Üç dağ qoynunda yatan Tarovlum Kitab, dünyasını dəyişmiş tarovluların
Yüklə 7,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tarovlu k ə ndi 1917-1920-ci ill ə rd ə
|
52 El şad Eyvazov_____________________ ______________________ 54 Əkinçilik v ə maldarlıqla m əşğul olan tarovlular q ə za nın x ə zin ə k ə ndl ə rin ə aid idi. XІX ə srin ortalarında Tarovlu k ə ndind ə on dam v ə iyirmi yeddi t ə s ərrüfat var idi. Onlar damı meşə d ə n k ə silm iş palıd v ə dig ə r ağaclardan tikirdi- l ə r. Da mın bacası da olar dı. Maili şə kild ə damın üstünə qaratikan düzülə r, sonra is ə üstünə torpaq tökə rdil ə r. H ə r dam a ltında da iki- üç ail ə yaşayardı. Yay mövsümün d ə Ta- rovlu camaatı Z ə ng ə zur dağlarında olan Qanbel yurdla rı - na köçürdülə r. Onlar yurdlarına öz qoyun sürülə rini d ə apa rırdı lar. Yaylaqlarda qoyunların südündə n ə ld ə edil ə n qida m ə hsullar ı , onların başlıca ə rzaq ehtiya tı sayılırdı. Qış aylarında Şabadin camaatı Tarovlu k ə ndi ya xınlığında yerl əşə n qışlaqlarına g ə lirdil ə r. Respublikamızın tanınmış ziyalılarından ə sl ə n Sisiyan rayonundan olan Ə v ə z L ə l ədağın mülahizə l ə rind ə n: « Ata- babalarımızın dedikl ə rin ə görə , h ə qiq ə t ə n Qanbel yaylaq- la rında Tarovlu camaa tı na m ə xsus yurdlar ol muşdur» . 1874- cü ilin siyahıya alın ma sına gö r ə , Z ə ng ə zur q ə za sın - da yüz alt mış s ə kkiz x ə zin ə k ə ndi var idi. B ə r güşad çayı ə tr afında yerl əşə n torpaqlar Qubad lı b ə yl ə rin ə m ə xsus idi. X ə zin ə k ə ndl ə rind ə n toplanan vergil ə r çar hökümə tin ə b ə - yl ə r ə aid olan k ə ndl ə rd ə n toplanan vergil ə r is ə b ə yl ə r ə qalırdı. Bu minvalla Qubad lıdan olan Xanlar b ə y Tarovlu- nu ə l ə keçirmə k m ə qs ə di il ə Şıxın bulağında d ə yirman tik- m ə k, zaman k eçdikcə , k ə ndi v ə onun ə razil ə rini ə l ə ke çir - m ə k planını qurur. O, Tarovlu k ə ndinin ağsaqqalların dan sa yılan K ə rb əlayı Mütə llim ə bu işi h ə ll etm ə yi h ə val ə edir. K ə nd ca maatının müxtə lif fikirl ə rin ə baxmayaraq, M əşə di Mir zalı kişi bu işin qarşısını alır v ə b ə y ə r ə dd cavabı verir. Tarovlu v ə ona yaxın olan k ə ndl ə rin vergi sistemind ə XIX ə srin yetmişinci ill ə rind ə qar ışıqlıq yaradı l mışdır. Bu qa rışıqlıq dan istifad ə ed ə n çar m əmurları k ə ndl ə ri soyub talayırdılar. Çar dax lıdan olan M əşə di Murad kişi Tarovlu k ə ndinin ağsaq qala rının m ə sl ə h ə ti il ə quberniya m ə rk ə zi Tiflis ə ged ə r ə k bu işi h ə ll etmiş Tarovlu, Çardaxlı, X ə l ə c ___________________ ________Üç dağ qoynunda yatan T arovlum 55 v ə başqa k ə ndl ə rin vergil ə rinin miqdarını t ə yin etdir miş , on ları bir-birind ə n ayırmışdır. Vergil ə rin artırılması yerli ə halini var-yoxdan çıxardaraq onların q ə z ə bin ə s ə b ə b olurdu. Ə hali ağır vergil ə ri verm ə kd ə n boyun qa çırır , çar m əmurlarına qar şı üsyan qaldırırdılar. Qonşu Çardaxlı ca- maa tı ağır vergil ə r ə qarşı etiraz etmiş , bu zaman çar m ə - mur ları il ə onlar arasında anlaşıl maz lıq yaranmışdır. N ə ti- c ə d ə iki n ə f ə r çar m ə muru öldürülmüşdü . Bu x ə b ə r Z ə n- g ə zur q əzasının komendantına çatdıqdan sonra, Çardaxlı k ə ndin ə silahlı qüvvə göndə ril ə r ə k k ə ndi dağıtmaq ə mri vermişdir. Rus dilini m ükə mm ə l bil ə n M əşə di Mirzalı qar- da şı Eyvazla birlikd ə k ə nd ə gön d ə ril ə n c ə za d ə st ə sinin komandirl ə ri il ə danışığa gir ə r ə k bu çə tin v ə m ə suliyy ə tli işi yoluna qoymuşdur. Tarovlu ə halisi ə sas ə n buğda, arpa, darı, v ə l ə mir ə kir- di. Mal darlıq da k ə nd ə halisinin ə sas m əşğuliy y ə tl ə rind ə n biri idi. S ə rt olmayan qış, habel ə yaylaq ların bol luğu bu sah ə nin geniş inki şafı üçün əlverişli şə rait yara dırdı. Ta- rovluda tut bağları n ı n çoxluğu da baramaçılığın inkişafı üçün geniş şə rait yaradırdı. Bağçılıq v ə bostan çılıq geniş in kişaf etmişdir. Yaşlı n ə slin verdiyi m ə lumatlara görə , ə v- v ə ll ə r Şuşa q əzasında , sonralar is ə Gorus qa zamatında m ə mur işlə y ə n m əşə di Mirzalı kişi Qaçaq N ə binin Gorus qa zamatından qaçırılmasının ə sas t əşkilatçılarından biri ol muş dur. M əşə di Mirzalı biliyini v ə gücünü öz xalqı üçün ə sirg ə m əmişdir. Az ə rbaycan Respublikas ı Dövlə t Tarix Arxivinin direkto- ru A.M ə mm ə dov «Gülüstan v ə Türkmənçay müqa vil ə sinin Az ə rbaycan üçün acı n ə tic ə l ə ri » başlığı altınd a işıq üzü görə n elmi m ə qal ə sind ə yazır: « Rus- İ ran mühari b ə sinin gedişində erm ə ni mill ə tind ə n olan heç bir şə xs işğalçı çar qoşunlarına qarşı mü qavim ə t göstə rm əmişdir» . El şad Eyvazov_____________________ ______________________ 56 Tarovlu k ə ndi 1905-1906- cı ill ə rd ə 1905-1906- cı ill ə rd ə Z ə ng ə zur q əzası nda baş ver ə n qırğınlar Mirmöhsün N əvvabın « 1905-1906- cı ill ə rd ə er- m ə ni- müsə lman davası» , M ə mm ə d S ə id Ordubadinin is ə «Qanlı ill ə r » adlı ə s ə rl ə rind ə öz ə ksini tapmışdır. 1897-ci il siyahıyaalmanın n ə tic ə l ə rin ə görə , Z ə ng ə zur q əzasının dörd yüz altı k ə ndinin üç yüz on dördün d ə müsə lman, doxsan ikisind ə is ə erm ə nil ə r yaşayırdılar. Q ə zanin yüz otuz s ə kkiz min n ə f ə r ə halisind ə n yetmiş bir min n ə f ə ri türk l ə r, min s ə kkiz yüz yeddi n ə f ə rini kürdlə r, altı min iki y üz ə lli dörd n ə f ə rini erm ə nil ə r, min n ə f ə rini is ə qeyri mil- l ə tl ə rin nümayə nd ə l ə ri t əşkil edirdi. Q ə za o dövrün inzibati bölgüsünə görə beş polis sah ə sin ə bölünmüşdü. Erm ə ni siyasi partiyalarının v ə onların silahlı d ə st ə l ə ri- nin Z ə ng ə zur q əzasında törə tdikl ə ri kütlə vi qırğınlar , çox - saylı terror akt ları bar ə d ə o dövrün arxiv s ə n ə dl ə ri v ə döv - ri m ə tbuat materialları arasında kifay ə t q ə d ə r materiallar öz ə ksini tapmışdır. Az ə rbaycan Respublikası Tarix Arxi- vind ə saxlanılan 46, 62, 183, 484 saylı fondların s ə n ə dl ə ri içə risind ə h ə m erm ə ni siyasi pa rtiyalarının ə sl mahiyy ə tini açan, h ə m d ə erm ə nil ə rin törə tdikl ə ri q ırğınların miqyasını göstə r ə n v ə h ə l ə d ə elmi araşdırmalar dövriy y ə sin ə c ə lb edilm ə y ə n xeyli miqdarda s ə n ə dl ə r mövcuddur. H ə min dövr d ə n əşr edil ə n q ə zetl ə rd ə , xüsusə n d ə Bakıda rus di- lind ə n əşr edil ə n « Kaspi » q ə zetind ə hadis ə l ə ri xronoloji ar dıcıllıqla ə ks etdir ə n m ə qal ə l ə r d ə rc edilmişdir. 1895-1906-ci ill ə rd ə şə rqi Anadolu çar Rusiyası v ə Av- ropa dövlə tl ə rinin t ə hriki il ə baş qaldıran erm ə ni üsyanları yatırıldıqdan sonra onun t əşkilatçılarının v ə icraçılarının ə ks ə riyy ə ti C ə nubi Qafqazda, ə sas ə n d ə İrə van v ə Yeliza- vetpol quberniyalarında yerl əşdirildilə r. Rus müə llifi N.Şav rovun yazir dı : « 1896- cı ild ə C ə nubi Qafqazda doq- quz yüz min erm ə ni yaşamışdırsa , 1908-ci ild ə burada 1,3 milyon erm ə ninin yaşadığı qeyd ə alınmışdır. Dem ə li, t ə k- ___________________ ________Üç dağ qoynunda yatan T arovlum 57 c ə bu dövrdə k ə nardan C ə nubi Qafqaza 400 min erm ə ni köçüb yerl əşmişdir» . 1905-1906- cı ill ə rd ə törədilmiş erm ə - ni qırğınlarının ə sas s ə b ə bl ə rind ə n biri Rusiyada inqilabi h ə r əkatın baş verm ə si oldu. Bu fürsə td ə n istifad ə ed ə n er- m ə nil ə r öz çirkin niyy ə tl ə rini Z ə ng ə zurda da h ə yata ke çir - dil ə r. Onların ə sas m ə qs ə di q ə zada etnik t ə mizl ə nm ə aparmaq, yeni-yeni torpaqlar ə l ə keçirmə kd ə n ibar ə t idi. Erm ə ni Qiriqoryan kils ə sinin xeyir- duası il ə f ə aliyy ə t gös t ə r ə n terrorçu t əşkilatçılardan olan «Daşnaksutyun» v ə «Hnçak» partiyaları bu işin h ə yata keçirilmə sind ə öz nü fuz dair ə l ə rini genişlə ndirirdil ə r. Onlar yerli ə halid ə n pul yığır, silah alır, gizli silahlı d ə st ə l ə r yaradırdılar. Erm ə ni quldur d ə st ə l ə ri Z ə ng ə zur q əzasında tez-tez t ə xribatlar tö - r ə dir, az ə rbaycan lıların yaşadığı k ə ndl ə r ə basqınlar edir- dil ə r. 1905-1906- cı ill ə rd ə Zeyv ə k ə ndi erm ə ni terr orçu la rı - nın yuvasına çevrilmişdir. Zeyv ə d ə n erm ə ni terrorçularının hücumu n ə tic ə sind ə X ə l ə c k ə ndi yandırılmışdır. 1906- cı il- d ə İldırım b ə y Sultanov erm ə ni terrorçularını susdurmaq m ə qs ə di il ə Gorusa hücum etm ə k m ə cburiyy ə tind ə qal- mışdı. Az ərbaycanlıların t əşkilatlanaraq erm ə ni terroruna tu- tar lı cavab verm ə si erm ə nil ə rin silahlı qarşı durmadan ə l çə km ə l ə rin ə s ə b ə b olmuşdur. 1905-1906- cı ill ə rd ə İrə van v ə Yelizavetpol quberniyalarının iki yüz d ə n artıq az ə rbay- canlı yaşayış m ə nt ə q ə si viran edilmiş , ə halisi soy qırı ma m ə ruz qalmışdır. 1905-1906- cı ill ə rd ə erm ə ni t ə ca vüzü n ə m ə ruz qalan k ə ndl ə rind ə n biri d ə Tarovlu olmuş dur. Ta- rovlular erm ə ni terrorçularına qarşı m ə rdlikl ə mü bariz ə apar mışdılar. « 1905-1906- cı ill ə rd ə Az ə rbaycan lılara qarşı silah gücünə deportasiya v ə etnik t ə mizl ə nm ə siyas ə ti h ə - yata keçirilmişdi r ki, bu da mahiyy ə tc ə soyqırım dem ə k- dir » . «Qubadlı q ə dim Az ə rbaycan torpağı Z ə ng ə zurun qa pı - sı» AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix institutu-2013 s ə h.155 El şad Eyvazov_____________________ ______________________ 58 1905-ci ild ə erm ə ni- müsə lman münaqişə si başlayanda Sarıyataqda Gorusdan olan bir erm ə ni ustası olub. Erm ə - ni ev yiy ə sinin köhnə tanışlarından idi. Bu erm ə niy ə arvad paltar ı geyindirib, yaşmaq vuraraq, insanlardan gizl ə d ə - gizl ə d ə aparıb s ə rh ə dd ə n keçirirlə r. Bu hadis ə xalqımızın f ə da karlığının bariz nümunə l ə rind ə n biridir. Tarovlu k ə ndi 1917-1920-ci ill ə rd ə 1917-ci ilin noyabrında Rusiyada çar imperiyasının sü - qutundan sonra, qonşu respublikalar kimi, Az ə rbaycanda da Xalq Cümhuriyyə ti yaradıldı. O zaman, qeyd edildiyi ki- mi, Z ə ng ə zur q əzası beş polis sah ə sind ə n ibar ə t idi ki, in- diki Qubadlı rayonuna aid k ə ndl ə rin ə ks ə riyy ə ti üçüncü polis sah ə sin ə bir neçə si is ə ikinci v ə dördüncü polis sa- h ə l ə rin ə daxil idil ə r. Tarovlu k ə ndi ikinci polis sah ə sin ə da- xil idi. Erm ə nil ə r t ə r ə find ə n başlayan kütlə vi v əhşilik v ə terror ak tları , Z ə ng ə zurun bütün ə razil ə rind ə olduğu kimi, indiki Qubadlı rayonunu ə hat ə ed ə n k ə ndl ə ri, o cümlə d ə n, Tarovlu k ə ndini d ə öz ağuşuna aldı. Yaranmış mürə kk ə b h ə rbi-siyasi şə raitd ə n istifad ə ed ə n erm ə nil ə r yerli xalqla- rın hesabına öz milli dövlə tl ə rini yaratmaq iddialarını ger ç - ə kl əşdirmə y ə başladılar. Bu m ə qs ə dl ə terror v ə zorak ılıq - dan istifad ə ed ə n erm ə nil ə r, t ə kc ə 1917-ci v ə 1918-ci ilin ə vv ə ll ə rind ə Z ə ng ə zur q əzasında yüz doqquz k ə ndi dağıt - mışdılar. Quldur Andronik t ə r ə find ə n az ərbaycanlı ə haliy ə qarşı h ə yata keçirilə n so yqırım 1918-ci ild ə pik nöq t ə y ə çatdı. Anadoluda, C ə nubi Az ə rbaycanda, Naxçı vanda tö - r ə tdiyi kütlə vi qırğınları Andronikin quldur d ə st ə l ə ri bu d ə f ə Z ə ng ə zurda az ərbaycanlılara qarşı davam etdirdil ə r. 1919-cu ilin payızında başlayaraq öz v əhşiliklə rini II, III, IV polis sah ə l ə rind ə müsə lman k ə ndl ə rin ə qarşı yö n ə ld ə n erm ə ni v əhşilə rinin ə sas m ə qs ə di az ərbaycanlılar ara sın - da vahim ə yaratmaq, öz k ə ndl ə rind ə n çıxıb getm ə l ə rin ə |