Учебно-методическое пособие г. Павлодар, 2020 Рецензент: Составители

г. Павлодар, 2020

Рецензент:

Составители:

А.В. Кокова, преподаватель русского языка и литературы «Высшего колледжа цветной металлургии» города Павлодар.

Г.А. Итемгенова, преподаватель казахского языка и литературы «Высшего колледжа цветной металлургии» города Павлодар.

Краткий казахско-русский словарь литературоведческих терминов. Учебно-методическое пособие. – Павлодар, 2020 г. – 66 с.

Краткий словарь литературоведческих терминов содержит основные термины и понятия казахского и русского литературоведения, отражающие современное состояние литературоведческой науки. В нем представлен понятийный аппарат основных разделов литературоведения. В Словаре значительное внимание уделено тропам и стилистическим фигурам поэтического языка. Краткий словарь литературоведческих терминов ориентирован на школьников, обучающихся средних технических и профессиональных учебных заведений.

Утверждено и рекомендовано к изданию Учебно-методическим советом «Высшего колледжа цветной металлургии» города Павлодар, «__» _____ 2020 г., протокол № __.

Содержание

Кіріспе..................................................................................................................... 4

Сөздік....................................................................................................................... 5

Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі................................................................... 34

Введение………………………………………………………………..…........... 35

Словарь……………………………………………….. …………………………. 36

Список использованных источников…………………………………….............66

Кіріспе

Әдебиеттің - сөз өнері, көркем сөз ретіндегі мағынасы басымырақ. Сөз - адамның ой-сезімін жеткізудегі бірден-бір күшті құралы. Сондықтан көркем ойлау жүйесі шексіз бай. Сөз өнерінің, көркем әдебиеттің үлкен қоғамдық мәні мен оның танымдық күшінен өмір шындығы, өнегелік мәні күшейе түседі. Қоғамның дамуына, халықтың мүддесіне, тілек-талаптарына сай әдебиет те өзгеріп, дамып отырады. Әдебиет қоғамдық ой-сананың басқа салаларымен де сабақтасып, халықтың дүниетанымы, адамгершілік ұғым-түсініктері, көзқарасы, наным-сенімі, эстетикалық түсінік-сезімдері - бәрімен жалғасып жатады. Әдебиеттің дамуы - тарихи әдеби процесс, сөз өнерінің өз заңдылықтарымен, саяси ой-пікірлердің өріс алуы, халыққа білім беру, ағарту ісінің, баспасөздің өсу дәрежесі, ұлттық поэзиялық дәстүрлер мен халықтың көркем ойлау, сөз қолдану, тіл ұстарту ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Әдебиеттің шыншылдығы мен көркемділігі артқан сайын, оның тәрбиелік, өнегелік мәні де күшейе түседі. Көркем әдебиеттің бастау көзі - халықтың сонау ерте дәуірлерде шығарған өлең-жырлары, мақал-мәтелдері, нақыл сөздері, аңыз-әңгімелері болып табылады. Халық қазынасының көркемдік ерекшелігі бай.

Қазақ тіл білімі тарихында теңдесі жоқ үлгі қалдырған ғажап лингвист, тамаша ақын, көсемсөздің көрнекті өкілі, керемет мысалшы А.Байтұрсынұлының лингвистикалық термин жасауда «Тіл құралы», «Әдебиет танытқыш» еңбектерінің үлкен маңызы бар екенін айқын айта аламыз. А.Байтұрсынұлы заманынан бері әлеуметтік және қоғамдық өмірде санаулы өзгерістер болып жатса да, жасаған терминдердің бұлайша тұрақтылық танытуы таңқаларлық жай. Ғалым еңбектері қазақ ғалымдарының зерттеулеріне негіз болды. Қазақ әдебиеттануының іргесін қалаған ғалымның әдеби терминдерінің қазақ көркем әдебиетін тануда атқарар рөлі зор.

Кез келген жазушы өзінің сөздік қорын молықтыру үшін жалпы халықтық тілдің телегей-теңіз бай қазынасын, мүмкіндігінше, молырақ игеруі, оның қилы-қилы қиын әрі қызық құбылыстарын жете түсінуі, әр сөздің мәні мен мағынасындағы ұланғайыр өзгерулер мен өңдеулерді, ауысулар мен алмасуларды, құбылулар мен құлпыруларды дәл аңғара білуі қажет. Сонда ғана жазушы әр сөзді таңдап, талғап тауып, ойды анық, сезімді нәзік жетікізер тың және тартымды суреттер жасай алады. Мұның өзі жазушы тілінің үш түрлі ұтымдылығына - дәлдікке, ықшамдыққа, сұлулыққа негізделеді.

Көркем әдебиеттің мән-мағынасын, тілдік ерекшелігін білу үшін тілдікстильдік, көркемдік ұғымдарды жетік меңгерген жөн. Жұмыста көркем әдебиет тілін тану үшін керекті негізгі ұғымдар қамтылды. Соның ішінде көркем шығарманың қыр-сырын түсінуде сөз өнері, образ, образдылық, мазмұн мен пішін, тақырып пен идея, сюжет пен композиция, тек пен түр, көркемдікбейнелеуіш тәсілдер, проза мен поэзия жайындағы қажетті ұғымдар қарастырылды.

А

Ақын - поэзиялық туындыларды, өлең, жыр-дастан, поэмаларды ауызша айтып не жазып шығаратын өнер иесі, халықтың көркемдік дәстүрлерін қалыптастырып, жалғастыратын сөз шебері. Ақын ұғымының жырау, жыршы, өлеңші сияқты ұғымдардан ауқымы кең, ол солардың бәрін қамтиды. Ауыз әдебиетінде ақын өлең, жырдастандарды шығарушы да, айтып таратушы да болған.

Азаматтық лирика - лирикалық поэзияның заман жайын, әлеуметтік мәселелерді қозғайтын үлкен бір саласы. Өмір жөнінде, халықтың тағдыры туралы ой-толғамдар ақынның өз көңіл-күйімен терең ұштасып, өзінің өмірге қатынасын суреттеу арқылы көрінеді. Адамның белгілі бір дәуірге байланысты ойарманын, мақсатын жырлайды, жалпы әлеуметтік мәселелерді толғайды.

Автор бейнесі - құрылымдықкөркемдік, тілдік-стильдік категория, шығарманың көркемдік әлемін туғызушы субьект.

Архетип - о баста адам қиялында пайда болып, соңында өзіндік мазмұнға ие болған архаикалық рәсімдердегі психологиялық

схемаларға тән мотивтер мен әдістәсілдер. Грек тілінен «агсһе - бастау, tupos - бейне» - алғашқы үлгі, түпнұсқа. Архетип өнерде ерекше рөл атқарады. Архетип дегеніміз - адам табиғатынан, оның түпсанасынан тамыр тартатын архаикалық мәңгі идея. Сол себепті, бір архетип сол баяғы архетип, ол барлық заманда, барлық мәдениеттерде үнемі ұшырасып отырады.

Автор - өнер туындысын дүниеге әкелуші қаламгер.

Аллитерация - латын тілінен

«дыбыстас» деген ұғымды білдіреді, шығармаларда бірыңғай дыбыстардың үндестігі, дәлірек айтқанда, дауыссыз дыбыстардың қайталануы. Бүкіл әлем поэзиясында ертеден қалыптасып келе жатқан стилистикалық айшық (фигура). Әдеби тілді ажарлап, сөздің реңін келтіре түсетін көркемдік тәсіл.

Аллегория - бернелеу, пернелеу, мысал өлеңдерде көп кездесетін көркемдік тәсіл, құбылтудың (троп) түрі. Жан-жануарлардың, құстардың адам образында берілуі. Көбінесе мысал жанрында қолданылады. Мысалы, «Қарға мен түлкі», «Аққу, шортан һәм шаян» т.б.

Амфибрахий - көне дүние поэзиясында туып-қалыптасқан өлшем; орыс поэзиясында силлаботоникалық өлең жүйесіне тән үшбуынды ырғақтық өрнек: бірінші буын мен үшінші буын екпінсіз, ортаңғы буын екпінді болып келеді. Өлең тармағында осы өрнек бірнеше рет қайталанады.

Антоним - грек тілінен «қарсы» деген мағынаны білдіреді, қарамақарсы мағыналы сөздер. Тілдің кез келген құбылысы әдебиет үшін ізсіз өтіп, босқа кетіп көрген емес.

Мысалы: ақ-қара, алыс-жақын, баржоқ, өмір-өлім, алғыс-қарғыс, ертекеш, ескі-жақа, ауыр-жеңіл, жүрутұру, күлу-жылау т. б.

Қөңілім қайтты достан да, дұшпаннан да, Алдамаған кім қалды тірі жанда? Алыс-жақын қазақтың бәрін көрдім, Жалғыз-жарым болмаса анда-санда.

(Абай ). Антитеза - шендестіру, бір-біріне қарама-қарсы затты, құбылысты, қарсы қою мағынасындағы ұғымдарды бетпе-бет қою арқылы басқа бір зат, құбылыстың суретін айқындау. Көркем шығармаларда кездесетін айшықтаудың (фигура) бір түрі. Антитезаның ең күшті түрін қазақ әдебиетіне енгізген Абай Құнанбаев. Ақын туындыларында екі нәрсені ғана емес үш нәрсені қатар қойып суреттеу бар және әрбіреуі жеке-жеке алғанда өз алдына эпитет. Мысалы, Қар аппақ, бүркіт қара, түлкі қызыл, Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға. Қара шашын көтеріп екі шынтақ

О да бүлк-бүлк етпей ме сипағанда, Аппақ ет, қып-қызыл бет, жапжалаңаш,

Қара шаш қызыл жүзді жасырғанда.

(Абай Құнанбаев).

Міне, мұндағы бірінші тармақ және бесінші тармақ - антитеза.

«Анау ауылға Омар, Оспан, Асан, Үсен келді» деудің орнына «Омарлар» келді десе меңзеу болады. «Үй кімдікі екенін ұмытпа», «үйге қара» дегеннің орнына «шаңыраққа қара» деу меңзеу болады. (А.Байтұрсынов).

Анапест - көне дүние метрикасында қалыптасқан, орыс поэзиясында силлабо-тоникалық өлең жүйесінде қолданылатын өлшемнің бірі, үшбуынды ырғақтық өрнек. Екі екпінсіз буыннан соң үшінші буын екпінді болып келеді. Өлең тармағында осы өрнек бірнеше рет қайталанады.

Анафора - грек тілінен «биіктеу, жоғары шығу» дегенді білдіреді. Әдепкі қайталау, сөз немесе сөз тіркесінің поэзия шумағында әр жолының басында қайталанатын айшықтаудың (фигура) бір түрі.

Мысалы,

Нефті-жердің бұлағы,

Нефті-жердің бұлағы,

Нефті-жердің құнары,

Нефті-жердің шырағы,

Нефті-қайрат қайнатқан Нефті деген немене? (Тайыр). (Қ.Жұмалиев).

Ассонанс - дауысты дыбыстардың үндесе қайталануынан тұратын стилистикалық айшықтау түрі.

Архаизм - грек тілінен «көне», «ежелгі» дегенді білдіреді, көне сөздердің қолданылуы. Мысалы, мизам, әмеңгерлік т.б. Көне сөздердің архаизм, историзм деген түрлері бар. Историзм - мағынасы ескіріп, бірақ кезінде қоғам өміріндегі, тарихындағы кезеңдерді еске салатын сөздер. Мысалы, жүздік, мыңдық, ояз т.б. Архаизм әдеби және диалектілік деп бөлінеді. Дулыға сыймас басыңа,

Асау күн, келдім қасыңа.

(Т. Жароков ).

Бұл жолдар ақынның «Күн тіл қатты» поэмасынан. Поэмада (отызыншы жылдарда жазылғанына қарамастан) дәл бүгінгі шындық - адам баласының ғарышқа самғау әрекеті жырланатыны мәлім. Демек, сырттай ойлап қарасақ, космостағы құбылысты суреттеуге архаизм араластыру мүлде мүмкін емес сияқты. Ал мұңда, керісінше, ақын дулыға деген баяғының батырлары киетін темірден жасалған бас киімді бір түрлі қайтадан жаңғырта сырлағандай дөңгелентіп әкеп күнге кигізгенде, жарасқан да қалған.

Айтыс - айтысқанда, екі күрескен палуандар сияқты бірін-бірі аңдиды, бағады. Күрескендегі бірін-бірі жығу үшін істейтін әдіс-амалдарды, тәсілдерді мұнда да істейді. Айтысқанда жай сөзбен айтыспай, өлеңмен айтысады. Сондықтан, өлеңмен ғана айтысу айтыс деп аталады (А.Байтұрсынов). Айтыс түрлері: бәдік айтысы; жануарлар мен адам айтысы; өлі мен тірінің айтысы; жұмбақ айтысы; салт айтысы - қыз бен жігіт айтысы; ақындар айтысы; осы күнгі айтыстар.

Архитектура - тастан, кірпіштен, ағаштан, яки басқа заттан сәнін келтіріп, сәулетті сарайлар, мешіт, медресе, үй, там сияқты нәрселер салу өнері. Бұл - сәулет өнері болады. (А.Байтұрсынов).

Аралас ұйқас - өлең ұйқасының бір түрі. Бұнда бірнеше ұйқас түрлері араласып келеді. Мысалы, Мына үзіндінің өзі бір шумақ, 7 тармақтан тұрады. Ұйқасы өзгеше. Әйтсе де байланыс бар екенін байқалады. Бұл шумақтың алдыңғы 4 тармағы шалыс ұйқастан, соңғы 3 жолы шұбыртпалы ұйқастан жасалған. Ата, анаға көз қуаныш - Алдына алған еркесі. Көкірегіне көп жұбаныш, Гүлденіп ой өлкесі.

Еркелік кетті, Ер жетті,

Не бітті? (Абай).

Ауыспалы мағына - сөздің алғашқы, қалыпты мағынасының ауысып қолданылуын келтірінді немесе ауыспалы мағына делінеді. Ауыспалы мағына көркем тәсілдер арқылы жасалады. Сөздің алғашқы, қалыпты мағынасын сөздің тура мағынасы дейміз.

Арнау - айшықтаудың (фигура) түрі. Белгілі бір адамға, құбылысқа қаратып айтылатын сөз. А.Байтұрсынов «Әдебиет танытқыш» еңбегінде арнау түрлерін үшке бөлген: сұрай арнау, зарлай арнау, жарлай арнау. Сұрай арнау сұрақ қою арқылы жасалады.

Мысалы,

Не жазып ем, құдай-ау, мен қазаққа, Мұншама ғып салғандай бұл азапқа? Адамшылық есебіне кірісіп, Қолы жетсін дегенім бе азатқа?!

(«Маса»).

Зарлай арнау көбіне жоқтау, зар илеу мағынасында жасалады.

Мысалы, Сауықшыл есіл елім-ай!

Сарыарқа қайран жерім-ай!

Күмістей таза суы бар,

Айдын шалқар көлім-ай! (Мағжан). Жарлай арнау барлық халыққа не белгілі адамға қаратып жар ету, жариялау мақсатында жасалады. Қалың елім, қазағым, қайран жұртым,

Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың.

Жақсы менен жаманды айырмадың, Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың.

(Абай).

Бұл сөзге құлағың сал, ақын інім,

Ой, пікір, рухымыз жақын, інім, Ағалық правосын қолға алып, Келемін айтайын деп ақыл, інім!

(«Маса»).

Ә

Әдебиет - сөз өнері, нәрсенің жайын-күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айту өнері. (Қазақша - асыл сөз, арабша адабиет, еуропаша - литература). Араб тілінен «адабиет - үлгілі сөз» дегенді білдіреді. (А.Байтұрсынов).

Әдебиеттану - сөз өнерін, тарихиәдеби процесті, әдебиет дамуының заңдылықтарын, көркем шығармаларды, жазушылардың шығармашылық ғұмырнамасын зерттейтін ғылым.

Әдебиет теориясы - әдеби шығармашылықтың табиғаты мен адамзаттық қызметін зерттейтін және оны талдаудың әдіснамасы мен әдістерін айқындайтын әдебиеттану ғылымының саласы. Әдебиет теориясының зерттеу объектісі үш түрлі мәселені қамтиды: қаламгердің болмысты бейнелеудегі суреткерлік шеберлігін, шығарманың әдеби көркемдік құрылымын, әдеби процесті.

Әдеби шығармашылық - қаламгердің көркем туындылар тудырудағы еңбек процесі.

Әдеби бағыт - әдебиет тарихындағы қаламгерлердің идеялық көркемдік мақсат-мүдде бірлігінен туған шығармашылық үндестік.

Әдеби ағым - бірнеше қаламгерге тән шығармашылық бірлік.

Әдеби процесс - бұл белгілі бір дәуірде, сонымен қатар, ұлттар мен елдердің, аймақтардың, әлемнің күллі тарихи кезеңдерінде өмір сүріп келе жатқан әдебиеттің тарихи заңды қозғалысы.

Әдеби байланыс - ұлттық әдебиеттер арасындағы көркемдік дәстүрлер жалғастығы, ықпалдастығы.

Әдеби қаһарман - әдебиеттің идеялық-эстетикалық роліне сай бейнеленетін тұлға. Ол қатардағы кейіпкерлерге, персонаждарға қарағанда бас кейіпкер, жан-жақты сомдалған толыққанды образ саналады, эпостық және әдеби эпикалық шығармаларда негізгі қаһарман ретінде жағымды түрде бейнеленеді.

Әдебиеттің көркемдік мәні - сөз өнерінің бейнелілік, суреттілік қасиетінен туындайтын, адамның эстетикалық ой-сезімін қалыптастыруға үлкен әсер ететін ең басты сипатының бірі. Әдебиеттің қоғамдық маңыздылығы оның танымдық, тәрбиелік және көркемдік мәніне негізделеді.

Әңгіме - оқиғаны баяндап айтуға негізделетін, қара сөзбен жазылған шағын көлемді эпикалық шығарма. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері алдымен оқиғаны баяндау тәсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы кейіпкер жүйесі арқылы айқындалады. Әңгімеде әдетте басаяғы жинақы, тиянақты бір оқиға айтылады.

Әдебиет тарихы - әдебиетті әртүрлі стильдер менағымдардың, әдістердің әр дәуірде пайда болып, өзгеріп, ауысып отыруын біртұтас процесс үстінде қарастырады.

Әдебиет сыны - әдебиеттің теориясы мен тарихына сүйене отырып, қазіргі кездегі әдеби шығармаларды, әдеби үрдісті талдайды. Әдебиеттің жетістіктері мен кемшіліктерін саралап, алдағы даму жолдарын нұсқайды. Сын әдебиеттің тарихымен және теориясымен тығыз байланысты.

Әуезе - эпос, әуезелеуші айтатын сөзіне өзін қатыстырмай, өзінен тысқарғы ғаламда болған істі әңгіме қылады. Әуезе тысқарғы ғалам. Оқиғаның ішінде өзі болып, басынан кешірген адамша сөйлемейді, тек сыртта тұрып бақылап, оқиғаға көз салған адамша, басқа біреуден естіген адамша айтады. Әуезенің түрлері: ертегі жыр, тарихи жыр, әуезе жыр, ұлы әңгіме (роман), ұзақ сөз, ұзақ әңгіме, көңілді сөз, мысал, ұсақ әңгімелер.

Б

Баллада - орта ғасырларда француз, испан, итальян поэзиясында туып, қалыптасқан лириканың ерекше түрі, француз тілінен «би әні» деген ұғымды білдірген поэзия жанры, оқиғаға құрылған, лирикалық сарындағы ұзақ өлең. Орта ғасырлардағы француз поэзиясының би үстінде айтылатын махаббат тақырыбын жырлайтын оқиғалы жыры ретінде пайда болған баллада кейінірек ағылшын, шотланд поэзиясына сіңісіп, халық әдебиетінің лиро- эпикалық әмбебап, шағын жанры болады.

Библиография - әдебиет туралы ғылымға қатысты мәліметтердің жиыны. Түрлі көрсеткіштер, анықтамалар, сілтемелер жатады.

Бунақ - буындар бунақ құрайды. Бір тармақтағы өлең жолдарының арасындағы табиғи бөлініс. Әр бунақты тек ырғақ арқылы ғана ажырата аламыз. Бунақтар бір не одан да көп болады. Мысалы, Жалғыз бунақты өлең:

Сап-сары бел, Еседі жел Еседі.

Еседі жел, Көшеді ел,

Көшеді. (Мағжан).

Екі бунақты өлең: Таза мінсіз асыл тас Су түбінде жатады.

Таза мінсіз асыл сөз

Ой түбінде жатады. (Асан Қайғы).

Буын - өлеңді өлең қылатын басты нәрсе. Қазақ өлеңдері жеті, сегіз, он, он бір буынды болып келеді. Он бір буынды өлең ең көп тарағаны. Бүкпелеу - сөзді ашып айтпай, ұшығын ғана көрсетіп айтатын көркемдік тәсілдің түрі

(А.Байтұрсынов). Мысалы,

Отыр ем бала ғой деп жүзің жарқын, Сөз – кілт, кеуде – сандық, ақыл – алтын,

Ақылың көп болғанменен, шашың

ұзың, Жібердің келістірмей сөздің артын. (Жарылғасын ақын).

Г

Градация - латын тілінен «біртіндеп күшейе түсу» дегенді білдерді. Алдыңғы сөзден соңғы сөзді, алдыңғы ойдан соңғы ойды, алдыңғы құбылыстан соңғы құбылысты асыра, асқақтата түсу (түйдектеу, баяулату болып бөлінеді), латын тілінен «біртіндеп көтеру» дегенді білдіреді, яғни дамыту - айшықтаудың (фигура) бір түрі. Ол поэзияда, прозада да қолданылады.

Мысалы,А.Байтұрсынов зерттеуінен, 1.«Бар, жүгір, ұш».

2.Халықты қанжылату - обал, халықты зар жылату - мейірімсіздік, халықты тамақ үшін сату - иттік. 3.Шынымен Қобылан шу деді, Құбылып Буырыл гуледі. Аманбайдың ақ тікен, Аса қарғып жөнелді. Қарсы келген қабақтан Қарғып асып жөнелді.

Сеңгір-сеңгір таулардан Секіріп асып жөнелді. («Қобыланды батыр»).

Гипербола - грек тілінен «үлкейту», әсірелеу, ұлғайту, өмірде кездесетін әртүрлі құбылыстарды немесе белгілі бір нәрсені шамадан тыс асырып айту тәсілі. Әсірелеу батырлар жырында, ертегілерде, мақал-мәтелдерде көп қолданылады.

Мыс, «Көп түкірсе - көл» (мақал).

Астындағы бурылдың Жоғарғы ерні көк тіреп, Төменгі ерні жер тіреп...

(«Қобыланды батыр»)

Қараңғы қазақ көгіне, Өрмелеп шығып күн болам!..

(Сұлтанмахмұт Торайғыров)

Геройлық образ - ұнамды кейіпкер, адамға тән небір тамаша сипаттардың синтезі секілді сом тұлға, өз дәуірінің ең аяулы, асыл мұраттарынан туған тарихи тип.

Д

Драма - қимыл, әрекет. Шындықты айырықша тәсілдермен қорыта шиеленіскен тартыстар үстінде жинақтап оқиғаға қатысатын адамның сөзі мен ісі арқылы көрерменнің көз алдына қолма-қол көрсететін күрделі жанр. Сахнаға арналған, уақиғаны, оған қатысушы кейіпкерлердің іс-әрекетін, көңілкүйін көрсету арқылы баяндайтын әдеби шығармалар. Драмаға уақиғаны қызу тартысқа құрып, мейлінше шиеленістіріп, шарықтау шегіне әбден жеткізіп барып тану – айырықша тән қасиет.

А.Байтұрсынов зерттеуі бойынша драма - айтыс-тартыс деп алып, драманың іштей түрлерін бөледі.

Олар: 1. Мерт, яки әлектегі тартыс (трагедия), 2.Сергелдең, яки азапты тартыс (драма), 3. Арамтер, яки әурешілік (комедия). Ықшамдап: Әлектеніс, азаптаныс, әуреленіс деп те бөлген. Драманың табиғатын ашу үшін мұрат жолына жұмсалған ғамал, мақсатты қайраттан туған ғамал, керме, кедергі, ұстасудың байланыс, шиеленіс, шешіліс тәрізді үш кезеңі деген сөздерді де қолданған. Драманың жанрлық табиғатын, бітім-сипатын танығанда назар аударып, көңіл бөлетін үш буын бар екенін зерттеушілер атап кетеді. Олар: драмалық тартыс, драма композициясы, драма мен театр байланысы. Драма жанр ретінде халықтың азаматтық тарихымен, рухани дамуымен әрқашан емшектес.

Диалект - оқшау тіл, жергілікті тіл ерекшелігі. «Қалауын тапса, қар жанады» дегендей, орнымен қолданған жағдайда бай-ақ Қазақстанның кейбір өлкелерінде ғана түсінікті жекелеген жергілікті сөздерде өзіне лайық қызмет атқаратыны даусыз. Әдеби қаһарманның сөйлеу ерекшелігін танытып, мінезін даралау үшін, ол өмір сүрген ортадағы жергілікті сөздерді жазушы батыл пайдаланғаны жөн.

Дәйектеме (цитата) - баспасөз материалдарында, ғылыми еңбектерде, кітаптар мен түрлі қолжазбаларда, баяндамалар мен сөйлеген сөздерде келтірілетін, белгілі бір мәселе жөнінде айтылған немесе жазылған ой-тұжырымдардан сөзбе-сөз алынған үзінділер.

Е

Егіз ұйқас - өлең ұйқасының бір түрі. Өлеңде екі тармақтың бірдей үндес келуі.

Мысалы,

Азамат, жүнжіме, жүрме бос, а

Қол ұстас, бірігіп тізе қос. а

Ту ұстап дұшпанға барайық б

Теңдіктің ұранын салайық! б

(С. Сейфуллин.)

Ерікті ұйқас - әр ақын өз стилінде, өз қалауынща жазады. Мысалы, Бұлттан шыққан айға ұқсап, а

Тұр еді Назым нұрланып, б

Атлас көйлек үстінде, в

Көк арбаға сүйеніп, г

Шыбықтай белі бұралып. б

(«Қамбар батыр».)

Еспе қайталау - алдыңғы пікірдің аяғын соңғы пікірге қатыстырып, қайталап айту (қайықтың ескегі секілді). Айшықтаудың (фигура) бір түрі. Мысалы, Ау, қызғыш құс, қызғыш құс, Ел қорыған мен едім,

Мен де айырылдым етімнен. Көл қорыған сен едің,

Сен де айырылдың көліңнен.

(Махамбет).

Ж

Жанр - әдеби шығармалардың жеке түрлері, көркем әдебиеттің салалары. Әдеби жанрдың үш т үрі бар. Олар: эпос, лирика, драма.

Жалпы тұлға - мінез-құлығы, ісәрекеті өзге бейнелер арқылы жинақталған, суреттелген образ.

Жалқы тұлға - мінезі, ақыл-түсінігі ерекше, іс-әрекеті бөлек образ. Яғни, шығармадағы кейіпкердің тіке өзіне ғана қатысты суреттеу.

Жай қайталау - қайталанғанда назарды сол сөзге аудару үшін қолданылатын қайталау түрі. Белгілі бір ұғымға назар аударту үшін бір сөзді не сөйлемді қайта-қайта айтуды қайталау деп атайды. Қайталау айшықтаудың (фигура) бір түрі. Жай қайталауда қайталанған сөз не сөз тіркестері заңдылықсыз қайталанады.

Жай метафора - бір нәрсе екінші нәрсеге ғана баланады. Мысалы, Сұлу аттың - көркі жал. (Абай).

Жанама мінездеу - адам мінезін тура емес, басқа іс-әрекеттер немесе табиғат тылсым күші арқылы астарлы суреттеу. Мұнда әлгідей төтеден сипаттау болмайды, жазушы мінез-құлқын, әдет-ғұрпын анықтағысы келген жеке адамның немесе бір топ адамның өзі емес, соның қатысы бар өзге заттарды суреттеу арқылы әлгінің өз құлқын не ғұрпын айқындайды.

Жинақтау - тұжырымдау, типтендіру тәсілін ұтымды қолданып, өмірлік-қоғамдық құбылыстардың ақиқатын суреттеу. Өмірді көркемдік шындықпен суреттеу үшін жазушы ойдан шығару, фантазиялық қиялдау тәсілдерін қолданады. Бұл қасиеттер өмір шындығымен үйлесіп жатуы тиіс. Ол үшін шығармашылық тәжірибе, ерекше қабілет керек.

Жырау - ХV-ХVІІІ ғасырларда өмір сүрген аузы орақ, сөзге шешен, ойы ұшқыр, хан ақылшысы, халық жыршысы, көріпкел, сәуегей тұлға. Оларға Қодан Тайшы, Сыпыра жырау, Асан Қайғы, Қазтуған жырау, Доспамбет жырау, Шалкиіз жырау, Жиембет жырау, Марғасқа жырау, Тәтіқара жырау, Ақтамберді жырау, Бұқар жырауды жатқызамыз.

И

Идея - жазушының өзі суреттеп отырған өмір құбылысы туралы айтқысы келген ойы. Авторлық және обьективтік идея түрлері бар. Авторлық идея - суреткердің бастапқы ой өзегі. Обьективтік идея - нақты дайын шығармадан туатын ой.

Идиллия - эклога секілді сауық жыры. Лирика жанрының бір түрі.

Инверсия - латын тілінен «сөз орнын ауыстыру» дегенді білдіреді. Сөйлем мүшелерінің тәртіпке бағынбай орнының ауысып келуі. Көркемдік тәсілдің (фигура) бір түрі. Көркем сөзде де, поэзияда да кездеседі. Мысалы,

Келдік талай жерге енді, Кіруге-ақ қалдық көрге енді. Қызыл тілім буынсыз, Сөзімде жаз бар шыбынсыз.

Тыңдаушымды ұғымсыз

Қылып тәңірім берген-ді. (Абай).

Ирония - грек тілінен «ажуа, келеке» дегенді білдіреді. Кекесін, құбылтудың (троп) түрі, мысал өлеңдерде көп кездеседі. Мысалы, Қайтсін қолы тимепті, Өлеңші, әнші, есіл ер.

Ала жаздай ән салсаң, Селкілде де билей бер. (Абай). Кекесін туралы А.Байтұрсынов зерттеуінен: Сөздің тысқы лебіз мағынасына ішкі астыртын мағынасы қайшы келсе, кекесін болады. Кекесіннің түрін екі топқа бөлеміз: 1. Зілсіз кекесін (ойын, қулық, қалжың). 2. Зілді кекесін (мазақ, мысқал, келеке, әжуа). Мысалы:

1.Тұрсынбай датқаның балалары болыстыққа таласып, араз болып жүргенде Бұдабай ақынның айтқаны:

Бір күнде Досан болды Алтынбекпен Датқаны не қыласың өтіп кеткен. Таласып Әлмембеттің ісін алсаң,

Бақытты келтірдің ғой қиыр шеттен. 2.Иттерге таласса да жарасады, Әйтпесе ит әдеттен адасапды.

Дос болған адамдарға қарап тұрсаң, Биікпен тең деп болмас аласаны. Сүйектей арасына түссе нәрсе

Иттерден олар артық таласады.

(Қырық мысал).

К

Кәсіби сөздер - белгілі бір мамандық, кәсіп аумағында қолданылатын сөздер. Кәсіби сөздер сол мамандықтың адамдарына ғана түсінікті болып келеді. Сонымен бірге, жалпы жұртшылыққа да ұғынықты кәсіби сөздер де кездеседі. Мысалы, зейнеткер, спорт шебері т.б.

Көркем шындық - өмір шындығының жазушының ойелегінен, шығармашылық көрігінен өтіп, қорытылып, әдеби шығармалардағы баяндалған, көркем суретке айналған қалпы. Өмірдегі шындықты кең толғап түсіну, терең сезіну, оған жазушы өз қатынасын білдіру арқылы туады.

Көркем әдебиеттің табиғаты - көркем өнердің халықтық, танымдық, тәрбиелік, көркемдік, эстетикалық мәндері.

Көркемдік қиял - көркемдік ойлау ерекшелігі, суреткердің дүниеде, өмірде болатын, болуы мүмкін нәрселерді, жай-жағдайларды қиял арқылы елестету қабілеті, бейнелеп көрсету әдісі, тәсілі. Көркемдік қиял шындық пен шарттылықтың бірлестік тұтастығына негізделеді. Көркемөнерде тақырып таңдау, оның тереңіне бойлау, өмір құбылыстарының ішкі қабаттарына барлау жасау, солардың әлеуметтікэстетикалық мәнін ұғыну, сан алуан кейіпкерлердің бейнесін, жан дүниесін, жүріс-тұрысын суреттеу көркемдік қиялға байланысты. Сайып келгенде, «Неғұрлым жазушы қиялға бай болса, пікірге шебер болса,соғұрлым шығарма сөзі пікірлі, әсерлі болып шықпақ» деп көрсетеді А.Байтұрсынов. Бұл жерде ескертетін жайт - көркем әдебиеттегі шындыққа сай келетін өмір көріністері де, сондай-ақ армандау, қиялға берілу арқылы жасалатын болжам, әдемі елес түріндегі, мыс, қиял ғажайып ертегілерде кездесетін бейнелерді ойдан шығару, көркемдік қиял негізінде туады.

Кейіптеу (олицетворение) - әр түрлі табиғат құбылыстарын, жансыз нәрселерді адам кейпіне келтіріп немесе қалайда жан бітіргендей етіп суреттейтін көркемдік тәсіл. Мысалы, «Дауылпаз біресе қанатымен толқынды жинап, біресе оқтай зымырап бұлтқа еніп, саңқсаңқ етіп дауыстайды, құстың бұл дауысынан бұлттар төмен сусап теңізге қонақтайды, ән салады, жоғарыдағы жарқылдаған жалынды нажағайға қарай толқындар шапшиды... Әуе дауылы толқындар тобын балуан құшағына қысып алып, айбарлы ашумен құшақтап жартасқа лақтырады, тау тұлғалы асқар толқындарды шаңдай шашып, тозаңдай тоздырады»(А.М.Горький). Бұл үзіндідегі теңіз, дауылдар – жансыз нәрселер. Әйтсе де жанды нәрседей қимылдайды.

Композиция - латын тілінен «көркем шығарманың құрылысы» дегенді білдіреді, оның үлкен-кішілі бөлім-бөлшектерінің бір-бірімен қисынды түрде қиюластырылып, әр түрлі тәсілмен байланыстырылған тұтастық бірлігі. Шығарманың құрылысы шымыр болуы, бас-аяғы, жеке тараулары жинақы келуі жекеленген бөлім-бөлшектердің орынды жалғасуына байланысты. Композиция мен сюжет тығыз байланысты. Жазушы құбылысты жан-жақты зерттеп әртүрлі қырынан алып қараудан туған сан алуан бояу, мың құбылған сәулені шашыратып, бей-берекет бытыратып жібермес үшін композицияға сүйенеді.

Комедия - драма жанрының түрі, грек тілінен «күлкілі, қызық ән» дегенді білдіреді. Өмірдегі келеңсіз, керексіз құбылыстарды, мінездегі мінді, сықақпен сынап келекеге айналдыратын күлдіргі пьесса.

Компрессия - жинақтау, берілген мәліметтен негізгі ойды анықтай отырып, жинақтап, түйіндеп жеткізу.

Кейіпкер - көркем әдебиетте бейнеленетін оқиғаға қатысушы образ.

Кульминация - шарықтау шегі, сюжеттік дамудың ең жоғарғы сатысы. Сюжеттік кезең, кейіпкерлер арасындағы қарымқатынастың өрбіген шағы.

Концонетта - лирика жанрының бір түрі, серілік сезімдерін мадақтайтын жыр.

Классицизм - латын тілінен «үлгілі, өнегелі бағыт» дегенді білдіреді. Негізі идеясы: ел өмірінің ірі оқиғаларын суреттеу, қолбасшылар, батырлар, патшаларды жырлау.

Кезекті ұйқас - поэзиялық талдауда қолданылады. Екінші және төртінші тармақтың соңғы буыны ұқсас, үндес келіп, бірінші және үшінші тармақ үйлесімдері әртүрлі болып келеді. Мысалы, Еділдің бойы ен тоғай, а

Ел қондырсам деп едім. б Жағалай жатқан сол елге. в

Мал толтырсам деп едім... б (Махамбет.)

Көрнек өнері - өнер түрлері. А.Байтұрсынов көрнек өнері деп, өнер түрлерінің негізгі бесеуін атаған. Бірінші - тастан, кірпіштен, ағаштан яки басқа заттан сәнін келтіріп, сәулетті сарайлар, мешіт, медресе, үй, там сияқты нәрселер салу өнері. Бұл - сәулет өнері болады. (Еуропаша - архитектура). Екінші - балшықтан я металдан құйып, тастан я ағаштан жонып, нәрсенің тұлғасын, тұрпатын, сынсымбатын келтіріп сүгірет жасау өнері. Бұл - сымбат өнері болады. (Еуропаша- скульптура). Үшінші - түрлі бояумен нәрсенің ісін, түрін, түсін, кескін-келбетін келтіріп, сүгіреттеп көрсету өнері. Бұл кескін өнері болады. (Орысша - живопись.) Төртінші - әуездің түрлі орайын, шырайын, сазын, сайрамын келтіріп, құлаққа жағып, көңілді әсерлейтін ән салу, күй тарту өнері. Бұл әуез өнері болады. (Еуропаша - музыка). Бесінші - нәрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айту өнері. Бұл сөз өнері болады. (Қазақша - асыл сөз, арабша — әдебиет, Еуропаша - литература). Өнердің ең алды - сөз өнері деп саналады. «Өнер алды - қызыл тіл» деген қазақ мақалы бар. Мұны қазақ сөз баққан, сөз күйттеген халық болып, сөз қадірін білгендіктен айтқан. Алдыңғы өнердің бәрінің де қызметін шама қадарынша сөз өнері атқара алады. Қандай сәулетті сарайлар болсын, қандай сымбатты я кескінді сүгіреттер болсын, қандай әдемі ән-күй болсын - сөзбен сөйлеп, сүгіреттеп көрсетуге, танытуға болады. Бұл өзге өнердің қолынан келмейді. (А.Байтұрсынов).

Қ

Қайталау - айшықтаудың (фигура) бір түрі. Бір сөз немесе сөз тіркеснің қайталанып берілуі арқылы ойды айшықтау, көркемдеу тәсілі. Жай, еспе, әдепкі (анафора), кезекті (эпифора) деген түрлері бар. А.Байтұрсынов қайталау тәсілін қайталақтау деп анықтама берген.

Қара өлең ұйқасы - поэзиялық талдауда қолданылады. Бірінші, екінші және төртінші тармақтың соңғы буыны ұқсас, үндес келіп, үшінші тармақ үйлесімі өзге болып келеді. Қазақ өлеңдері көбенесе қара өлең ұйқасында жазылады. Мысалы, Астыма мінген атым Бұқпа кара, а

Шақ тисе, ақ бетіңе - ыкқа қара. а Аулыңның сырт жағынан ән салайын, б

Даусымды танымасаң, шық та қара!а (Халық әні).

Л

Лейтмотив - жетелеуші, негізгі идея болып табылады.

Лирика - грек тілінен ежелгі гректер үнінен қосылып, ән салған музыкалық аспап. Шындықты адамның ішкі көңіл-күйіне бөлеп, ойы мен сезіміне астастыра суреттейтін терең психологиялық шығарманың түрі. Лирика сыршыл өлең, жырлардағы ақынның өз бейнесі.

Лирикалық образ - сыршыл, өлең - жырлардағы ақынның өз бейнесі; оның ішкі бітімі; ақынның мың иірім көңіл күйінен - нәзік сыры мен сылқым сезімінен өріліп жасалған өзгеше кейіпкер. Мұнда, эпикалық образдағыдай ұзақ, кең, мол суреттеліп, жан-жақты ашылған адамның сыртқы кескін-кейпі де, қым-қуыт шиеленісіп жатқан тағдыры немесе іс-әрекеті мен қимыл-харекеті де тұтасып көріне бермеуі мүмкін. Оның есесіне адамның аса терең әрі нәзік ашылатын ішкі сыры, мінез-құлқы, жан-тынысы айырықша әсем айшық табады.

Литота - грек тілінен «қарапайымдылық» дегенді білдіреді, әсірелеу, көркем тәсілдің түрі - кішірейту. Яғни, бір құбылысты кішірейтіп суреттеу.

Мысалы, Етектейін еріннен, Екі елісі қалыпты. Қиған қамыс құлақтан Бір тұтамы қалыпты.

Жалбыраған жалыннан Жалғыз қарыс қалыпты.

Күлтеленген құйрықтан, Бір тұтамы қалыпты. («Ер Тарғын» жырынан).

Лексика - тіл байлылығы. Лексика тілдегі барлық сөздердің жиынтығы деген мағынада қолданылады. Бұл термин қазақ тілінде сөздік құрам деген атаумен аталады. Тілдің лексикасын, немесе сөздің құрамын зерттейтін ғылым лексикология деп аталады. Лексикология гректің лексис және логос деген екі сөзінің бірігуінен жасалған. Бүл сөздердің грек тіліндегі мағынасы - сөз туралы ілім деген ұғымды береді. Басқа тілдер секілді, қазақ тілі ғылымында да лексика деген термин өте кең ұғымды қатиды. Белгілі бір мақсатқа байланысты қолданылатын сөздердің жиынтығы лексика деп атала береді. Мысалы, ауызекі сөйлеу лексикасы, кітаби лексика, ғылыми лексика, өндірістіктехникалық лексика, ресми ісқағаздары лексикасы, диалектілік лексика, кәсіби сөздер лексикасы, терминологиялық лексика, көнерген сөздер лексикасы т.б. Сонымен, лексикология дегеніміз - тілдің лексикасын, дәлірек айтқанда, тілдегі сөздердің сан алуан мағыналарын, сөз байлығының құралу, толығу, даму жолдарын, сөздердің қолданылу ерекшеліктерін зерттейтін сала. Лексикологияның ен басты зерттеу объектісі - сөз. Сөзді грамматиканың негізгі салалары - морфология мен синтаксис те қарастырып зерттейді.

Бірақ, лексиклогия мен грамматиканың әрқайсысы сөзді әр басқа түрғыдан қарастырады. Тілдегі әрбір сөзде белгілі мағына бар. Мағынасыз сөз болмайды. Сөздің мағыналық жағы семасиологияда қаралады. Семасиология лексиканың сөз мағыналарын және ол мағыналардың өзгеруінің себептерін зерттейтін арнаулы бір саласы болып табылады. Лексикология сөзді тілдің сөздік құрамының өлшемі - лексикалық тұлға ретінде қарастырады. Осымен байланысты лексикологияда мағынасы жағынан дара сөздермен барабар келетін тұрақты, фразологиялық сөз тіркестері де қарастырылады. Сөз дегеніміз - басқаға тәуелсіз, жеке қолдануға болатын, жеке тұрып-ақ белгілі бір мағынаны я ұғымды білдіретін тілдің бір бүтін мағыналы бөлшегі. Сөздердің атқаратын ең негізгі функциясы - атауыштық қызметі. Сөз арқылы адам белгілі бір затты, құбылысты, оқиғаны яемесе солардың сындық, сандық силатын, іс-әрекетін атайды. Бірақ атауыш сөздер өздері атау болған заттың, құбылыстың ішкі сырын, мәнін ашып бере алмайды, ол екеуінің арасында ешқандай табиғи байланыс болмайды.

М

Мазмұн - өз эстетикалық идеалы тұрғысынан суреткер таныған ақиқат өмір. Шығарманың мазмұны – оның ақиқат өмірге негізделген тақырыбы мен идеясы.

Мәтін - күрделі коммуникативтік (қарым-қатынас) құралы. Тілдік қарым-қатынастың толық жүзеге асқан өнімді нәтижесі ретінде танылады. Яғни, мәтін - сөйлеу әрекетінің, шығармашылық өндірістің жазбаша формасы.

Мотив - тақырыптық сарын, қалыптасқан дәстүрлі тақырыптық әуен, оқиға желісіндегі кезең.

Бірнеше жазушының шығармасында, әртүрлі әдеби нұсқаларда, әр дәуірдің әдебиетінде белгілі бір сарындар қайталанып келеді. Әдеби термин ретінде ХХ ғдың 20-жылдарынан бері А. Веселовский, В. Я. Проп еңбектерінде зерттеле бастады. Бұл зерттеушілер әр халық әдебиетінде бұрыннан келе жатқан, бір әдебиеттен екінші, дәуірден дәуірге көшіп жүрген сюжеттік сарындар бар деп қарайды. Алайда, ұқсас сюжеттік сарындарды өз дәуірінен, нақтылы шығармалардағы көркемдік шешімнен, ұлттық әдеби үдірістен бөліп алып, жеке қарастыру ұтымды бола бермейді. Ұқсас сарындар көп жағдайда өмірдің өзінен туады, оларды халықтардың өмір тұрмысындағы ұқсас жағдайлардың әдебиеттегі көрінісі деуге лайық. Кейде олар сараланып, іріктеліп, қалыптасқан дәстүрлі сарындар болады немесе шығарманың құрамындағы бір жеке бөлігі сияқты болып келеді. Мысалы, ауыз әдебиетіндегі сиқырлы айна, ақымақ қатын бейнесі, әкесі мен баласының жекпе-жегі, абжыланның ханшаны ұрлап әкетуі т.б. Кейбір жанрда тұрақты сарындар, мотивтер ұшырасады. Көптеген әдеби мотивтер мифологиясымен бірге адамзат мәдениетінің рухани қазынасына келіп қосылады.

Мысал - өнегелі ойды тұспалдап жеткізетін, көбіне өлең түрінде келетін, сюжетті, шағын көлемді көркем шығарма. Мысал тақырыбы сан алуан, кейіпкерлері аң, құс, балық, өсімдік дүниесі, кейде оқиғаға адам да қатыстырылады. Негізгі сюжетке қоса, нақыл түрінде келетін түйіндемесіде болады. Аллегория тәсілімен жасалатын көркемдік құралдың бірі. Тілі жағынан поэзияға жатқанымен, жанры жағынан кіші көлемді эпикалық туындыға жатады. Мысалы, А.Байтұрсыновтың «Қырық мысал» аудармасындағы мысал-өлеңдер.

Мінез - адамның ішкі бітімі. Белгілі қоғамдық жағдай қалыптастырған, қоғам құлқы, барлық психологиялық ерекшелік жиыны. Мінездеудің тура және жанама түрлері бар. «Ең басты нәрсе - адамның жан тіршілігі» (Л.Толстой).

Метафора - грек тілнен «ауыстыру» дегенді білдіреді, екі нәрсені, құбылысты салыстыру және жанастырып-жақындату негізінде астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі. Көркем шығармада көп кездесетін көріктеу тәсілдерінің бірі. Жай және ұлғайған метафора түрлері бар. Метафора көбіне сызықша арқылы жасалады. Мысалы, Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы. (Абай). Сонымен қатар, метафора сын есім (ақ бас шалым), зат есім (бала-жүрек, бала-бауыр) және едім, едің, еді, екен деген көмекші етістіктер арқылы да жасалады, кейде ем, ең, бейне, бейне бір (тең) сөздері арқылы да жасалады. Бірақ едім, едің, екен, бейне, бейне бір (тең) деген сөздер қолданған сөйлемдердің барлығы бірдей метафоралық тіркес деп айта алмаймыз. Бұл орайда, мағынаға көңіл бөлу қажет. Метафоралық тіркес жасауға бұл сөздердің көмегі бар ма, әлде жай грамматикалық мағына беру қызметін атқарып тұр ма. Метафоралық тіркес құрайтын мысалдар келтірсек, Мен, мен едім, мен едім, Исатайдың барында Екі тарлан бөрі едім. (Махамбет). Мен Қырымның ішінде,

Ақша ханның қызы едім,

Атам менен анамның

Асыранды қозы едім... («Ер Тарғын» жырынан).

Сен жаралы жолбарыс ең, Мен киіктің лағы ем. (Абай). Сонымен бірге, метафора -мын, -мін, -бын, -бін, -пын, -пін, -сың жіктік жалғаулары не -м, -ң, -ы (сы) тәуелдік жалғауларының көмегімен де жасалады. Мысалы,

Сен – бұзау терісі шөніксің. Мен – өгіз терісі талыспын. (Бұхар жырау). Бес түлеген бөрімін,

Белге соқсаң жығылман. (Халық жырынан).

Халқыңыз қапа болмайды, Есен барса жолбарысыңыз.

(«Қобыланды батыр» жырынан). Пайдасы мол жігіттер, Дария шалқар көлмен тең.

Өз басынан пайдасы аспаған

Ел қонбаған шөлмен тең.(Абай).

Методологиялық мектептер - көркем шығармаларды жазу мен танудағы ғылыми ілімдер.

Метрикалық жүйе - әнмен, әуенмен берілетін жүйе, яғни оның бойында әуез жатады. Метрон - өлшем дегенді білдіреді. Бір өлең жолының айтылу уақыты мора деп аталады. Әдебиетшілер созымды буын бір сызықша (-), созымсыз буын доға (U) қойып метрикалық жүйе түрлерінің бунағын анықтаған. Метрикалық жүйенің басты түрлері: ямб (U -), хорей (-U ), дактиль (- UU), амфибрахий (U - U) т.б. Бұл жүйе созымды және созымсыз буындар арқылы поэзияны талдау үшін қолданылған. Поэзиялық жүйе ішіндегі ең көне түрі болып саналады. Тұңғыш рет көне Грецияда б.э.б. VІІІ ғасырда пайда болған.

Метонимия - грек тілінен «алмастырып айту» дегенді білдіреді, алмастыру, затты сыртқы ұқсастығына қарай ұғымдарды алмастырып қолданатын көркемдік тәсілдің түрі. Мысалы, анау үйдің дастарқаны жайылды. Адам ұғымы үй ұғымымен алмастырылып тұр. Мысалы, «Ол үйдің адамдары көңілді екен» деудің орнына, «Көңілді үй екен» деп айтамыз. «Мен Абайды оқыдым» дейміз, дұрысы «Абай шығармаларын оқыдым».

Миф - ауыз әдебиеті үлгілерінің бірі, көне наным-сенімнен туған туындылар.

Н

Нақыл өлең - ғибратты, тағылым берерлік мәні бар, ойды ықшамды, ұтымды түрде жеткізетін, өткір нақышты сөздерге негізделетін терме жырлар, өлеңдер.

Новелла - кіші көлемді, әңгімеге теңдес прозалық шығарма, кейде өлеңмен жазылады. Новелланың әңгімеден айырмасы - онда әдеттен тыс, өзгеше жағдай, ғажайып оқиға баяндалады. Оқиға желісі таңғаларлықтай қызықты етіп өріледі және тосын, күтпеген жерден аяқталады.

Неологизм - грек тілінен «жаңа» дегенді білдіреді, әр дәуірге сай туатын жаңа сөздер.

О

Образ - әсем, сұлу сөз (Аристотель). Көркем образ - адамның өмірін өнерге айналдыру құралы. Бейнелеу - образдылық, бейне - образ. (А.Байтұрсынов). Образ жасау – өз кейіпкерлерінің өмірімен өмір сүру (Бальзак). Образ жасау - тек талнттыға ғана тән әрекет. Ал талантты жазушының әр образы - тип (Белинский). Әдебиетте адам бейнесін жасаудың амалы көп. Жанрға байланысты - эпикалық, лирикалық, драмалық образдар; әдеби әдіске байланысты - реалистік, романтикалық образдар; тәсілдерге байланысты - батырлық, юморлық, сатиралық, трагедиялық, комедиялық, фантастикалық т.б. бөліп бөлінеді (З.Қабдолов). Образдың қазақшасы - көркем бейне. Бұл - кеңірек ұғым. Біз осыған қарай келе жатырмыз және кейін бұл мәселеге жеке тоқталамыз. Одан бұрын, образ деген терминнің мына бір қырын біліп алу шарт. Ең қарапайым мағынасында образ - суретті сөз.

Күлімсіреп аспан тұр, Жерге ойлатып әр нені. (Абай). Осы жолдарды оқығанда біздің маңымызда әдеттегі жансыз табиғат емес, әлде бір тіршілік тыныстап, көз алдымызға кәдімгідей қимыл, құбылыс елестеп кетеді. Аспан жай тұрған жоқ, езу тартып,

«күлімсіреп» тұр. Жер жай жатқан жоқ, әлгі бір жадырап, жайнап күлген аспанның қылығына елтіп, бір түрлі «ойланып» жатыр. Осының бәрін біз көзімізбен көріп, көкірегімізбен сезінетін секілдіміз.

Аспан күлімсіреп тұр дегенде Абай, әрине, аспанныц ашық, нұрлы екенін айтып отыр. Бірақ аспан ашық деген сөздің әсері аспан күлімсіреп тұр дегендей болмас еді. Өйткені, алдыңғысы әшейін хабар, ауызекі айтыла салған сөз ғана да, соңғысы - сөзбен салынған сурет. Бұл әрі нақты, әрі затты. Бұл - бедерлі бейне, көркем образ. Сөз зергерлері көркем сөз арқылы бұлайша өрнек төгіп, айшық жасамаса, әдеби шығарма да тумас еді. Бұл ретте образ тіпті тар мағынасының өзінде әдеби тілдің жалпы сөйлеу тілімізден, сондай-ақ көркем әдебиеттің жалпы «әдебиет» атаулыдан айырмашылығын да, артық-шылығын да қоса танытып тұр.

Обьективтік идея – нақты дайын шығармадан туатын ой.

Омоним - грек тілінен «аттас» дегенді білдіреді. Айтылуы бір, мағыналары әртүрлі сөздер.

Очерк - болған нәрсені баяндайтын, журналистика саласына жататын, кіші көлемді эпикалық жанрдағы туынды. Фельетонға ұқсас келеді. Ерекшелігі - фельетон сатира түрінде жазылады.

Ө

Өлең - еркін сөйленетін жай сөздер тіркесі емес, ырғағы мен ұйқасы белгілі қалыпқа түскен, шумағы мен бунағына дейін белгілі тәртіпке бағынған нақысты сөздер тізбегі.

Өлең құрылысы - өлең сөзде қолданылатын өлшем-өрнектердің жасалу жүйесі, оның ырғағына, дыбыс үндестігіне тән ерекшеліктерді белгілейтін негізгі шарттар мен заңдылықтар. Өлеңжырдың күнделікті айтылатын жай сөздерден, қара сөзден басты айырмасы - ол мөлшерлі жеке жолдарға, яғни тармақтарға бөлінеді. Өлең сөзге тән ырғақ міне осы тармақты қолдануға байланысты. Өлеңдегі сөйлемдер әдетте бір немесе бірнеше тармақтар көлеміне шақталып жасалады.

Өмір шындығы және көркем шындық - көркемөнерде, оның ішінде әдебиетте шығарма өмір шындығына сүйеніп жазылады. Нақтылы өмір құбылыстарын, оның сырын, қайшылықтарын терең түсінбей, тебіреніп-толғанбай, сезінбей көркем шығарма тумайды. Тарихи және қоғамдық шындық әдеби туындының бастау көздері болып табылады. Әлеуметтік өмір, саясат, халық тұрмысы- бәрі де өмір шындығын танытатын жағдайлар. Ешбір жазушы өмір шындығынан, оның нақты болмысынан алшақ кетпейді.

П

Пастораль - мадригаль секілді лириканың бір түрі, малшы сазы.

Параллелизм - екі нәрсені қатарластыра, жанастыра алып бейнелеу тәсілі, айшықтаудың (фигура) бір түрі. Психологиялық параллелизм және синтаксистік параллелизм деген түрлері бар.

Психологиялық параллелизм - көңіл-күйді білдіру үшін табиғат құбылыстарын қатар қойып

суреттеу. Мысалы, Бұйра қайың, жел жоқта Сен неліктен шулайсың? Асау жүрек, қайғың жоқ, Сен неліктен тулайсың?

Мұнда қайың мен жүрек параллель алынған. Жүректің тулауы – сүю, қайыңның шулауы – адамға белгісіз күш. Екеуі де жасырын, көзге көрінбейді.

Ай туады дөңгелек, Айға жұлдыз не керек.

Айдай сұлу болмаса, Қыз да болып не керек. (Қазақ ауыз әдебиетінен). Бұл жерде айға сұлу қызды параллель етеді.

Мысалы, Ер Тарғынның қиналған тұстағы монологі арқылы былай беріледі:

Асыл туған Ақжүніс,

Күнді байқап қарасам Күнді бұлт қоршайды

Күн жауарға ұқсайды

Айда бұлт қоршайды,

Айды байқап қарасам-

Түн жауарға ұқсайды,

Бойды байқап қарасам

Қол - аяғым көсіліп,

Аузы - мұрным ісініп,

Алланың хақ бұйрығы Маған таяғанға ұқсайды.

Осы жерде Ер Тарғынның мертігіп жатқандағы көңіл-күйі табиғат көрінісімен қатар алынып суреттелген. Ай мен күнді бұлт қоршап, жауын жауатындығына ұқсауы батырға қауіп төнгенімен қатар суреттейді.

Пейзаж - әдеби шығармадағы жаратылыстың яқи табиғаттың әсем көрінісі, көркем бейнесі. Ж.Аймауытовтың «Қартқожа» романында мынадай табиғат суреттері бар: 1. Аспанда ақ сабынның көбігіндей, ақ мақтадай ақ бұлттар. 2. Жаздың бір түні. Көреген аспандағы көп жұлдыз бен көк торғынға шашылған бриллиант тасындай жылт-жылты етеді. Айдын көлге шомылған аққудай көк торғындай көкте сұлу ай жүзеді.

Пьеса - драматургиялық

шығармалардың жазылу түрі. Трагедия да, драма да, комедия да пьеса түрінде жазылады. Пьесада прозадағы, поэзиядағы сияқты авторлық суреттеулер, мінездеулер, баяндаулар болмайды. Шығарманың барлық оқиғасы, ойы, кейіпкерлер бейнесі - бәрі кейіпкерлердің өз сөздері арқылы жасалынады.

Поэтика – көркем шығармадағы құндылықты бар болмысымен айқындар жүйе туралы әдебиеттанудың көне ғылым саласы.

Пролог - кіріспе, шығарма оқиғасы басталмас алдындағы сөз.

Прототип - тірі мүсін (З.Қабдолов). Жазушыға тип жасау әрекетінің үстінде керегі - тірі мүсін - прототип. Өмір сүрген адам образын шығармада басқа адам арқылы бейнелеу.

Проза - шығарма тілі қара сөзбен жазылған туындылар.

Протеза - орфоэпиялық құбылыстың түрі, көбінесе поэзиялық талдауда кездеседі. Дыбыстың алдында қосымша дыбыстың естілуі.

Мысалы, ол - уол, ел - иел.

Поэзия - ұйқас, ырғақпен жазылған өлеңді шығармалар.

Поэма - көлемді оқиғалар суреттелетін, тілі жағынан поэзияға, жанры жағынан орта көлемді эпикалық туындыға жатады.

Повесть - әңгімеден көлемді, романнан кіші, орта көлемді эпикалық туынды. Бұнда оқиғалар көп суреттеледі.

Полисемия - көп мағыналы сөздер. Бір ғана сөз табынан жасалады. Мысалы, адамның басы, ойдың басы, сөздің басы, жолдың басы т.б.

Пішін - бір нәрсенің пішіні, яғни сыртқы қасиеті. Шығарманың сюжеті мен композициясы пішінге тиесілі.

Р

Роман - кең не ұзақ көлемді эпикалық туынды. Көлеміне қарай роман, дилогия, трилогия, романэпопея, хамса деп бөлінеді.

(З.Қабдолов).

Романс - лириканың бір түрі, жалт еткен сезімді, сүюді жырлау.

Реализм - шығармашылық әдіс түрі. Барлық халықтың өзгерген, дамыған, жаңа сапалық өнерінің алтын өзегі, онда ең алдымен қоғамдық құбылыстарын бейнелеу, әлеуметтік зерттеу, талдау шарттары бірінші орынға қойылады. Детальдар шыншылдығымен қоса типтік жағдайда типтік характер жасау.

Романтизм - шығармашылық әдіс түрі. Ерекше жағдайда ерекше характер жасау.

Редукция - орфоэпиялық құбылыстың түрі, көбінесе поэзиялық талдауда кездеседі. Сөздегі бір дауысты дыбыстың сусып, сәл бәсең айтылуы. Мысалы, қорытынды.

Романтикалық образ - әдебиеттегі адам бейнесінің байырғы түрлеренің бірі. Бұл образдың алғашқы үлгілері баяғы көне дүние әдебиетінде, оның «әрі өнген топырағы, әрі байлық қоры» боп табылатын мифте, қала берсе, қай халықтың болса да ауыз әдебиетінде жатыр. Реалистік образ - әдебиеттегі адам бейнесінің ең сымбатты, шынайы түрі. Мұның сымбаттылығы да, шынайылығы да шыншылдығында; бұл - кәдімгі өмірде болған, бар және бола беретін, бірақ қайталанбайтын, әрқашан бұрын – соңды белгісіз тың қырынан көрініп, ылғи жаңарып отыратын тип. Дұрысында, образ атаулының айырықша мағыналы, мәнді түрі де осы - реалистік образ. Өйткені, бұл образдың эстетикалық идеалы - романтикалық образдағыдай бұлыңғыр емес, анық, адам қолы жетпейтін тым асқақ, алыс емес, қолмен ұстап, көзбен көргендей затты әрі жақын нәрсе. Сондықтан реалистік образдың эстетикалық - тәрбиелік мәні де, қоғамдық - өзгертушілік күші де айырықша үлкен.

С

Сатира - латын тілінененген өзі суреттеп отырған оқиғаны, құбылыстынемесе кейіпкердіөткір сынға алып, әжуаға айналдыратын көркемдік-бейнелеу тәсілі. Сатираның мысал, эпиграмма, памфлет, фельетон, пародия, шарж, карикатура, анекдотсияқты жанрларыбар. Драматургиядасатира комедияжанрынан көрінсе, көркем прозадасатиралық әңгіме, повесть, романдаржазылады. Сатиралық шығармалардаәсірелеу (гротеск), тұспалдау (аллегория), юмор(достық рәуіштегі күлкі),ирония(жеңіл әжуа), сарказм(ащы мысқыл, кекесін), т.б. бейнелеу тәсілдері кеңінен колданылады. Ежелгі Грекиядажанр ретінде туындағанымен әдебиеттің дербес тегі ретінде Ежелгі Римде кең қанат жайды. Петронийдің «Сатирикон», Апулейдің «Алтын баспақ» романдары осы тұста дүниеге келеді.Орыс әдебиетіндеалғашқы сатиралық шығармалар ХVІІ ғасырда дүниеге келді. Қазақ сатирасы халық ауыз әдебиетіненбастау алады. Алдар Көсетуралыаңызәңгімелерде ащы мысқыл, улы кекесін, сынап-мінеу сарыны басым болса,Қожанасыртуралы күлдіргі әңгімелер юмор, достық рәуіштегі сын, астарлыәзілгеқұрылады. Тазша бала туралы немесеөтірік өлеңдердеәсірелеу, гротеск тәсілі мол кездеседі. Қазақфольклорындаұлттық ауыз әдебиетінде ғана кездесетін Шық бермес Шығайбай, Қарабай сияқты сараң байлардың типтік бейнелері жасалған. Жыраулық поэзия(Шалкиіз

Тіленшіұлы,Тәтіқара,Бұқар жырау, Шал ақын, т.б.) өлеңдерінде кездесетін үстем топ өкілдерін сынау, шенеу сарыны Махамбеттіңөлең-жырларында өзінің шырқау шыңына жетіп, батыл айыптауға ұласады. Сатиралық образ - ұнамсыз тип. Сатирамен суреттелер құбылыс – керексіз, кесір құбылыс. Сатира өмірдегі кеселді, келеңсіздікті, кері кткендікті қаза қопарып, көптің көз алдына - көрініске шығарады, қағып - сілкілейді, мысқылмен түйрейді, сықақ етеді, көпті одан түңілтеді.

Символ - грек тілінен «нысана, бейне, белгі» дегенді білдіреді, әдебиетте ойды астарлап, басқа нәрсені суреттеу арқылы жасалатын нақтылы сипаты бар балама бейне. Ол астарлау, айшықтаудың (фигура) түрі, айтайын деген ойын немесе құбылысты тура суреттемей, соларға ұқсас басқа бір нәрсеге немесе құбылысқа құпия теліп, ойды тартымды тұспалмен астарлай суреттейтін көркемдік құрал. Жалпы халықтық тілде кездесетін символда бір затты, нәрсені өз қалпынан басқаша сипатта көрсетіп, сондай-ақ, нақтылы бір затты, нәрсені екінші нәрсенің, не ұғымның жай баламасы ретінде алу арқылы жасалады. Мысалы, Жеңісті аңсаса, соны жырлау. Мағынасында жеңудің, ерліктің символы тұрады.

Синтаксистік параллелизм -

айшықтаудың (фигура) түрі, өлең не қара сөзде бірінші сөйлем құрылысы екінші сөйлем құрылысында біренсаран ғана сөзі өзгеріп, басқа сөз тіркестерінің сол қалпында

қайталанылуы. Мысалы,

Жақсылық көрсем – өзімнен, Жамандық көрсем – өзімнен.

(С.Торайғыров).

Синоним - грек тілінен «заттас» дегенді білдіреді. Айтылуы әртүрлі мағынасы бір сөздер. Айтқысы келген сырын, танытқысы келген шындығын жан тебірентер әсерлі суретке айналдырып, қағаз бетіне көңілдегі қалпынан айнытпай түсіру үшін ең қажетті бірден-бір сөз іздеп табу - шебер суреткердің қасиетті парызы. Мысалы: шапшаң, дереу, жедел, тез, жылдам; мезгіл, мерзім, мезет, уақыт, шақ, сәт, кез, кезең; айқас, шайқас, ұрыс, қағыс, қақтығыс, тартыс, төбелес, тайталас, кескілес т. б. Осылар секілді синоним сөздердің ішінен суреткер өз көкейіндегі сыр мен шындықты дір еткізіп дәл жеткізер ең қажеттісін ғана таңдап алады. Мен кескекті ердің сойымын, Бәйеке, сұлтан, аксүйек Кескілеспей бір басылман. Қыларың болса, қылып кал

Алдыңа келіп тұрмын деп,

Күндердің күні болғанда

Ар, намысым қашырман…

Бас кесермін, жасырман’

(Махамбет ) Сюжет - өзара жалғасқан оқиғалар тізбегі, оқиғаның біртұтас желісі.

Стиль - жазушының өмір шындығын танып-білу, сезіну қабілетін, бейнелеу шеберлігін, өзіндік суреткерлік тұлға бітімін танытатын даралық өзгешелігі, жазу мәнері, қолтаңбасы. Стиль термині ескі заманнан бері қолданылып келеді. Грек тілінен «stylos»

балауызбен сырланған тақтаға сөз жазу үшін жұмсалынған ағашқалақша болған. Кейінірек стиль термині таза, әдемі сөйлеу ұғымына ие болған. Тілде стиль және стилистика сабақтаса жүреді. Х ІІІ ғасырдан бері стиль термині әдебиет әдісі ұғымында қолданылып келеді. Стиль жазушының барлық туындыларын түгел қамтиды. Белгілі ғалым Ж.Бюфон «стильадам» деген, Платон «мінез қандай болса, стиль де сондай» деген екен. Стиль ұғымына жазушының тілі, сөйлем құрылысы, сөйлем машығы, шығарманың композициясы шығарманың әдістері, жанрлық ерекшеліктері, тақырып таңдаулары т.б. кіреді. Стиль – жазушының өзі. Аристотель еңбектерінде тіл, стиль мәселелеріне көп көңіл бөлген. Стиль - суреткер талантының даралық қуатын көрсететін сапалық белгі. Гете стильді үш сатыға бөлген: 1.Жай еліктеу, 2.Ұқсау, 3. Стиль.

Сентиментализм - әдеби ағым түрі, француз тілінен «сезімталдық» дегенді білдіреді. Бұнда қарапайым адамдар өмірі, қолөнершілер, шаруалар, жанұя тұрмысы жырланады.

Сарказм - мысқыл, біреуді келемеждеу, масқаралау мақсатында жасалатын көркемдік тәсіл түрі.

Стилистика - тілдік тұлғабірліктерді қарым-қатынастың белгілі бір саласы мен мақсаттарына сай қолданыстық тұрғыдан зерттейтін тіл білімінің саласы, стиль туралы ғылым.

Стилистикалық құралдар - тілдік тұлға-бірліктердің қолданылуда әр түрлі стилистикалық бояуға ие болатын түрлері.

Стилистикалық норма - көркемдік-эстетикалық, стильдік мақсатта жұмсалған тілдік құралдар

жүйесі, функционалдықстилистикалық талаптарды (дұрыстық, дәлдік, эстетикалық) жүзеге асырудың ұстанымы.

Стильдік белгі - белгілі бір функционалды стильдің даралығын, өзге стильдерден өзгешелік сипатын, сөз-қолданыстағы мәнерін танытатын ерекше қасиеті. Әр стильдің өзіндік стильдік белгілері болады. Мәселен, сөз бедерінің бейнелілігі, көрнекілігі көркем әдебиет стиліне тән белгі болса, дәлдік пен нақтылық, жүйелілік ғылыми стильдің белгісі болып табылады, ал эмоционалдық бояуы басым, бағалауыштық мәндегі сөздердің жиі қолданылуы ауызекі сөйлеу стиліне тән ерекшелік.

Стилистикалық бояу - әртүрлі деңгейдегі тілдік бірліктердің ұғымдық мазмұнынан басқа қосымша мағыналық реңдерге ие болуы. Яғни, контекстен тыс ерекше стилистикалық әсер беретін сөздің қосымша мағынасы.Стилистикалық бояудың екі түрі бар: эмоционалдыэкспрессивті және функционалды.

Стилистикалық мағына - айырықша экспрессивтік бояуға ие болатын тілдік бірліктердің жүйесі, қолданыста ерекше көркемдік мәнге ие болатын айшықты сөз үлгілері.

Синегдоха - грек тілінен «меңзеу» дегенді білдіреді, екі зат не құбылысты шендестіру арқылы басқа бір құбылыстың, ұғымның, нәрсенің суреті, сыр-сипаты, кескінкейпі аңғарылады. Метонимияның бір түрі. Бөлшектің орнына бүтінді, бүтіннің орнына бөлшекті суреттейді. Мысалы, Басың нешеу? дегенде, оның басын сұрау емес, отбасында неше адам бар екенін сұрауды білдіреді. Мен оны көзімнің қарашығындай сақтаймын дегенде, көз бен қарашық бүтін мен бөлшек арқылы мағына ерекше жеткізіліп тұр.

Сюжеттік байланыс - кейіпкерлер арасындағы қарым-қатынас басы, тартыстың басталуы, негізгі оқиғаның туу себебін танытатын сюжет кезеңі.

Сюжеттік даму - кейіпкерлердің өзара қарым-қатынасынан, қимыләрекетінен туған шиеленістер суреттелетін сюжеттік кезең.

Сонет - лириканың бір түрі, итальян тілінен «сыңғырлау» дегенді білдіреді. Арнаулы өлшеммен әртүрлі тақырыпта жазылатын сыршыл өлең. Жалпы 14 жолдан құралады, бірінші бөлімнің 8 жолы – катрен, екінші бөлімнің 6 жолы – терцет деп аталады. Қ.Аманжоловтың «Құрдастар туралы» сонеті бар.

Силаббикалық жүйе - өлең жүйесінің бірі. Поэзияны талдауда қолданылған. Грек тілінен «sillabe» буын дегенді білдіреді. Бұл жүйе орыс әдебиетінде ХVІ ғасырдың аяғында пайда болып, ХVІІІ ғасыр басына дейін қолданылған. Силлабикалық өлең атаулының бәріндегі, оның ішінде қазақ өлеңіндегі поэзиялық қасиеттің көптен-көбі буында жатыр. Өлеңді өлең ететін ырғақ болса, қазақ өлеңіндегі күллі ырғақ буынмен үндес.

Т

Тақырып - жазушы суреттеп отырған өмір құбылысы. Көркем шығарманың туу процесі тақырыптан басталады.

Тарихи стилистика - функционалды стильдердің қалып- тасу, даму тарихын, әдеби тіл тарихындағы алатын орны мен маңызын қарастыратын диахронды аспектідегі зерттеу саласы.

Тарихнама - әдебиеттану ғылымының қосымша саласы, әдебиеттану ғылымының даму тарихы немесе нақтылы бір тақырыптың зерттелу жолдары, даму заңдылықтары туралы деректер мен мәліметтер жиыны. Көбінесе ғылыми жұмыстарда қолданылады.

Тартыс - көркем шығарма желісінде кездесетін айқас, талас. Тартыс - өмірдегі қайшылықтардың өнердегі көрінісі, яғни адам тіршілігіндегі түрліше қарама-қарсылық, адамға тән әртүрлі көзқарастағы, идеядағы, сезімдегі, нанымдағы, іс-әрекеттегі, мақсат-мүддедегі кереғар құбылыстардың өнер шығармасындағы жинақталуы, суреттелуі, яғни өнердегі өмірлік тартыс көркем шығарманың идеялық мазмұндағы үзілмес желі арқауы.

Тармақ - өлең жолдары, көбінесе поэзияны талдауда қолданылады. Тармақ екі, үш,т өрт не одан да көп болады.

Мысалы, екі тармақты шумақ:

Қайратты, еркін замандарың! Тарлықта жоқ амалдарың.

Еркін дала, еркің қайда? Еркіндегі көркің қайда?

Тулы, нулы жерің қайда? Сулы, шулы көлің қайда?

Еркін көшкен елің қайда? Ел қорғаны – ерің қайда? («Маса»).

Алты тармақты шумақ:

Бұлттар басып жасырған, Жаңа түсіп басылған, Таң шапағы сөніп тұр. Жаңаланған өмірден

Жаңа шығып көрінген,

Гүл қамауда семіп тұр. («Маса»).

Сегіз тармақты шумақ:

Алыстап сермеп,

Жүректен тербеп, Шымырлап бойға жайылған.

Қиуадан шауып,

Қисынын тауып, Тағына жетіп қайырған.

Толғаулы тоқсан қызыл тіл,

Сөйлеймін десең, өзің біл! (Абай).

Текстология - әдебиеттану ғылымының қосымша саласы, әдеби шығарманың мәтінін зерттеп, авторлардың өз қолдарымен жазған түп нұсқасын белгілейді. Алғашқы нұсқаға жазушы жасаған өзгерістерді анықтап, оның себептерін түсіндіреді. Іштей «Мәтіннің туу сыры», «Мәтіннің тұрақтану тарихы», «Мәтіннің басылу түрлері» деген тараушалары бар.

Трагедия - драма жанрының түрі, грек тінінен «текенің әні» дегенді білдіреді. Құдыретті күш иесінің өмір тіршілігіндегі адам жеңіп болмас кедергілермен кескілесінен оның жан дүниесіндегі терең тебіреністерге өзінен-өзінің іштей арпалысынан құралған күрделі сахналық шығарма.

Тоникалық жүйе - өлең жүйесінің түрі, бұнда екпін негізге алынады. Поэзияны талдауда қолданылған. Бұл жүйе бойынща өлең екпін мен ырғаққа құралады. Тоникалық жүйе орыс тілінде көп қолданылады, өйткені бұл тілде екпін сөз мағынасына тікелей ықпал жасайды.

Термин - латын тілінен алынған сөз. Бастапқы мәні «шекаралық белгі», «шекара», «шек» ұғымдарын білдірген. Бұл күнде осы сөз арқылы ғылым мен техника, саясат, дипломатия салаларындағы ұғымдардың атауы болып табылатын сөздердің жиынтығы деген мағынаға ие болған.

Терминология - үздіксіз дамып келе жатқан ғылым саласы. Оның Қазан төңкерісінен кейінгі жылдарда ілгерілеуіне біршама үлес қосқан, терминологиялық лексиканы зерттеуде және оның қоғам үшін мәнін, маңызын анықтауда А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Н. Сауранбаев, С.

Бәйішев, Ә. Қайдаров, М. Балақаев, Ғ. Мұсабаев, Ш. Сарыбаев, Ө. Айтбаев, Ә. Әбдірахманов, С.Исаев, т.б. еңбектері ерекше.

Типтендіру - образ жасауда қолданылады, суреткердің іс жүзінде өмір шындығын өз дүниетанымы тұрғысынан белгілі бір уақыт пен кеңістікке, әлеуметтік ортамен дәуірге сай талғап-тануы, таңдап іріктеуі және жинақтауы, сол арқылы өзі жасап отырған көркем бейнені сомдауы, тұлғаландыруы, даралауы болып табылады. Типтің түрі мен мазмұнында «жалпы» мен «жалқы» бірлігі жатыр. Оның көркем образ ретіндегі кесектігі де, күрделілігі де осында. Бұны әдеби тип деп те атайды. Трагедиялық образ - әдебиетте тым әріден келе жатқан адам бейнелерінің бірі. Трагедиялық образ ескі мен жаңа, адам мен қоғам, адамдық пен жауыздық арасындағы ымырасыз күрестен, бітіспес тартыстан, қайшылықтан, соның өзінде де мейлінше асыңқы, адам жаңіп болмас ауыр, азапты жайларды әдеби шығармада терең және шебер жинақтаудан туады.

Троп - грек тілінен «бұрылыс, бұрма» дегенді білдіреді, құбылту, көркемдік құрал. Сөздерді тура мағынада емес, бұрма мағынада қолданып, көркем мағынаны үстеу. Түрлері: метафора (ұқсату), метанимия (алмастыру), синегдоха (меңзеу), эпитет (айқындау), теңеу, символ (астарлау), аллегория (бернелеу), кейіптеу, ирония

(кекесін), сарказм (мысқыл).

Түйдектеу - көркем тәсілдің бірі. Аз сөзге көп ой сыйғыза сөйлеу. Түйдектеп сөйлегенде сөздің әсері күштірек болады. Мысалы, Бақ ерікте; ерік ерлік пен бірлікте, ерік ұранымыз болсын, ерлік-бірлік құранымыз болсын. (А.

Байтұрсынов).

Теңеу - көркемдегіш тәсілдің түрі.

Көркем шығармаларда жиі қолданылады. Теңеу -дай, -дей, -тай, -тей, -ша, -ше және -дайын, -дейін жұрнақтары арқылы, секілді, сықылды, сияқты, тәрізді шылаулары арқылы жасалады. Мысалы, Желектей желпіп желінді, Желқомдай жырттым жеріңді,

Түбіттей түтіп бұлтыңды,

Таспадай тілдім толқынды, Бағынбай кеннен не қалды? (Тайыр). Болатша дірілдеген жалын көрген, Бір күңгірт тартып және оттай жанған. (Абай).

А.Байтұрсынов теңеуді әншейін теңеу, әдейі теңеу деп бөлген. Екеуінің айырмасы әншейн теңеуәдетті теңеу болады, мәселен, удай ащы, айдай жарық, күйедей қара. Ал Әдейі теңеуге мысал:

От орнындай тұяқтым,

Омырқаң бар оөтаудай,

Жауырыныңа қарасам, Сыпыра шапқан тақтайдай... немесе

Таулардан өзен ағар сарқыраған, Айнадай сәуле беріп жарқыраған. Жел соқса, ыстық соқса, бір қалыпта Аралап тау мен тасты арқыраған.

Толғау - жазба әдебиетінің сындар дәуірін сөз еткенде ғалым А.Байтұрсынов лирика жанрын толғау деп атаған. Осы әдеби тектің қыр-сырын ерекше тиянақты талдап, орасан терең пікірлер тұжырымдап, сұлулық, көркемдік, әсемдік, шеберлік табиғатына қатысты ойларын жеткізеді. Ғалым толғаудың ішкі шарты және тысқы шарты деп, терең түсінік берген. Ахмет Байтұрсынұлы толғау түрлерін: сап толғау, марқайыс, налыс (мұңайыс), намыстаныс, сұқтаныс, ойламалдау деп жіктеген. Толғауды, яки мұңды өлең, көңілдің неше түрлі күйін шешетін өлеңдер айтылады. Мәселен, ғашықтық, қайғы, күйініш, кейістік, кіжініс, өкпе, наз сияқты көңіл-күйлерін білдіретін өлеңдер. Толғау жанры қазақ, қарақалпақ, ноғай халықтарының ауызша поэзиясында кең тараған. Толғау тектес сөз үлгілерін қырғыздар «санатнасыятырлар», құмықтар «ойлу йырлар», башқұрттар «қобайыр» деп атаған. Ноғай мен құмық әдебиетінде ерлік толғауы мағынасында қолданылады.

Толғаудың жанр ретінде қалыптасуы аталған халықтар әлі бөлініп үлгермеген ХІІІ-ХІV ғасырларға сәйкес келеді. ХV-ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясында ерекше өркендеп, өзінің жоғары даму сатысына жетті. Толғау тарихы жыраулық поэзияға тікелей қатысты. Көрнекті өкілдері - Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар, Дулат, Махамбет, Базар т. б. Бұл жанр хандық дәуірде аса зор идеологиялық мәнге ие болды. Толғауда терең азаматтық әуен, ірі қоғамдық, әлеуметтік, саяси философиялық тақырып ерекше орын алады. Негізгі бейнелеу тәсілі - дидактика. Толғауда кейде күрделі, көлемді лирикалық туынды, тіпті сюжетсіз поэма дерліктей сипат алады. Құрылысы тирада пішінді, буын саны аралас, кейінгі даму кезеңдерінде өзгеріске ұшырап, біртіндеп тұрақталған. Толғау ауызша дамып, біздің заманымызға ауызша жетті. Бір мақам мен музыкалық аспаптың сүйемелдеуінде орындалады.

Ы

Ырғақ - ритм, грек тілінен «шамалас, мөлшерлес, сайма-сай» дегенді білдіреді. Сөз бен дыбысты үндестікке әкелетін күш – ырғақ (А.Блок). Өлеңнің әр сөзі ырғақты сөз болады.

Ұ

Ұйқас - рифма, грек тілінен «өлшемдес, мөлшерлес» дегенді білдіреді. Клаузуладағы, цезурадағы дыбыс қайталаулар. Өлең тармақтарындағы сөз аяқтарының үндестігі, өзара ұқсас, дыбыстас естілуі. Ұйқастың қара өлең, шалыс, кезекті, еркін, шұбыртпалы, егіз, аралас, осы күнгі ерікті ұйқас түрлері бар (Қ.Жұмалиев). Ұйқас - өлеңнің, сыртқы түріне ғана емес, ішкі сырына тікелей қатысты нәрсе, яғни өлеңнің, сыртқы сұлулығы үшін ғана емес, ішкі жылуы, қызуы үшін де ауадай қажет нәрсе. Поэтикалық синтаксистегі айшықтың (фигураның) мәні қандай болса, өлең сөздегі ұйқастың мәні де сондай. Ұйқастың маңызы, әсіресе силлабикалық өлең үшін орасан зор. Ұйқас өлеңді шығармадағы ең салмақты, басты һәм маңызды сөздерді ерекше бөліп көрсету үшін, оған өзгеше мағына дарыту, мән беру үшін де керек. В. Маяковский, мәселен, ең кенеулі сөзін өлен, тармағьшың аяғына қойып, соған қайткен күнде де қажетті ұйқас іздеп табады екен. «Ұйқас сөзді әдепкі тармаққа қайтарып әкеледі, - дейді ол, - оны қайтадан ойлатады, бір ойды бірлесе безендіріп жатқан барлық тармақты бір жерге тұтастырып тұрады». Поэтикалық үндестік фонетакалық жағынан әр түрлі жолмен жасалады. Ұйқас та соған байланысты. Өлең ұйқасы жайлы даулы-даусыз пікірлер көп. Әдебиет зерттеушілері ұйқастын, әр түрін анықтап, әрқайсысына толымды, толымсыз, ішкі, сыртқы, күрделі, жалаң, терең, тайыз, ашық, тұйық... дегендер тәрізді алуан түрлі ат беріп, айдар тағып жүр. Бұлардың бәрінде де, әрине, шындық, дәлел, логика бар. Бірақ өлең жазатын адамға да, өлең, оқитын адамға да осының бәрін тәптіштеп түсіну шарт емес. Мәселен, мақтанба, баптанба (Абай) - толымды ұйқас болс жұбанып, доғарып (Б. Ізтөлин) толымсыз ұйқас екені өзінен өзі көрініп тұр. Бұл емес-ау, мұның, есесіне мынаны білу қажет: әрбір ұйқас өлең шумағының өн бойына тек өзіне ғана тән өзгеше сыңғыр әуез, сұлу саз, сырлы күй дарытуға тиіс. «Қиыннан қиысқан» ұйқас әуеніндегі әрбір шумақ бүтін бір бітім, «сөз сарасындағы» жақалық болуы қажет. Ұйқас - ұйқас үшін тұрмауы керек, яғни ұйқас өлеңнің пішініне ғана емес, мазмұнына қызмет етуі шарт. Ұйқастағы табиғилық та осында жатады. Өлең ұйқасының үстіндегі іздену осы тұрғыдан болуға тиіс. «Қазақ поэзиясында ұйқастардың түрі көп» ,- деп жазды академик Қ. Жұмалиев,- бірақ ен, негізгі және көп қолданылатындары мыналар дейді: 1) қара өлең ұйқасы, 2) шұбыртпалы ұйқас, 3) ерікті ұйқас, 4) кезекті ұйқас, 5) шалыс ұйқас, 6) егіз ұйқас, 7) аралас ұйқас, 8) осы күнгі ерікті ұйқастар.

Ұлғайған метафора - құбылтудың (троп) бір түрі, бір нәрсені бірнеше нәрсеге немесе құбылысқа балау, ұқсату. Мысалы, Дем алысы – үскірік, аяз бен қар. (Абай).

Ф

Фабула - көркем шығармада суреттелген оқиғаны рет-ретімен жүйелеу, мазмұндау. Фабула – әігңмелеу, баяндау (Аристотель). Фабуланың өзгерген, шығарма өзегінде жанданған түрі – сюжет.

Фабула сюжеттің қаңқасы, жалпы схемасы. Фабула – тек қана оқиға.

Фантастикалық образ - қиялдан туған қаһарман, адамның ақиқатқаұқсас арманында бедерленген бейне ; әдебиеттегі адам образының бағзы замандардан күні бүгінге дейін келе жатқан көне түрлерінің бірі. Қай халықтың сөз өнері болсын, оның ең байырғы түрлерінің бірі – ертегі десек, сол ертегі түгелге жуық қиялға негізделетіні, ертегідердегі адам бейнелерінің көбінде қиял –

ғажайып сипат болатыны

Фразеологизм - тұрақты сөз тіркестері. Сөйлем ішіндегі сөздер жеке-дара күйінде ғана қолданылып қоймай, тіркес күйінде де келеді. Соның өзінде бірнеше сөз тіркесіп, ол сөздердің тура мағынасын емес, сол тіркестен туындап жататын мүлдем басқа мағынасын білдіреді. Мысалы, қабақ шыту – ашулану, мойнынан су кету – көңілсіздік.

Фельетон - кіші көлемді эпикалық туынды, бар нәрседен құралатын сатира, мазақ түрінде жазылатын журналистика жанры.

Фонетикалық стилистика - сан алуан дыбыстық қайталауларды, ассонанс, аллитерациялық құбылыстарды, интонацияның, екпін түрлерінің стилистикалық сапаларын, әуезді мәнерін зерттейтін стилистика саласы.

Фигура - айшықтау, латын тілінен «образ, түр» дегенді білдіреді. Айшықтау - көркемдік тәсілдің түрі.

Сөйлемдегі сөз тіркестерін әдеттегі синтаксистік қалыптан өзгертіп, өзгеше ораммен пайдалану. Түрлері: арнау (жарлай, зарлай, сұрай), қайталау (жай, еспе, әдепкі, кезекті), антитеза (шендестіру), дамыту (градация), сөз орнын ауыстыру (инверсия), сөз тастап кету (эллипсис), егіздеу (параллелизм:

синтаксистік, психологиялық).

Ш

Шалыс ұйқас - поэзиялық талдауда қолданылады. Екінші және төртінші, бірінші және үшінші тармақтың соңғы буыны ұқсас, үндес келеді.

Мысалы,

Желсіз түнде жарық ай, а

Сәулесі суда дірілдеп б

Ауылдың жаны терең сай, а

Тасыған өзен күрілдеп. Б (Абай).

Шарықтау шегі - сюжеттік кезең, кульминация, сюжеттік дамудың ең жоғарғы сатысы. Кейіпкерлер арасындағы қарым-қатынастың өрбіген шағы.

Шешім - сюжеттік кезең, суреткердің өзі суреттеп отырған өмір шындығына шығарған үкімі.

Шиеленіс - сюжеттегі тартыс кезеңі, оқиғаның алғаш шиеленісе басталған тұсы.

Шұбыртпалы ұйқас - поэзиялық талдауда қолданылады. Барлық тармақтардың соңғы буындары

ұқсас, үндес келеді. Мысалы, Құланнан атты қодықты, а

Көлден тартты борықты, а

Арада неше қоныпты, а Жетемін деп зорықты… а

(«Қыз Жібек».)

Шумақ - поэзияда кездеседі, тармақтардан шумақ құралады. Екі тармақты және одан да көп тармақты шумақтар болады. Әр шумақ аяқталған синтаксистік ой, жинақталған синтетикалық шындық. Шумақ бар жерде бунақ болатыны белгілі.

Э

Эвфемизм - сыпайы сөйлеу тәсілі. Грек тілінен «eu - жақсы, phemі - айтамын» дегенді білдіреді. Тұрпайы сөздердібасқа атаумен ауыстырып, сыпайылап жеткізу. Эвфемизм қоғамдағы моральдық, этикалықнорманегізінде қалыптасып, сыпайыгершілік пен әдептілікке байланысты туған. Эвфемизм - тілдегі ауыспалы мағынадағы сөздерді толықтырып отыратын көркемдеуіш, бейнелеуіш құралдардың бірі.

Эпос - әдеби жанрдың түрі, оқиғаны кең көлемде суреттеп, образдар жүйесін жан-жақты терең суреттейтін көркем шығармалар.

Эпитет - айқындау, грек тілінен «қосымша» дегенді білдіреді, көркемдік тәсілдің бір түрі. Заттың не құбылыстың сыр-сипатын, сыртқы түрін көркемдеп жеткізу тәсілі. Сын есімнен жасалған сөз не сөз тіркестері жаппай эпитет бола бермейді. Адамның не заттың, не табиғат құбылыстарының өзгеше белгілерін көрсету, олардың бейнесін оқушылардың көз алдына елестету, ой-қиялына әсер ету үшін қолданылатын көркем сөздердің бір түрін эпитет дейміз. Адам көңілкүйіне, іс-әрекетіне, түріне байланысты жасалады. Мысалы,

Меңіреу,

Мылқау,

Қимылсыз,

Мүлгіген,

Мәңгі даланың,

Адыр, Белес,

Биік құз.

Эпифора – грек тілінен «соңғы» дегенді білдіреді, кезекті қайталау, айшықтаудың (фигура) түрі, өлең жолдарының не сөйлемнің соңында бір сөздің, сөз тіркесінің қайталанып келуі. Мысалы,

Мұнар да мұнар, мұнар күн, Бұлттан шыққан шұбар күн. Буыршын мұзға тайған күн, Бура атанға шөккен күн.

Бұлықсып жүрген ерлерден

Бұрынғы бақыт тайған күн.

(Махамбет).

Эпилог - көркем шығарма қорытындысы.

Экспрессия, экспрессивтілік эмоцияны, ерікті ойды білдіруге, мәнерлілікті күшейтуге қызмет ететін стильдік категория. Яғни, тілге эмоционалды бояу беріп тұратын сөздің көркемдік қасиеті. Сөйлеушінің сезім-күй әрекеті арқылы ойды әсірелеп, бейнелеп жеткізуде қолданылатын сөз өрнектері. Тілде экспрессивтілікті білдірудің сан алуан тәсілдері бар.

Эстетика - болмысты суреттеудегі әдебиеттің адамның эсетикалық санасын байытып, жан тазалығы, эстетикалық ләззат беретін әдемілікті идея мен мақсатқа сай суреттеу. Эстетиканы анқтаудың үш шарты бар: 1) тұтастық, 2) үйлесім, 3) айқындық.

Эстетикалық таным - халықтың өмірге философиялық көзқарасының көркем өнердегі көрінісі.

Экспозиция - сюжеттік кезең, әдеби кейіпкерлер өзара қарым-қатынасқа көшпес бұрынғы хал-жағдай, қоғамдық орта, болашақ оқиғалар алаңы суреттеледі.

Эллипсис - грек тілінен «сөз тастап кету» дегенді білдіреді, айшықтаудың (фигура) түрі, айтылмаса да берілетін ұғымның, ойдың, түсінікті қалыбы. Сөйлем басында, ортасында, соңында да кездесе береді. Ой орнына көп нүкте қойылады. Мысалы, Кеп калды... Ойбай, кеп қалды... дегенде, сөйлемнің ең керегі жау сөзін тастап кету.

Элегия - лириканың бір түрі, бір мұң, бір сыр аралас назды сарын сыңсуға ұқсас жыр.

Элизия - орфоэпиялық құбылыстың түрі, көбінесе поэзиялық талдауда кездеседі. Сөзде немесе сөз тіркесінде қатар келген екі дауысты дыбыстың біреуінің мүлдем түсіп айтылуы. Мысалы, Келе алмадым.

Эпиталама – лирика жанрының бір түрі, жар-жарға ұқсас жыр.

Эпитафия – лирика жанрының бір түрі, өмірден озған қадірлі кісіні жоқтау.

Эпиграмма – лирика жанрының бір түрі, жеке біреулерді мінеп, мысқылдайтын сықақ өлең.

Эпикалық образ – кескін-кейпін, мінез-құлқы, іс-әрекетімен тұтас көрінген әрі толық жинақталған, әрі әбден дараланған тип. Мүсіндеу мен мінездеу, диалог пен монолог, түрліше сезімдер мен харакеттерді суреттеу секілді көркем бейне жасаудың көп-көп амал-тәсілдері әсіресе эпикалық образ үшін керек. Өйткені, мұнда адамның түр-түсін де, ішін де, ісін де кең суреттеп, мол көрсетуге, терең әрі жан-жақты танытуға мүмкіндік бар. Оған эпикалық шығарманың өрісі де, құшағы да еркін жетіп жатыр.

Ю

Юмор - сатиралық шығармаларда кездесетін бейнелеуіш тәсілдердің бірі.

Юморлық образ - күлкілі кейіпкер; юмор - өмірдегі кісі күлерлі құбылыстардың өнердегі сәулесі. Күлкі жоқ жерде юмор да жоқ. Ал күлкіні әншейін жеңіл-желпі нәрсе деуге болмайды. Күлкіде зор қоғамдық сипат, әлеуметтік сыр жатады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. 
   Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш (Ақ жол). -Ал.: Атамұра, 1991ж. -460б.
   
2. 
   Қабдолов З. Сөз өнері. -Алматы, 1983ж. - 454б.
   
3. 
   Ахметов З. Поэзия шыңы - даналық.-Астана: Фолиант, 2002ж. -406б.
   
4. 
   Мақпырұлы С. Адамтану өнері. -А.: Арыс, 2009ж. -214б.
   
5. 
   Нұрғали Р. Арқау. 2 томдық. -А.: Жазушы,1991ж.
   
6. 
   Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы: Ана тілі, 1992ж.
   
7. 
   Сыздық Р. Сөз құдіреті. - Алматы: Атамұра, 2005ж.
   
8. 
   Аханов К. Тіл біліміне кіріспе, -Алматы, -1965ж.
   
9. 
   Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы.-Алматы, 1969ж. -243б.
   
10. 
    Мағауин М, Байділдаев М. Бес ғасыр жырлайды. 1 т. -Ал.1989ж.-383б.
    
11. 
    Мағауин М. Ғасырлар бедері. -Алматы: Жазушы,1991ж.-430б.
    
12. 
    Сыдықов Қ. Көркемдік өрнектер. -Алматы, 1992ж. -178б.
    
13. 
    Қоңыратбаев Ә. Қазақ әдебиетінің тарихы. -А., 1994ж.
    
14. 
    Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы (ХV-ХІХ ғ.ғ). -А., 1993ж.
    
15. 
    Нұрғали Р. Драма өнері. -А., 2001ж.
    
16. 
    Әдебиеттану терминдерінің сөздігі: Құраст. Ахметов З., Шаңбаев Т. -Алматы: Ана тілі, 1996ж. -240б.
    
17. 
    Мақпырұлы С. Қазына: Әдеби мақалалар, зерттеулер. Әдістеме. -Ал.: Арыс, 2004ж. -320б.
    
18. 
    Нұрғали Р. 2 томдық шығармалар жинағы. Т.2. -Ал.: Жазушы, 1991ж. -576б.
    
19. 
    Нұрғали Р. Сөз өнері эстетикасы: Монография. - Ас.: Елорда, 2003ж. -424б.
    

Введение

К настоящему времени издано большое количество разнообразных словарей. Предлагаемое учебное пособие адресовано обучающимся 1 курса всех специальностей колледжа, изучающим дисциплины «Казахская литература» и «Русская литература». Литературоведческая терминология – это совокупность терминов истории и теории литературы, а также литературной критики. Термины в литературоведении носят в основном интернациональный характер. Тенденция создания национальной литературоведческой терминологии наблюдается с конца XIX - начала XX века.

Значительную роль в становлении казахской терминологии сыграли казахские просветители, получившие хорошее образование и владевшие русским языком. Русская филологическая терминология начинает складываться с обобщающего труда М.В. Ломоносова, а также в грамматиках В.Е. Адодурова и А.А. Барсова.

Словарь, содержащий терминологический минимум по литературоведению на казахском и русском языках, удобен для использования в учебном процессе. Цель данного пособия – кратко напомнить основное содержание того или иного литературоведческого понятия, изучаемого на дисциплинах в разделе «Теория литературы». Материалы словаря дают возможность для сопоставительного изучения понятий теории литературы, формировании полиязычной и поликультурной личности обучающихся.

Пособие написано доступным языком, оно включает в себя относительно небольшой, но наиболее необходимый для анализа литературного произведения круг терминов. Словарь также поможет при выполнении учебных заданий и написании научно-исследовательских работ по литературе. При отборе каждого историко-литературного термина учитывалась прежде всего его теоретическая значимость. При истолковании того или иного термина, как правило, учитывалась роль данного термина не только в казахской и русской, но и в других литературах.

А

Авангардизм – движение в художественной культуре XX века, порывающее с существующими нормами и традициями, превращающее новизну выразительных средств в самоцель.

Автология - художественный прием образного выражения поэтического замысла не поэтическими словами и выражениями, а простыми бытовыми.

И с почтеньем все глядят,

Как опять без паники

Не спеша надел штаны

И почти что новые, С точки зренья старшины,

Сапоги кирзовые…

А.Т.Твардовский

Автор – создатель литературного произведения (как и произведений других искусств).

Акмеизм – течение в русской поэзии первых двух десятилетий 20 века, центром которого был кружок «Цех поэтов», а главной трибуной – журнал «Апполон». Акмеисты противопоставляли социальному содержанию искусства реализм материальной матери-природы и чувственную пластически-вещную ясность художественного языка, отказываясь от поэтики туманных намеков и мистики символизма во имя «возврата к земле», к предмету, к точному значению слова (А. Ахматова, С.Городецкий, О. Мандельштам).

Акростих - стихотворение, в котором начальные буквы строк образуют какое-либо слово или фразу. А. пишется обычно в стихах с посвящением (начальные буквы строк и составляют имя того, к кому обращено стихотворение) и в стихотворных загадках (начальные буквы дают разгадку).

Довольно именем известна я своим; Равно клянётся плут и непорочный им;

Утехой в бедствиях всего бывало бо-

ле;

Жизнь сладостней при мне и в самой лучшей доле. Блаженству чистых душ могу служить одна; А меж злодеями не быть я создана.

Нелединский-Мелецкий Родясь от пламени, на небо возвышаюсь;

Оттуда на землю водою возвращаюсь! С земли меня влечет планет всех князь к звездам;

А без меня тоска смертельная цветам.

Г. Державин

Аллегория - иносказательное изображение абстрактного понятия или

явления через конкретный образ; персонификация человеческих свойств или качеств. Например, хитрость изображается в образе лисы, трусость – зайца, трудолюбие – муравья и т.д. Аллегория состоит из двух элементов:

1. 
   смыслового - это какое-либо понятие или явление (мудрость, хитрость, доброта, детство, природа и др.), которое стремится изобразить автор, не называя его;
   
2. 
   образно-предметного - это конкретный предмет, существо, изображенное в художественном произведении и представляющее названное понятие или явление.
   

Аллитерация - повторение в стихотворной речи (реже в прозе) одинаковых согласных звуков с целью усиления выразительности художественной речи; один из видов звукописи.

Вечер. Взморье. Вздохи ветра. Величавый возглас волн.

Близко буря. В берег бьется

Чуждый чарам черный челн.

К.Д.Бальмонт

Настанет ночь; луна обходит

Дозором дальний свод небес, И соловей во мгле древес

Напевы звучные заводит.

А.С. Пушкин

Алогизм – художественный прием, противоречащими логике словосочетаниями подчеркивающий внутреннюю противоречивость определенных драматических или комических ситуаций - для доказательства как бы от противного некую логичность и, следовательно, истинность позиции автора (а за ним - и читателя), понимающего нелогичное словосочетание как образное выражение (название романа Ю.Бондарева

«Горячий снег»).

Амфибрахий - трехсложный стихотворный размер, при котором ударение падает на второй слог - ударный среди безударных - в стопе. Схема: U-U| U-U…

Шумела полночная вьюга

В лесной и глухой стороне.

А.А.Фет

Анапест - трехсложный стихотворный размер, при котором ударение падает на последний, третий, слог в стопе. Схема: UU- | UU-… У людей-то в дому - чистота, лепота,

А у нас-то в дому - теснота, духота… Н.А.Некрасов.

Анафора - единоначатие; повторение слова или группы слов в начале нескольких фраз или строф. Люблю тебя, Петра творенье, Люблю твой строгий, стройный вид…

А.С.Пушкин

Клянусь я первым днём творенья,

Клянусь его последним днём,

Клянусь позором преступленья И вечной правды торжеством…

М.Ю. Лермонтов

Антитеза - стилистический прием, основанный на резком противопоставлении понятий и образов, чаще всего основывается на употреблении антонимов:

Я царь - я раб, я червь - я бог!

Г. Державин

Ты богат, я очень беден;

Ты прозаик, я поэт; Ты румян, как маков цвет, Я, как смерть, и тощ и бледен.

А. Пушкин

Антифраз(ис) – использование слов или выражений в явно противоположном смысле. «Ну, молодец!» - в качестве упрека.

Антонимы - это слова одной и той же части речи, различные по звучанию, имеющие противоположное лексическое значение. А. лежат в основе антитезы. Используются для того, чтобы подчеркнуть разность явлений, передать противоречивость явления или чувства. Как белый камень в глубине колодца, Лежит во мне одно воспоминанье.

Я не могу и не хочу бороться:

Оно - веселье и оно – страданье.

А. Ахматова

Со всеми буду я смеяться, А плакать не хочу ни с кем…

М. Лермонтов

Архаизмы - слова и выражения, вышедшие из активного употребления и использующиеся для воссоздания исторического колорита эпохи, а также в торжественной речи; для комического эффекта; для речевой характеристики персонажа.

Восстань, пророк, и виждь, и внемли,

Исполнись волею моей, И, обходя моря и земли, Глаголом жги сердца людей.

А. Пушкин

Лёгким взмахом белого перста

Тайны лет я разрезаю воду.

С. Есенин

Архетип - образ, мотив или сюжет, который наделен свойством «вездесущности» и пронизывает всю культуру человечества с древнейших времен до современности. Такие общечеловеческие символы, прообразы, мотивы, схемы и модели поведения и т. д., лежащие в основе мифов, фольклора и самой культуры в целом, переходят из поколения в поколение как «образы коллективного бессознательного» (К. Юнг).

Ассонанс - многократное повторение в стихотворной речи (реже - в прозе) однородных гласных звуков. Иногда ассонансом называют неточную рифму, в которой совпадают гласные звуки, а согласные - не совпадают (огромность - опомнюсь; жажда - жалко). Усиливает выразительность речи. Стало в комнате темно.

Заслоняет склон окно.

Или это снится сон?

Дин-дон. Динь-дон.

И.Токмакова.

Афоризм - краткое изречение, выражающее глубокую мысль определенного автора, отличающееся выразительностью и неожиданностью: «Знание — сила». (Ф. Бэкон).

Б

Баллада - повествовательная песня с драматическим развитием сюжета, основой которого являются необычный случай, один из видов лироэпической поэзии. В основе баллады - необыкновенная история, отражающая сущностные моменты взаимоотношений человека и общества, людей между собой, важнейшие черты человека.

Бард – поэт-певец, обычно - исполнитель своих стихов, положенных часто на свою же музыку.

Басня - малый повествовательный жанр, преимущественно стихотворный, нравоучительного, сатирического характера. Широко использует олицетворение. Действующими лицами обычно выступают животные, растения, вещи. В мировой литературе широко известно творчество таких баснописцев, как Эзоп, Лафонтен, Крылов, Байтурсынов. В начале или конце басни краткая мораль.

Когда в товарищах согласья нет, На лад их дело не пойдет, И выйдет из него не дело, только мука.

И. Крылов Беллетристика - (фр. belles lettres - художественная литература), 1) художественная проза. 2) В 20 в. преимущественно легкое чтение: массовая литературная продукция злободневно модного или развлекательного характера.

Белый стих - нерифмованные стихи с метрической организацией (т.е. организованные через систему ритмически повторяющихся акцентов). Широко распространен в устном народном творчестве и активно использовался в 18 веке. Ты прости-ка, краса девичья! Я навек с тобою расстануся, Молодехонька наплачуся. Отпущу тебя я, красота,

Отпущу тебя со ленточками...

Народная песня.

Театр Расина! Мощная завеса

Нас отделяет от другого мира; Глубокими морщинами волнуя, Меж ним и нами занавес лежит.

Спадают с плеч классические шали, Расплавленный страданьем крепнет голос

И достигает скорбного закала Негодованьем раскаленный слог...

О. Мандельштам

Бестселлер - книжное издание, выпущенное массовым тиражом, рассчитанное на самые широкие круги читателей и пользующееся наибольшим спросом.

Буриме - (фр. bouts-rimés — «рифмованные концы») — литературная игра, заключающаяся в сочинении стихов, чаще шуточных, на заданные рифмы, иногда ещё и на заданную тему. Иногда к буриме относят и другую игру, называемую также «игрой в чепуху»: записывают несколько строк или даже строф и передают листок партнёру для продолжения, оставив видимыми только последние из них. Избу не возвести без друга-топора,

И труд иной порою просто отдых, Работа- радость мне: весёлая игра,

Когда в лицо - удачи свежий воздух.

Болезни я отверг, мне незнаком недуг. Не трачу на лекарства ни рубля.

Дорогой под ноги мне стелется земля: Природа для меня - лекарство и досуг.

Ю. Горный

Былины – древнерусские эпические песни-сказания, воспеванием подвигов богатырей отражавшие исторические события XI – XVI веков.

В

Варваризм – слово или оборот речи, заимствованные из чужого языка. Необоснованное применение варваризмов загрязняет родной язык.

Венок сонетов – это пятнадцать сонетов, как бы вплетающихся друг в друга. Первая строка второго сонета совпадает с последней строкой первого сонета, первая строка третьего - с последней строкой второго и т.д. Пятнадцатый сонет – магистрал, связывающий между собой все части «венка» и состоящий из первых строк предшествующих. В. заканчивается той же строкой, что и начинается.

Верлибр - современная система стихосложения, представляющая собой своего рода границу между стихом и прозой (в ней отсутствует рифма, размер, традиционная ритмическая упорядоченность; количество слогов в строке и строк в строфе может быть различно; отсутствует также равенство акцентов, свойственное белому стиху. Их особенностей стихотворной речи сохраняется деление на строки с паузой в конце каждой строки и ослабленная симметричность речи (ударение падает на последнее слово строки). Она пришла с мороза,

Раскрасневшаяся,

Наполнила комнату

Ароматом воздуха и духов,

Звонким голосом И совсем неуважительной к занятиям

Болтовней.

А.Блок

Вечный образ – образ из произведения классики мировой литературы, выражающий определенные черты человеческой психологии, ставший нарицательным именем того или иного типа: Фауст, Плюшкин, Обломов, Дон Кихот, Митрофанушка и др.

Внутренний монолог – оглашение мыслей и чувств, раскрывающих внутренние переживания персонажа, не предназначенные для слуха других, когда персонаж говорит как бы сам с собой, «в сторону».

Водевиль - вид комедии, где диалоги и действие, построенное, как правило, на занимательной интриге, сочетаются с музыкой, песенными куплетами и танцами. Как театральный жанр сложился во Франции в конце XVIII века. В России этот драматический жанр особую популярность приобрел в первой половине XIX века.

Вульгаризм – простые, даже, казалось бы, грубые, вроде бы неприемлемые в поэтической речи выражения, применяемые автором для отражения определенного характера описываемого явления, для характеристики персонажа, порой схож с просторечием.

Г

Гекзаметр - древнейшая форма стиха в античной европейской поэзии. В русской силлабо-тонике гекзаметр (или гексаметр, от греч. hexametros – шестимерник) обычно передают с помощью чистого 6-стопного дактиля:

Муза, скажи мне о том многоопытном муже, который

Странствуя долго со дня, как святой

Илион им разрушен, Многих людей города посетил и обычаи видел…

(Гомер. Одиссея. Песнь I. пер. В.А.

Жуковского)

Герой лирический - образ поэта (его лирическое "Я"), чьи переживания, мысли и чувства отражены в лирическом произведении. Лирический герой не тождествен биографической личности. Представление о герое лирическом носит суммарный характер и формируется в процессе приобщения к тому внутреннему миру, который раскрывается в лирических произведениях не через поступки, а через переживания, душевные состояния, манеру речевого самовыражения.

Герой литературный – персонаж, действующее лицо литературного произведения.

Гипербола - средство художественного изображения, основанное на чрезмерном преувеличении; образное выражение, заключающееся в непомерном преувеличении событий, чувств, силы, значения, размера изображаемого явления; внешне эффектная форма подачи изображаемого. Может быть идеализирующей и уничижающей.

… шаровары шириною с Черное море, с тысячью складок и со сборами…

Н. Гоголь

И полусонным стрелкам лень

Ворочаться на циферблате,

И дольше века длится день И не кончается объятье.

Б. Пастернак

Градация - стилистический прием, расположение слов и выражений, а также средств художественной изобразительности по возрастающей или убывающей значимости. Виды градации: возрастающая (климакс) и убывающая (антиклимакс). Возрастающая градация:

Сошка у оратая кленовая,

Омешики на сошке булатные,

Присошечек у сошки серебряный, А рогачик-то у сошки красна золота. Былина о Вольге и Микуле Нисходящая градация: Муха! меньше мухи! уничтожился в

песчинку (Н.В.Гоголь)

Гротеск – причудливое смешение в образе реального и фантастического, прекрасного и безобразного, трагического и комического – для более впечатляющего выражения творческого замысла. Яркие примеры гротеска - «Гаргантюа и Пантагрюэль» Ф. Рабле, «Нос» Н. Гоголя, «Путешествие Гулливера» Дж. Свифта.

Д

Дактиль - трехсложный стихотворный размер, при котором ударение падает на первый слог в стопе. Схема: -UU| -UU… Тучки небесные, вечные странники!

Степью лазурною, цепью жемчужною

М.Ю.Лермонтов

Декадентство – явление в литературе (и искусстве в целом) конца 19 – начала 20 века, отражающее кризис переходного этапа социальных отношений в представлении некоторых выразителей настроений общественных групп, чьи мировоззренческие основы рушатся переломами истории.

Деталь художественная – подробность, подчеркивающая смысловую достоверность произведения достоверностью вещественной, событийной – конкретизируя тот или иной образ.

Диалектизмы – слова, заимствованные литературным языком или конкретным автором в своем произведении из местных говоров (диалектов): «Ну, иди – и ладно, в угор надо подниматься, дом рядом»

(Ф.Абрамов).

Диалог – обмен репликами, сообщениями, живой речью двух или более лиц.

Драма - 1) жанр; 2) литературный род действия, принадлежащий одновременно двум искусствам: театру и литературе. Особенность драмы составляют сюжетность, конфликтность действия и его членение на сценические эпизоды, сплошная цепь высказываний персонажей, отсутствие повествовательного начала. Драматические конфликты воплощаются в поведении героев и их поступках и прежде всего в монологах и диалогах.

В драме изображается частная жизнь человека в его остроконфликтных отношениях с обществом или собой. В отличие от трагедии, эти отношения не безысходны («Бесприданница» А. Островского, «На дне» М. Горького). Трагическое начало присуще исторической драме.

Е

Единоначатие – прием повторения схожих звуков, слов, языковых построений в начале смежных строк или строф.

Жди, когда снега метут,

Жди, когда жара,

Жди, когда других не ждут…

К.Симонов

Клянусь я первым днем творенья,

Клянусь его последним днем,

Клянусь позором преступленья

И вечной правды торжеством.

М. Лермонтов

Ж

Жанр литературный – исторически развивающийся тип литературных произведений, основные признаки которого, постоянно меняясь вместе с развитием многообразия форм и содержания литературы, порой отождествляются с понятием «вид»; но чаще термином жанр определяется тип литературы по признаку содержания и эмоциональной характеристики: сатирический жанр, детективный жанр, жанр исторического очерка.

Жаргон, также арго – слова и выражения, заимствованные из языка внутреннего общения определенных социальных групп людей. Использование жаргонов в литературе позволяет четче определить социальную или профессиональную характеристику героев и среды их обитания.

Жития святых – описание жизни людей, причисленных церковью к лику святых («Житие Александра Невского», «Житие Алексия человека Божия» и др.).

З

Завязка – событие, которое определяет возникновение конфликта литературного произведения. Иногда она совпадает с началом произведения.

Зачин – начало произведения русского народного литературного творчества – былины, сказки и т.д. («Жили-были…», «В тридевятом царстве, в тридесятом государстве…»).

Звуковая организация речи - целенаправленное применение элементов звукового состава языка: гласных и согласных звуков, ударных и безударных слогов, пауз, интонации, повторов и др. Применяется для усиления художественной выразительности речи. Звуковая организация речи включает в себя: звуковые повторы, звукопись, звукоподражание.

Звукопись - прием усиления изобразительности текста путем такого звукового построения фраз, стихотворных строк, которое соответствовало бы воспроизводимой сцене, картине выражаемому настроению. В звукописи используются и аллитерации, и ассонансы, и звуковые повторы. Звукопись усиливает изображение определенного явления, действия, состояния.

Звукоподражание - разновидность звукописи; использование звуковых сочетаний, способных отразить звучание описываемых явлений, сходных по звучанию с изображаемым в художественной речи ("гром грохочет", "ревут рога", "кукушки кукованье", "эха хохотанье").

И

Идея художественного произведения – главная мысль, обобщающая смысловое, образное, эмоциональное содержание художественного произведения.

Идиллия - название поэтических произведений, воспевающих простую жизнь пастухов, рыбаков, поселян, полную чистоты и невинности.

Имажинизм – появившееся в России после октябрьского переворота 1917 года литературное течение, провозгласившее образ самоцелью произведения, а не средством выражения сути содержания и отражения действительности. Распалось само собой в 1927 году. Одно время к этому течению примыкал С.Есенин.

Импрессионизм – направление в искусстве конца 19 – начала 20 веков, утверждающее главной задачей художественного творчества выражение субъективных впечатлений художника от явлений действительности.

Импровизация – непосредственное создание произведения в процессе исполнения.

Инверсия - нарушение общепринятой грамматической последовательности речи; перестановка частей фразы, придающая ей особую выразительность; необычная последовательность слов в предложении. И девы песнь едва слышна

Долины в тишине глубокой.

А.С.Пушкин

Интерпретация – истолкование, объяснение идеи, темы, образной системы и других составляющих художественного произведения в литературе и критике.

Интрига – система, а подчас и загадочность, сложность, таинственность событий, на распутывании которых построен сюжет произведения.

Ирония – вид комического, горькая или, наоборот, добрая насмешка, осмеянием того или иного явления разоблачающая отрицательные черты его и тем утверждая провиденные автором в явлении положительные стороны.

Исторические песни – жанр народнопоэтического творчества, отображающий народное представление о подлинных исторических событиях на Руси.

История литературы - один из основных разделов науки о литературе, изучающий процесс литературного развития и на этой основе определяет место и значение различных литературных явлений. Историки литературы изучают литературные произведения и литературнокритические статьи, творчество отдельных писателей и критиков, формирование, особенности и исторические судьбы художественных методов, литературных видов и жанров.

К

Канон литературный – символ, образ, сюжет, рожденный многовековыми фольклорными и литературными традициями и ставший до определенной степени нормативными: свет – добро, тьма – зло и т.д.

Катарсис - (от греч. - очищение, прояснение, освобождение души от тягостного и ненужного, а тела от вредных веществ) — введенный Аристотелем в «Поэтике» термин, связанный с его учением о трагедии и обозначающий душевную разрядку зрителя, который, сопереживая событиям, разворачивающимся в трагедии, испытывает сострадание к героям пьесы, неподдельный страх за их судьбу. Это волнение и приводит зрителя к катарсису, то есть очищает его душу, возвышает над окружающей действительностью и в конечном итоге оказывает на него глубокое воспитательное воздействие.

Катрен - четверостишие, строфа из четырех строк, также четырехстрочные строфы сонета. Как самостоятельное стихотворение используется для надписей, эпитафий, эпиграмм, изречений.

Нам не дано предугадать,

Как слово наше отзовется, - И нам сочувствие дается, Как нам дается благодать…

Ф. И. Тютчев.

Классицизм – художественное направление, сложившееся в европейской литературе 17 века, в основе которого – признание античного искусства высшим образцом, идеалом, а произведений античности – художественной нормой. В основе эстетики – принцип рационализма и «подражания природе». Культ разума. Художественное произведение организуется как искусственное, логически построенное целое. Строгая сюжетно-композиционная организация, схематизм. Человеческие характеры обрисовываются прямолинейно; положительные и отрицательные герои противопоставляются. Активное обращение к общественной, гражданской проблематике. Подчеркнутая объективность повествования. Строгая иерархия жанров. Высокие: трагедия, эпопея, ода. Низкие: комедия, сатира, басня. Смешение высокого и низкого жанров не допускается. Ведущий жанр – трагедия.

Коллизия – порождающее конфликт, лежащее в основе действия литературного произведения противоречия между характерами героев этого произведения, либо между характерами и обстоятельствами, столкновения которых и составляют сюжет сочинения.

Кольцевая рифма – рифмовка, по расположению рифмующихся стихов соответствующая схеме абба. Созвучны первая и четвертая, вторая и третья строки соответственно. Природа-мать! К тебе иду

С своей глубокою тоскою; К тебе усталой головою

На лоно с плачем припаду.

А. Плещеев

Прости мне, милый друг, Двухлетнее молчанье: Писать тебе посланье

Мне было недосуг.

А. Пушкин

Комедия – драматическое произведение, средствами сатиры и юмора высмеивающее пороки общества и человека.

Композиция – расположение, чередование, соотношение и взаимосвязь частей литературного произведения, служащее наиболее полному воплощению замысла художника.

Контекст – общий смысл (тема, идея) произведения, выраженный во всем его тексте или в достаточно содержательном отрывке, сцепления, связи с которым не должна терять цитата, да и вообще любой отрывок.

Конфликт художественный – образное отражение в художественном произведении действий сил борьбы интересов, страстей, идей, характеров, политических устремлений как личностных, так и общественных. Конфликт придает остроту сюжету.

Критика литературная - вид литературного творчества, оценка и истолкование художественного произведения, а также явлений жизни, в нем отраженных. Нередко рассматривается как одна из областей литературоведения. В отличие от истории литературы, К. л. освещает по преимуществу процессы, происходящие в современном литературном движении, рассматривает текущую журнальную и книжную продукцию.

Кульминация – в литературном произведении сцена, событие, эпизод, где коллизия достигает наивысшего напряжения и происходит решающее столкновение между характерами и устремлениями героев, после чего в сюжете начинается переход к развязке.

Л

Легенда – повествования, рассказывавшие первоначально о житиях святых, затем – вошедшие в мирской обиход религиозно-дидактические, а порой и фантастические биографии исторических, а то и сказочных героев, деяния которых выражают народный характер.

Лейтмотив - выразительная деталь, конкретный художественный образ, многократно повторяемый, упоминаемый, проходящий сквозь отдельное произведение или все творчество писателя.

Летописи – рукописные русские исторические повествования, рассказывающие о событиях в жизни страны по годам; каждый рассказ начинался словом: «Лето…(год…)», отсюда и название – летопись.

Лирика - один из основных родов литературы, отражающий жизнь при помощи изображения отдельных (единичных) состояний, мыслей, чувств, впечатлений и переживаний человека, вызванных теми или иными обстоятельствами. Чувства, переживания не описываются, а выражаются. В центре художественного внимания - образ-переживание. Характерные особенности лирики - стихотворная форма, ритмичность, отсутствие фабулы, небольшой размер, ясное отражение переживаний лирического героя. Самый субъективный род литературы.

Лирический герой — образ того героя в лирическом произведении, переживания, мысли и чувства которого в нем отражены. Лирический герой не отождествляется с образом автора. На основе образа лирического героя создается представление о творчестве поэта, но не о его личности.

Лирическое отступление – отклонение от описаний событий, характеров в эпическом или лироэпическом произведении, где автор (или лирический герой, от имени которого ведется повествование) выражает свои мысли и чувства по поводу описываемого, свое отношение к нему, обращаясь непосредственно к читателю.

Лироэпика- жанр, объединяющий сюжетность эпического повествования с лиризмом, эмоциональностью («Евгений Онегин» А.С. Пушкина).

Литературная критика - один из основных разделов науки о литературе, задачей которого является всесторонний анализ тех или иных литературных явлений и оценка их идейно-художественной значимости для современности.

Литературоведение - наука о художественной литературе, её происхождении, сущности и развитии.

Литота – 1. Прием преуменьшения явления или деталей его – обратная гипербола (сказочный «мальчик с пальчик» или «мужичок … в больших рукавицах, а сам с ноготок» Н.Некрасов). 2. Прием характеристики того или иного явления не прямым определением, а отрицанием противоположного определения:

Ключ к природе не потерян,

Не напрасен гордый труд…

В.Шаламов

М

Мелодрама - жанр драматургии, в котором представлена острая интрига, отличающийся повышенным эмоциональным накалом, морализаторством, зрелищностью и занимательностью, слащавой сентиментальностью. Авторы мелодрам нередко использовали популярные сюжеты сентиментальной и романтической прозы.

Мемуары – воспоминания автора о реальных событиях, в которых он принимал участие или был свидетелем.

Метафора - переносное значение слова, основанное на употреблении одного предмета или явления другому по сходству или контрасту; скрытое сравнение, построенное на сходстве или контрасте явлений, в котором слова "как", "как будто", "словно" отсутствуют, но подразумеваются.

Пчела за данью полевой

Летит из кельи восковой.

А.С.Пушкин

Метафора повышает точность поэтической речи и ее эмоциональную выразительность. Разновидностью метафоры является олицетворение.

Разновидности метафоры:

1. 
   лексическая метафора, или стертая, в которой прямое значение полностью уничтожено; "дождь идет", "время бежит", "стрелка часов", "дверная ручка";
   
2. 
   простая метафора - построенная на сближении предметов или по одному какому-либо общему признаку у них: "град пуль", "говор волн", "заря жизни", "ножка стола", "заря пылает";
   
3. 
   реализованная метафора - буквальное понимание значений слов, составляющих метафору, акцентирование прямых значений слов: "Да на вас же лица нет - на вас только рубашка и брюки" (С.Соколов). 4. развернутая метафора - распространение метафорического образа на несколько фраз или на все произведение (например, стихотворение А.С.Пушкина "Телега жизни" или "Он долго не мог уснуть: оставшаяся шелуха слов засоряла и мучила мозг, колола в висках, никак нельзя было от нее избавиться" (В.Набоков) Метафора обычно выражается существительным, глаголом, а потом уже и другими частями речи.
   

Метонимия - сближение, сопоставление понятий по смежности, когда явление или предмет обозначаются с помощью других слов и понятий: "стальной оратор дремлет в кобуре" - револьвер; "вел мечи на при обильный" - вел воинов в бой; "сычок запел" - скрипач заиграл на своем инструменте.

Мифы – произведения народной фантазии, олицетворяющие действительность в образе богов, демонов, духов. Родились в глубокой древности, предшествуя религиозному и тем более научному осмыслению и объяснению мира.

Модернизм – обозначение многих течений, направлений в искусстве, определяющих стремление художников отразить современность новыми средствами, совершенствующими, модернизирующими – по их представлению – традиционные средства в соответствии с историческим прогрессом.

Монолог – речь одного из литературных героев, обращенная либо к себе, либо к окружающим, либо к публике, обособленная от реплик других героев, имеющая самостоятельное значение.

Мотив - 1. Мельчайший элемент сюжет; простейший, неделимый элемент повествования (явление стабильное и бесконечно повторяющееся). Из многочисленных мотивов складываются различные сюжеты (например, мотив дороги, мотив поиска пропавшей невесты и др.). Данное значение термина чаще используется в отношении произведений устного народного творчества.

2. "Устойчивая семантическая единица" (Б.Н.Путилов); "семантически насыщенный компонент произведения, родственный теме, идее, но не тождественный им" (В.Е.Хализев); сущностный для понимания авторской концепции смысловой (содержательный) элемент (например, мотив смерти в "Сказке о мертвой царевне..." А.С.Пушкина, мотив холода в "легком дыхании" - "Легкое дыхание" И.А.Бунина, мотив полнолуния в "Мастере и Маргарите"

М.А.Булгакова).

Н

Натурализм – направление в литературе последней трети 19 века, утверждавшее предельно точное и объективное воспроизведение действительности, порой приводившее к подавлению индивидуальности автора.

Направление литературное - совокупность литературно-эстетических и духовных принципов, характерная для произведений многих писателей, сохраняющаяся и реализующаяся в их творчестве на протяжении некоторого исторического периода.

Неологизмы - слова или сочетания слов, созданные для обозначения нового предмета или явления. В послереволюционную эпоху лексика русского литературного языка пополнилась словами «хозяйственник», «коллективизация», «выдвиженец», «передовик», «кружковец»,

«обезличка», «самообслуживание» и

т. д.

Новелла — небольшой прозаический жанр, разновидность рассказа, отличающаяся строгостью сюжета и композиции, отсутствием описательности и психологической рефлексии, необыденностью события, элементами символики.

О

Образ художественный – 1. Основной в художественном творчестве способ восприятия и отражения действительности, специфическая для искусства форма познания жизни и выражения этого познания; цель и итог поиска, а затем и выявления, выделения, подчеркивания художественными приемами тех черт того или иного явления, которые наиболее полно раскрывают его эстетическую, нравственную, общественно значимую сущность. 2. Термином «образ» обозначают иногда тот или иной троп в произведении (образ свободы – «звезда пленительного счастья» у А.С.Пушкина), а также того или иного литературного героя (образ жен декабристов Е.Трубецкой и М.Волконской у Н.Некрасова).

Ода - стихотворение восторженного характера (торжественное, воспевающее) в честь какого-либо лица или события.

Оксюморон, или оксиморон - фигура, основанная на сочетании противоположных по значению слов с целью необычного, впечатляющего выражения какого-либо нового понятия, представления: горячий снег, скупой рыцарь, пышное природы увяданье.

Октава - строфа из 8 стихов с рифмовкой abababcc. Развилась из сицилианы; с XIV в. — традиционная строфа итальянских и испанских эпических поэм (Л. Ариосто, Т. Тассо, Эрсилья-и-Суньига, Л. Камоэнс); в начале XIX в. И. В. Гёте применил О. в посвящении к «Фаусту», а Дж. Байрон — в «Беппо» и «Дон Жуане»; отсюда — две традиции русская О.: лирическая (В. А. Жуковский, «На кончину королевы Виртембергской») и лирико-сатирическая («Домик в Коломне» А. С. Пушкина, «Сон статского советника Попова» А. К. Толстого, «Две липки» А. А. Фета). Размер русской О. — 5- или 6-стопный ямб, мужская и женская рифмы обычно чередуются.

Лирическая О.:

Гармонии стиха божественные тайны

Не думай разгадать по книгам мудрецов: У брега сонных вод, один бродя случайно,

Прислушайся душой к шептанью тростников,

Дубравы говору; их звук необычайный Прочувствуй и пойми… В созвучии стихов

Невольно с уст твоих размерные октавы

Польются, звучные, как музыка дубравы.

А. Н. Майков.

Олицетворение - изображение неодушевленных предметов как одушевленных, при котором они наделяются свойствами живых существ: даром речи, способностью мыслить и чувствовать. О чем ты воешь, ветер ночной, О чем так сетуешь безумно?

Ф. Тютчев

Поет зима — аукает,

Мохнатый лес баюкает Стозвоном сосняка.

Кругом с тоской глубокою Плывут в страну далекую

Седые облака.

С. Есенин

Онегинская строфа – строфа, созданная А.С.Пушкиным в романе «Евгений Онегин»: 14 строк (но не сонет) четырехстопного ямба с рифмовкой абабввггдееджж (3 четверостишия поочередно – с перекрестной, парной и охватной рифмой и завершающее двустишие: обозначение темы, развитие ее, кульминация, концовка).

Случайно вас когда-то встретя, В вас искру нежности заметя, Я ей поверить не посмел:

Привычке милой не дал ходу; Свою постылую свободу Я потерять не захотел.

Еще одно нас разлучило...

Несчастной жертвой Ленской пал...

Ото всего, что сердцу мило,

Тогда я сердце оторвал;

Чужой для всех, ничем не связан, Я думал: вольность и покой Замена счастью. Боже мой!

Как я ошибся, как наказан!

А. Пушкин

Очерк – литературное произведение, основанное на фактах, документах, наблюдениях автора.

П

Памфлет - произведение публицистического жанра, для которого характерны злободневность, резкое обличение, направленное против какого-либо общественно- политического явления, государственной, философской или эстетической системы, или какого-либо влиятельного в обществе деятеля.

Панегирик – хвалебная речь на всенародном торжественном собрании. В античной риторике, разработавшей теорию и практику П., выделялись различные его виды (похвала царям, богам, городам, животным и проч.). Издавна популярны были парадоксальные и пародические П. («Похвала глупости» Э. Роттердамского), местами оборачивающаяся памфлетом). В эпоху классицизма П., прославляющий просвещенного монарха, достигает расцвета. В более широком смысле П. называется всякое восхваление независимо от жанра, в котором оно выражено.

Парадокс – в литературе – прием утверждения, явно противоречащего общепринятым понятиям, либо для разоблачения тех из них, которые, по мнению автора, ложны, либо для выражения своего несогласия с так называемым «здравым смыслом», обусловленным косностью, догматизмом, невежеством.

Параллелизм - один из видов повтора (синтаксического, лексического, ритмического); композиционный прием, подчеркивающий связь нескольких элементов художественного произведения; аналогия, сближение явлений по сходству (например, явлений природы и человеческой жизни).

В непогоду ветер

Воет - завывает;

Буйную головку

Злая грусть терзает.

В.А.Кольцов

Парцелляция - разделение единого по смыслу высказывания на несколько самостоятельных, обособленных предложений (на письме - при помощи знаков препинания, в речи - интонационно, при помощи пауз). Ну что? Не видишь ты, что он с ума сошел?

Скажи сурьезно:

Безумный! что он тут за чепуху молол!

Низкопоклонник! тесть! и про Москву так грозно!

А.С.Грибоедов

Пастораль - вид европейской литературы XIV—XVIII вв., связанный с буколическим мирочувствием и восходящий к античной буколике (см. Буколическая поэзия) и средневековой пасторелле.

Пафос – высшая точка подъема воодушевления, эмоционального чувства, восторга, достигнутая в литературном произведении и в восприятии его читателем, отражающая значительные события в обществе и духовные взлеты героев.

Пейзаж – в литературе – изображение в литературном произведении картин природы как средство образного выражения замысла автора.

Перекрестная рифма – вид рифмовки, где слова рифмуются через строку по типу абаб. Наиболее употребительный вид рифмовки.

В ночи, когда уснет тревога,

И город скроется во мгле - О, сколько музыки у бога, Какие звуки на земле!

А. Блок

Звездочки ясные, звезды высокие!

Что вы храните в себе, что скрываете? Звезды, таящие мысли глубокие, Силой какою вы душу пленяете?

С. Есенин

В пустыне чахлой и скупой,

На почве, зноем раскаленной, Анчар, как грозный часовой, Стоит — один во всей вселенной.

А. Пушкин Перифраз - использование описания вместо собственного имени или названия; описательное выражение, оборот речи, заменяющее слово. Используется для украшения речи, замены повтора или несет в себе значение аллегории.

Пиррихий – вспомогательная стопа из двух кратких или безударных слогов, заменяющая стопу ямба или хорея; отсутствие ударения в ямбе или хорее: «Я к вам пишу…»

А.С.Пушкина, «Парус»

М.Ю.Лермонтова.

Плагиат - самовольное заимствование, воспроизведение чужого произведения или его части под своим именем или псевдонимом. Одной из разновидностей П. считаются те сочинения, которые, на первый взгляд, преследуют цель популяризации уже созданного в литературе (или науке), на самом же деле содержат изложение чужих трудов без ссылки на них.

Плеоназм - неоправданное многословие, употребление слов, излишних для выражения мысли. В нормативной стилистике Плеоназм рассматривается как речевая ошибка. В языке художественной литературы - как стилистическая фигура прибавления, служащая усилению экспрессивных качеств речи.

"Елисей не имел аппетита к питанию"; "какой-то скучный мужик... лег... между покойными и лично умер"; "Козлов продолжал лежать умолкшим образом, будучи убитым" (А.Платонов).

Повесть – произведение эпической прозы, тяготеющее к последовательному изложению сюжета, ограниченное минимумом сюжетных линий.

Повторение - фигура, состоящая в повторении слов, выражений, песенной или стихотворной строки с целью привлечь к ним особое внимание. Всяк дом мне чужд, всяк храм не пуст,

И все - равно и все - едино…

М.Цветаева

Подтекст – смысл, скрытый «под» текстом, т.е. не выраженный прямо и открыто, а вытекающий из повествования или диалога текста.

Послание – стихотворное письмо дружеского или любовного характера. Возникло в античной поэзии.

Взглянув когда-нибудь на тайный сей листок,

Исписанный когда-то мною, На время улети в лицейский уголок Всесильной, сладостной мечтою. Ты вспомни быстрые минуты первых дней,

Неволю мирную, шесть лет соедине-

нья,

Печали, радости, мечты души твоей, Размолвки дружества и сладость примиренья, –

Что было и не будет вновь... И с тихими тоски слезами Ты вспомни первую любовь.

Мой друг, она прошла... но с первыми друзьями

Не резвою мечтой союз твой заклю-

чен;

Пред грозным временем, пред грозными судьбами,

О милый, вечен он!

А. Пушкин

Постоянный эпитет - красочное определение, неразрывно сочетающееся с определяемым словом и образующее при этом устойчивое образно-поэтическое выражение ("синее море", "белокаменные палаты", "красна девица", "ясный сокол", "сахарные уста").

Поэзия - особая организация художественной речи, которая отличается ритмом и рифмой - стихотворной формой; лирическая форма отражения действительности. Часто термин поэзия употребляется в значении "произведения разных жанров в стихах". Передает субъективное отношение личности к миру. На первом плане - образ-переживание. Не ставит задачу передать развитие событий и характеров.

Поэма - крупное стихотворное произведение с сюжетноповествовательной организацией; повесть или роман в стихах; многочастное произведение, в котором сливаются воедино эпическое и лирическое начала. Поэму можно отнести к лиро-эпическому жанру литературы, так как повествование об исторических событиях и событиях жизни героев раскрывается в ней через восприятие и оценку повествователя. В поэме речь идет о событиях, имеющих общечеловеческое значение. Большинство поэм воспевает какие-то человеческие деяния, события и характеры.

Поэтический синтаксис - это система специальных средств построения речи, способствующих усилению ее образной выразительности. Изобразительные средства в поэтическом синтаксисе называют фигурами поэтической речи: повтор, анафора, эпифора, параллелизм, инверсия и др.

Поэтическая лексика - слова, обладающие языковыми, системными коннотациями «высокое», «лирическое», «торжественное»

Предание – устное повествование о реальных лицах и достоверных событиях, одна из разновидностей народного творчества.

Предисловие – статья, предваряющая литературное произведение, написанная либо самим автором, либо критиком или литературоведом. В предисловии могут быть даны и краткие сведения о писателе, и некоторые пояснения об истории создания произведения, предложено истолкование замысла автора.

Проблематика - это отбор, выделение, усиление в избранном материале (теме) таких сторон, которые кажутся писателю наиболее значимыми с социальной, идейной, нравственной и психологической точек зрения.

Проза - прозаические художественные произведения в их соотнесенности (преимущественно противопоставленности) с поэзией.

Прозопопея - Риторическая фигура; представление неодушевленных предметов как бы одушевленными, т. е. говорящими и действующими.

Прототип – реальный человек, послуживший автору натурой для создания образа литературного героя.

Пьеса – общее обозначение предназначенного для сценического представления литературного произведения – трагедии, драмы, комедии и

т.п.

Р

Развязка – завершающая часть развития коллизии или интриги, где разрешается, приходит к логическому образному завершению конфликт произведения.

Размер стихотворный - последовательно выраженная форма стихотворного ритма (определяется числом слогов, ударений или стоп - в зависимости от системы стихосложения); схема построения стихотворной строки. В русском (силлаботоническом) стихосложении различаются пять основных стихотворных размеров: двухсложные (ямб, хорей) и трехсложные (дактиль, амфибрахий, анапест). Кроме того, каждый размер может варьироваться по количеству стоп (4-стопный ямб; 5стопный ямб и пр.).

Рассказ – небольшое прозаическое произведение в основном повествовательного характера, композиционно сгруппированное вокруг отдельного эпизода, характера.

Реализм — понятие, характеризующее познавательную функцию искусства: правдивое, объективное отображение действительности. Основные принципы реализма: объективное отображение существующих сторон жизни в сочетании с авторским идеалом; воспроизведение типичных характеров в типичных обстоятельствах; жизненная достоверность изображения с использованием условных форм художественной фантазии (мифа, символа, гротеска). Реализм XIX века развил и углубил воспринятую от романтизма критику материального прогресса и буржуазной цивилизации, поэтому его назвали критическим реализмом (определение М. Горького).

Реминисценция – использование в литературном произведении выражений из других произведений, а то и фольклора, вызывающих у автора некую другую трактовку; порой заимствованное выражение бывает несколько изменено ( М.Лермонтов – «Город пышный, город бедный» (о Санкт-Петербурге) – у Ф.Глинки «Город чудный, город древний» (о Москве).

Ренессанс - это период в культурном и идейном развитии ряда стран Европы (в Италии XIV-XVI вв., в других странах -XV-XVI вв.), наступивший после Средневековья.

Рефрен - повторение какого-либо стиха или ряда стихов в конце строфы (в песнях - припев).

...Нам в бой идти приказано:

"Да здравствует свобода!" Свобода! Чья? Не сказано.

А только - не народа.

Нам в бой идти приказано – "Союзных ради наций", А главного не сказано:

Чьих ради ассигнаций?

Д.Бедный

Ритм - постоянное, мерное повторение в тексте однотипных отрезков, в том числе минимальных, - слогов ударных и безударных.

Риторический вопрос - риторическая фигура, представляющая собой вопрос-утверждение, который не требует ответа. По сути, риторический вопрос — это вопрос, ответ на который не требуется или не ожидается в силу его крайней очевидности для говорящего. Риторический вопрос активизирует внимание читателя, усиливает его эмоциональную реакцию. «Русь! куда же несешься ты?» «Мертвые души» Н.В.Гоголя Иль нам с Европой спорить ново? Иль русский от побед отвык?

«Клеветникам России» А.Пушкин

Риторическое восклицание - приём передачи кульминации чувств. Оно передаёт различные эмоции автора: удивление, восторг, огорчение, радость, злость и т.п. На письме риторическое восклицание обычн о представляет собой предложение, оканчивающееся восклицательным знаком.

Рифма - звуковой повтор в двух или более стихах преимущественно на конце. В отличие от других звуковых повторов рифма всегда подчеркивает ритм, членение речи на стихи.

Рифма женская - разновидность рифмы, при которой ударение падает на предпоследний слог рифмующихся слов.

Ночевала тучка золотая

На груди утёса-великана;

Утром в путь она умчалась рано,

По лазури весело играя...

М. Лермонтов

Рифма мужская - рифма с ударением на последнем слоге. Немного лет тому назад, Там, где, сливаяся, шумят,

Обнявшись, будто две сестры,

Струи Арагвы и Куры,

Был монастырь. Из-за горы

И нынче видит пешеход Столбы обрушенных ворот,

И башни, и церковный свод;

Но не курится уж под ним

Кадильниц благовонный дым, Не слышно пенье в поздний час Молящих иноков за нас.

М. Лермонтов

Род – это исторически сложившийся способ воспроизведения действительности в художественном произведении, которое может либо более или менее объективно отображать окружающий мир, либо выражать состояние говорящего, либо воспроизводить сам процесс общения. Деление на роды обусловлено различными подходами к изображению мира и человека: эпос объективно изображает человека, для лирики характерен субъективизм, а драма изображает человека в действии, причем авторская речь имеет вспомогательную роль.

Роман – эпическое повествование с элементами диалога, иногда и с включением драмы или литературных отступлений, сосредоточенное на истории отдельной личности в общественной среде.

Романтизм — художественный метод, сложившийся в конце XVIII — начале XIX в. Для романтизма характерен особый интерес к личности и ее отношению к окружающей действительности, а также противопоставление реальному миру — идеального. Стремление художника выразить свое отношение к изображаемому преобладает над точностью передачи действительных фактов, и это придает художественному произведению повышенную эмоциональность («Кавказский пленник» А.С. Пушкина, «Демон» М.Ю. Лермонтова, «Старуха Изергиль» М. Горького, «Алые паруса» А. Грина).

Романтический герой – личность сложная, страстная, внутренний мир которой необычайно глубок, бесконечен; это целая вселенная, полная противоречий.

Рондо - твёрдая форма; 15-строчное стихотворение на две рифмы, со схемой рифмовки aabba – abbx – abbax (здесь x – короткий холостой стих, состоящий из начальных слов 1-го стиха). Форма была популярна во французской лирике 15–17 вв.

С

Сарказм – едкая язвительная насмешка над кем-либо или над чемлибо. Широко используется в сатирических литературных произведениях.

Сатира — способ проявления комического в искусстве, состоящий в уничтожающем осмеянии явлений, которые представляются автору порочными. Сила сатиры зависит от эффективности сатирических методов: сарказма, иронии, гиперболы, гротеска, аллегории, пародии и др. Сатирическим может быть и целое произведение, и отдельные образы, ситуации, эпизоды. Классики сатиры

— Мольер, М.Е. Салтыков-Щедрин.

Сентиментализм – литературное направление конца 18 – начала 19 веков. Возник как протест против превратившихся в догму канонов классицизма в искусстве, отражающих уже превратившуюся в тормоз общественного развития канонизацию феодальных социальных отношений.

Силлабическое стихосложение - слоговая система стихосложения, основанная на равенстве числа слогов в каждом стихе с обязательным ударением на предпоследнем слоге; равносложие. Длина стиха определяется количеством слогов.

Не любити тяжело

И любити тяжело, А тяжелее всего

Любя любовь не достать.

А.Д.Кантемир

Силлабо-тоническое стихосложение - слогоударная система стихосложения, которая определяется количеством слогов, числом ударений и их расположением в стихотворной строке. Основана на равенстве числа слогов в стихе и упорядоченной смене ударных и безударных слогов. В зависимости от системы чередования ударных и безударных слогов различаются двухсложные и трехсложные размеры.

Символ - образ, выражающий смысл какого-либо явления в предметной форме. Предмет, животное, знак становятся символом, когда их наделяют дополнительным, исключительно важным значением.

Символизм – литературно-художественное направление конца 19 – начала 20 веков. Символизм стремился через символы в ощутимой форме воплотить идею единства мира, выраженную в соответствии его самых различных частей, позволяющую краски, звуки, запахи представить одно через другое (Д.Мережковский, А.Белый, А.Блок, З.Гиппиус, К.Бальмонт, В.Брюсов).

Синекдоха – художественный прием замещения ради выразительности – одного явления, предмета, объекта и т.д. – соотносимого с ним другими явлениями, предметами, объектами.

Ох, тяжела ты, шапка Мономаха!

А.С.Пушкин.

Сказка - повествовательное, обычно народно поэтическое произведение о вымышленных лицах и событиях, преимущ. с участием волшебных, фантастических сил.

Смежная рифма – способ рифмовки, в котором строки рифмуются по схеме аабб. Но дай мне зреть мои, о Боже, прегрешения.

Да брат мой от меня не примет осуждения,

И дух смирения, терпения, любви

И целомудрия мне в сердце оживи.

А. Пушкин

Из записной потертой книжки

Две строчки о бойце-парнишке, Что был в сороковом году Убит в Финляндии на льду.

А. Твардовский

Сонет – четырнадцатистрочное стихотворение, сложенное по определенным правилам: первый катрен (четверостишие) представляет экспозицию темы стихотворения, второй катрен развивает положения, намеченные в первом, в последующем затем терцете (трехстрочнике) намечается развязка темы, в завершающем терцете, особенно в заключительной его строке следует завершение развязки, выражающей суть произведения.

Как ясен Август, нежный и спокойный,

Сознавший мимолетность красоты.

Позолотив древесные листы, Он чувства заключил в порядок стройный.

В нем кажется ошибкой полдень знойный,—

С ним больше сродны грустные меч-

ты,

Прохлада, прелесть тихой простоты И отдыха от жизни беспокойной.

В последний раз, пред острием серпа, Красуются колосья наливные, Взамен цветов везде плоды земные.

Отраден вид тяжелого снопа, А в небе журавлей летит толпа, И криком шлет "прости" в места родные.

К. Бальмонт

Сравнение - изобразительный прием, основанный на сопоставлении явления или понятия (объект сравнения) с другим явлением или понятием (средство сравнения) я целью выделить какой-либо особо важный в художественном отношении признак объекта сравнения. Полны добра перед итогом года,

Как яблоки антоновские, дни.

А. Твардовский

Дика, печальна, молчалива,

Как лань лесная боязлива,

Она в семье своей родной Казалась девочкой чужой.

А. Пушкин

Стилистическая фигура - особые зафиксированные стилистикой обороты речи, применяемые для усиления экспрессивности (выразительности) высказывания (напр., анафора, эпифора, эллипс, амплификация, антитеза, оксиморон, парцелляция, параллелизм, градация, инверсия, бессоюзие, многосоюзие, хиазм, умолчание и др.).

Стихосложение - принцип ритмической организации стихотворной речи. Стихосложение может быть силлабическое, тоническое, силлаботоническое.

Стихотворение - небольшое произведение, созданное по законам стихотворной речи; обычно лирическое произведение.

Стихотворение в прозе - небольшие прозаические произведения, напоминающие по своему характеру лирические стихотворения, но лишенные стихотворной организации речи и поэтому точнее характеризуемые термином «лирика в прозе».

Нас двое в комнате: собака моя и я. На дворе воет страшная, неистовая буря.

Собака сидит передо мною — и смотрит мне прямо в глаза.

И я тоже гляжу ей в глаза.

Она словно хочет сказать мне что-то. Она немая, она без слов, она сама себя не понимает — но я ее понимаю. Я понимаю, что в это мгновенье и в ней и во мне живет одно и то же чувство, что между нами нет никакой разницы. Мы тожественны; в каждом из нас горит и светится тот же трепетный огонек.

Смерть налетит, махнет на него своим холодным широким крылом… И конец!

Кто потом разберет, какой именно в каждом из нас горел огонек? Нет! это не животное и не человек меняются взглядами… Это две пары одинаковых глаз устремлены друг на друга. И в каждой из этих пар, в животном и в человеке — одна и та же жизнь жмется пугливо к другой.

И. Тургенев

Стихотворная речь - особая организация художественной речи, отличающаяся от прозы строгой ритмической организованностью; мерная, ритмически организованная речь. Средство передачи экспрессивных эмоций.

Стопа - устойчивое (упорядоченное) соединение ударного слога с одним или двумя безударными, которые повторяются в каждом стихе. Стопа может быть двухсложной (ямб U-, хорей -U) и трехсложной (дактиль UU, амфибрахий U-U, анапест UU-).

Строфа - повторяющаяся в стихотворной речи группа стихов, связанных по смыслу, а также расположением рифм; сочетание стихов, образующее ритмическое и синтаксическое целое, объединенное определенной системой рифмовки; дополнительный ритмический элемент стиха. Часто имеет законченное содержание и синтаксическое построение. Строфа отделяется одна от другой увеличенным интервалом.

Сюжет - система событий в художественном произведении, представленная в определенной связи, раскрывающая характеры действующих лиц и отношение писателя к изображаемым жизненным явлениям; последовательность. Ход событий, составляющий содержание художественного произведения; динамический аспект художественного произведения.

Т

Тавтология - повторение одних и тех же близких по смыслу и звучанию слов.

Все мое, сказало злато, Все мое сказал булат. А.С.Пушкин.

Текстология - вспомогательная историко-филологическая дисциплина.

Текстология определяет автора безымянного художественного произведения или научного труда, степень законченности различных редакций. Восстанавливая окончательную, так называемую каноническую, редакцию тех или иных произведений.

Тема - круг явлений и событий, образующих основу произведения; объект художественного изображения; то, о чем повествует автор и к чему хочет привлечь основное внимание читателей.

Теория литературы - один из основных разделов науки о литературе, изучающий социальную природу, специфику, закономерности развития и общественную роль художественной литературы и устанавливающий принципы рассмотрения и оценки литературного материала.

Течение литературное - творческое единство писателей, близких друг к другу по своей идеологии, пониманию жизни и отношению к существенным её явлениям, что определяет повторяющиеся в их произведениях идейно-художественные особенности: отбор жизненных явлений и их освещение, построение сюжета, черты характера, которые они считают типическими, художественные средства, к которым они постоянно обращаются, особенности языка.

Тип – литературный герой, воплощающий собой определенные черты того или иного времени, общественного явления, социального строя или социальной среды («лишние люди» - Евгений Онегин, Печорин и т.д.).

Тоническое стихосложение - система стихосложения, в основе которой - равенство ударных слогов в стихах. Длина строки определяется количеством ударных слогов. Число безударных слогов - произвольное.

Девушка пела в церковном хоре

О всех усталых в чужом краю,

О всех кораблях, ушедших в море, О всех, забывших радость свою.

А.А.Блок

Трагедия — жанр драматургии, проникнутый пафосом трагического. Основу трагедии составляют общественные конфликты, коренные проблемы человеческого бытия, столкновение личности с судьбой, обществом, миром. Трагедии обычно заканчиваются гибелью главного героя. Начиная с XVIII века, и особенно в драматургии реализма, жанр утрачивает строгость; трагедия сближается с драмой, возникают промежуточные жанры, например: «мещанская трагедия» (Шиллер), трагическая драма (Гюго), историческая драма (Пушкин), героическая драма (Вс. Вишневский), с конца XIX в. актуальной становится трагикомедия.

Трагикомедия – драма, сочетающая в себе черты и трагедии, и комедии, отражающая относительность наших определений явлений действительности.

Тропы - слова и выражения, используемые в переносном смысле с целью достичь художественной выразительности речи. В основе любого тропа - сопоставление предметов и явлений.

У

Умолчание - фигура, предоставляющая слушателю или читателю возможность догадываться и размышлять, о чем могла пойти речь во внезапно прерванном высказывании. Но мне ли, мне ль, любимцу государя…

Но смерть… но власть… но бедствия народны….

А.С.Пушкин

Ф

Фабула — цепь событий, составляющих сюжет, в их причинновременной последовательности. Фабула может совпадать с сюжетом, а может и расходиться с ним, как, например, в «Герое нашего времени». Фабульная последовательность глав следующая: «Тамань», «Княжна Мери», «Бэла», «Фаталист», «Максим Максимыч». Лepмонтов, однако, выстроил сюжет в иной последовательности в целях углубления психологического анализа характера Печорина.

Фарс - один из видов старинной весёлой комедии бытового содержания. Фарсы пользовались большим успехом у горожан - купцов и ремесленников - средневековой Франции.

Фельетон - малая художественно публицистическая форма, характерная для периодической печати (газеты, журнала) и отличающаяся злободневностью тематики, сатирической заостренностью или юмором.

Финал – часть композиции произведения, заканчивающая его. Может порой совпадать с развязкой. Иногда финалом служит эпилог.

Футуризм – художественное течение в искусстве первых двух десятилетий 20 века. Рождением футуризма принято считать опубликованный в 1909 году в парижском журнале «Фигаро» «Манифест футуристов». Теоретиком и вождем первой группы футуристов был итальянец Ф.Мариенетти. Главным содержанием футуризма было экстремистское революционное свержение старого мира, его эстетики в частности, вплоть до языковых норм. Русский футуризм открывался «Прологом эгофутуризма» И.Северянина и сборником «Пощечина общественному вкусу», в котором принял участие В.Маяковский.

Х

Характер литературный – совокупность черт образа персонажа, литературного героя, в которой индивидуальные особенности служат отражением типического, обусловленного как явлением, составляющим содержание произведения, так и идейным и эстетическим замыслом автора, создавшего этого героя. Характер – одно из главных слагаемых литературного произведения.

Хорей - двухсложный стихотворный размер с ударением на первом слоге. Буря мглою небо кроет, -U|-U|-U|-U|

Вихри снежные крутя; -U|-U|-U|-

То, как зверь, она завоет, -U|-U|-U|-U| То заплачет, как дитя… -U|-U|-U|-

А. Пушкин Ц

Цитата – дословно приведенное в произведении одного автора высказывание другого автора – как подтверждение своей мысли авторитетным, бесспорным утверждением, а то и наоборот – как формулировка, требующая опровержения, критики.

Э

Эзопов язык – различные способы иносказательно выразить ту или иную мысль, которую прямо высказать нельзя, например, из-за цензуры.

Экспозиция – непосредственно предшествующая завязке часть сюжета, представляющая читателю исходные сведения об обстоятельствах, в которых возник конфликт литературного произведения.

Экспрессия - подчеркнутая выразительность чего-либо. Для достижения экспрессии применяются необычные художественные средства.

Элегия — жанр лирической поэзии. В новой европейской поэзии сохраняет устойчивые черты: интимность, мотивы разочарования, любви, одиночества, бренности земного бытия; классический жанр сентиментализма и романтизма («Признание» Е. Баратынского).

Я лиру посвятил народу своему.

Быть может, я умру неведомый ему, Но я ему служил — и сердцем я спокоен…

Пускай наносит вред врагу не каждый воин,

Но каждый в бой иди! А бой решит судьба…

Я видел красный день: в России нет раба!

И слезы сладкие я пролил в умиленье… «Довольно ликовать в наивном увлеченье,-

Шепнула Муза мне.- Пора идти вперед:

Народ освобожден, но счастлив ли народ?..

Н. Некрасов

Эллипсис - стилистическая фигура, пропуск слова, значение которого легко восстановить из контекста. Содержательная функция эллипсиса - в создании эффекта лирической "недоговоренности", нарочитой небрежности, подчеркнутой динамичности речи.

Зверю - берлога,

Страннику - дорога, Мертвому - дроги,

Каждому - свое.

М.Цветаева

Эпиграмма - краткое стихотворение, высмеивающее какое-либо лицо.

Эпиграф – выражение, предпосланное автором своему произведению или части его. Эпиграф обычно выражает суть творческого замысла автора произведения.

Эпизод – фрагмент сюжета литературного произведения, описывающий некий целостный момент действия, составляющего содержание сочинения.

Эпилог – заключение, сделанное автором после изложения повествования и завершения его развязкой – для объяснения замысла сообщением о дальнейшей судьбе героев, утверждающей последствия описанного в произведении явления.

Эпистрофа – сосредотачивающий внимание читателя повтор одного и того же слова или выражения в длинной фразе или в периоде, в поэзии – в начале и конце строф, как бы окружая их.

Я тебе ничего не скажу,

Я тебя не встревожу ничуть…

А.Фет

Эпитафия – малая форма поэтической речи, надгробная надпись, часто в стихотворной форме.

Эпитет - художественно-образное определение, подчеркивающее наиболее существенный в данном контексте признак предмета или явления; применяется для того, чтобы вызвать у читателя зримый образ человека, вещи, природы и т.п. Я послал тебе черную розу в бокале

Золотого, как небо, Аи...

А.А.Блок

Эпитет может быть выражен прилагательным, наречием, деепричастием, числительным. Нередко эпитет имеет метафорический характер. Метафорические эпитеты выделяют свойства предмета особым способом: они переносят одно из значений какого-то слова на другое слово на основе того, что у этих слов есть общий признак: брови соболиные, горячее сердце, веселый ветер, т.е. метафорический эпитет использует переносное значение слова.

Эпифора - фигура, противоположная анафоре, повторение одних и тех же элементов в конце смежных отрезков речи (слов, строк, строф, фраз):

Деточка, Все мы немножечко лошади, Каждый из нас по-своему лошадь.

В.В.Маяковский

Милый друг, и в этом тихом доме Лихорадка бьет меня.

Не найти мне места в тихом доме

Возле мирного огня!

А. Блок

Эпопея — обширное повествование в стихах или прозе о выдающихся национально-исторических событиях. Корни эпопеи лежат в мифологии и фольклоре. В XIX в. возникает роман-эпопея («Война и мир» JI.H. Толстого).

Эпос – 1. Один из трех родов литературы наряду с лирикой и драмой, определяющим признаком которого является описание тех или иных событий, явлений, характеров. 2. Этим термином называют нередко и героические сказания, былины, сказы в народном творчестве.

Эссе – литературное произведение небольшого ния, суждения, соображения автора о той или иной проблеме, теме, о том или ином событии или явлении. От очерка отличается тем, что в эссе факты являются лишь поводом для авторских размышлений.

Ю

Юмор – вид комического, в котором пороки осмеиваются не беспощадно, напоминая о том, что они часто лишь продолжение или изнанка наших достоинств.

как в сатире, а доброжелательно подчеркиваются недостатки и слабости человека или явления,		Я Ямб - двухсложный стихотворный размер с ударением на втором слоге. Открылась бездна, звезд полна U-|U-|U-|U-| Звездам числа нет, бездне дна. U-|U|U-|U-|

Список использованной литературы

1. 
   Введение в литературоведение. Литературное произведение: основные понятия и термины. М., 2000.
   
2. 
   Введение в литературоведение/Под ред. Г. Н. Поспелова. М., 1988.
   
3. 
   Жирмунский В. М. Введение в литературоведение. СПб., 1996.
   
4. 
   Томашевский Б. В. Теория литературы. Поэтика. М., 1996.
   
5. 
   Основы казахской терминологии / Ө. Айтбайұлы. - Алматы: Издательство «Абзал-Ай», 2014. – 384 с.
   
6. 
   Мещерякова М.И. Литература в таблицах и схемах. – М.: Рольф, 2001
   
7. 
   Чернец Л.В., Семенов В.Б., Скиба В.А. Школьный словарь литературоведческих терминов. – М.: Просвещение, 2007
   
8. 
   Шабанова Н.А. Словарь литературоведческих терминов - Инта, Республика Коми, 2008 г.
   
9. 
   Белокурова С.П. Словарь литературоведческих терминов - СПб, 2005 г.
   
10. 
    Книгин И.А. Словарь литературоведческих терминов - Саратов,2006 г.
    
11. 
    http://www.litdic.ru/terminologiya-literaturovedcheskaya/
    
12. 
    Литература и язык. Современная иллюстрированная энциклопедия. —
    
13. 
    М.: Росмэн. Под редакцией проф. Горкина А.П. 2006.
    
14. 
    Литературная энциклопедия: Словарь литературных терминов: В 2-х т. — М.; Л.: Изд-во Л. Д. Френкель. Под ред. Н. Бродского, А. Лаврецкого, Э. Лунина, В. Львова-Рогачевского, М. Розанова, В. Чешихина-Ветринского. 1925.
    
15. 
    Николаев А.И. Основы литературоведения. - учебное пособие для студентов филологических специальностей. – Иваново: ЛИСТОС, 2011