Uliwma psixologiya kk

Haywannin` intelektual is-ha`reketi. Haywanat du`n`yasinin` joqari wa`killeri (qurg`aqliqta 
jasawshilarda-adam ta`rizli maymillar, suwda jasawshilardan-del`finler) intellektual is-ha`reket dep 
ataw mu`mkin bolg`an quramali ha`reketlerdi orinlaydi.
Haywanat burin o`z ta`jriybesinde bolg`an qiliq formasin tabiwi tiyis. Bunday jag`daylarda joqari 
haywanlar (adam ta`rizli maymillar, del`fin) aqilg`a ug`ras qiliq dep atalg`an qiliqti islewge-oylaw 
xizmetinin` zatlardin` arasindag`i baylanislardi aniqlawg`a tiykarlang`an en` a`piwayi formalarin 
a`melge asiriwg`a uqipli boladi. 
Bul is-ha`reket formasinin` tiykari nede degen soraw payda boladi. Bul is-ha`reket qanday formada 
ko`rinedi, onin` shegaralari neden ibarat. 
Bu`gingi lektsiyani usi ma`selelerdi ko`rip shig`iwg`a bag`ishlawg`a ruxsat etin`. Haywanlardin` 
jeke is-ha`reket intellektual is-ha`reketnin` quramali formasinin` tiykarin ne quraydi. Intellektual is-
ha`rekettin` tiykarin, sirtqi du`n`ya predmetleri arasindag`i quramali qatnas.
Bir neshe misallar keltiriwge ruxsat etin`. Nemets psixologi Keler tawiqlar menen o`tkergen 
sa`wleleniwdin` elementar formalarin analizlewden baslaymiz. 
Tawiqtin` aldina eki kvadrat qoyilg`an-birinshi kvadrat aqshil ku`lren`, ekinshisi toyg`in ku`lren` 
bolg`an. Eki kvadrattin` da ishinde da`nler bolip, olardin` birinshisindegi da`nler erkin, yag`niy shoqip 
aliw mu`mkin bolsa, ekinshi kvadrattag`i da`nler jelim menen tu`bine jabistirilip, shoqig`anda 
ilinbeytug`in bolg`an. Waqittin` o`tiwi menen tawiq ashiq ren`degi kvadrattan da`n jegen son` endi ol 
eki kvadrattin` tek g`ana ashiq ren`lisine baratug`in bolip u`yrengen. 
Usi jerde soraw kelip shig`adi, tawiq kvadrattin` ren`ine qaray bardi ma, yamasa ol ekinshisinen 
aqshilraq bolg`ani ushin sog`an qaray bardi ma. 
Bul sorawg`a juwap beriw ushin Keler tawiqqa basqa- alding`i ta`jiriybede da`nler astina 
jelimlengen ha`m onnanda toyg`in ren`degi eki kvadratti usindi. Alding`i toyg`in ku`lren` kvadrat endi 
bunda qasindag`isinan aqshilraq edi. Endi tawiq qaysi kvadratqa qaray bardi dep oylaysiz, a`lbette ol 
tazadan payda bolg`an kvadratqa qaramastan, burin keri bolg`an, yag`niy da`nler jelim menen 
jabistirip, shoqig`anda ilinbeytug`in bolg`an kvadratqa qaray ju`rdi. Demek ol absolyut ren`ge emes, al 
eki kvadrat arasindag`i qatnasqa ta`sirlendi. O`z shamalawlarin aniq tastiyiqlaw ushin Keler u`shinshi 
ta`jiriybeni o`tkerdi, ol birinshi ta`jiriybede on` (polojitel`niy) bolg`an aqshil ku`lren` kvadrattin` 
qasina onnanda aq bolg`an ja`ne bir kvadratti qoydi, tawiq sonsha waqittan berli o`zi da`n jegen 
kvadratqa qaramastan jan`adan payda bolg`an aqshil kvadratqa qaray ju`rdi.
Demek tawiq ren`ge emes, al ren`ler arasindag`i qatnasqa ta`sirlenedi.
Fiziolog-professor L.V.Krushinskiy a`melge asirg`an ha`m ekstrapolyatsion refleksi menen 
ta`jiriybe dep ataliwshi misaldi keltiremen.
Biz so`z etip otirg`an ta`jiriybede ko`rsetilip atirg`an apparat eki ishi ko`rinbeytug`in naysha dan 
ibarat. Olardin` birewine haywannin` ko`z aldinda jemtik-go`sh bo`legi yamasa da`ndi jip penen tartip 
saladi. Bul jemtik jabiq truba boylap tartip ju`rgiziledi. Haywan jemtiktin` trubag`a kirgizilgenin, 
ekinshi ta`repinen shiqqanin, az g`ana jer ashiq jerden tartip o`tilip ja`ne ekinshi trubag`a kirip ketkenin 
ko`redi. Haywan bunday jag`dayda o`zin qalay tutadi. Ta`jiriybelerdin` ko`rsetiwinshe, rawajlaniw 

---

15
da`rejesi ha`r qiyli bolg`an haywanlar birdey ha`reket etpeydi. Rawajlaniwdin` to`mengi da`rejesinde 
bolg`anlari (misali tawiqlar) jemtik qasinan o`tip ketkenine qaramastan, san`laq arqali o`tip atirg`an 
jemtikke taslanadi oni aliwg`a urinadi, yag`niy tek g`ana tikkeley ta`sirleniwge juwap qaytaradi. 
Olardan parqi bolg`an, joqari da`rejedegi turg`an haywanlar basqasha reaktsiya ko`rsetedi, olar san`laq 
arqali o`tip atirg`an jemtikke qaraydi ha`m trubanin` aqirina barip jemtiktin` trubanin` ashiq bolg`an 
aqirinda payda boliwin ku`tedi. 
Quslardin` ishinde, jabayilari, sonday-aq pishiq ha`m iyt usinday isleydi.