Uliwma psixologiya kk

Filogenezde psixikanin` rawajlaniwi. Ontogenezde psixikanin` rawajlaniwin izertlewde payda 
bolatug`in birinshi soraw, bul psixikaliq o`mirdi psixikaliqqa shekem ayiratug`in ob`ektiv kriteriya 
(belgi) haqqindag`i soraw. Sub`ektiv tu`rde bul belgi sezimlilik, yag`niy seziwshiliktin` bar boliwi 
esaplanadi. Biraq seziw ha`tteki en` a`piwayi haywanlarda da bolatug`inlig`i izertlewshilerge sirttan 
baqlawdan basqa jol qaldirmaydi, o`ytkeni bul tiri janlardin` reflektsiyasi joq. Demek, is-ha`rekettin` 
o`zgesheliklerinen kelip shig`ip qoziw ha`m sezimlilikti ayiriw kerek. Qoziw- bul o`mirlik a`hmiyetli 
stimulg`a qa`legen tiri jannin` (psixikag`a iye ha`m psixikag`a iye bolmag`an) reaktsiyasi. Misali, 
a`piwayi infuzoriya olar ushin o`mir da`regi bolg`an jaqtiliqqa qaray su`zedi, o`simlikler quyashqa 
qaray ashiladi. Sezimlilik-bul sezip ta`sirleniwge uqipliliq ha`m ol tek psixikag`a iye organizmlerde 
boladi.
Seziwdin` payda boliwi bul ja`nlik sensor (sensorika-sezim) dep atalg`an psixikanin` 
rawajlaniwinin` birinshi basqishinda turg`anlig`in bildiredi. Bul basqishta a`piwayilar-amebalar, 
infuzoriyler, qurtlar, baliqlar, nasekomalar turadi. Olardin` ko`pshiliginin` minez-qulqi derlik a`piwayi, 
al psixikaliq o`miri bolsa tek g`ana seziw menen yag`niy predmettin` ayirim sapa ha`m qa`siyetlerinin` 
sa`wleleniwi menen sheklenedi. 
Pertseptiv (pertseptsiya-qabil aliw) atamasin alg`an ekinshi basqishta, minez-quliq biraz 
quramalasadi. Psixikaliqtin` sferasi da ken`eyedi- seziwden basqa, qabil aliw, yag`niy predmet 
obrazinin` pu`tinlik sa`wleleniwi uqiplig`i rawajlanadi. Sonliqtan tiri janlar predmet ha`m jag`day 
obrazlarin sa`wlelendire aladi, qiyin jag`daylarda jaqsi bag`darlanadi, awqat tawip, qiyinshiliqtan 
jasirina aladi. Ko`pshilik haywanlar psixikasinin` rawajlaniwinin` a`yne usi basqishinda. Olardin` 
minez-qulqinin` quramalasiwi ko`nlikpe, u`yreniwge uqipliliqtin` payda boliwi na`tiyjesinde ju`z 
beredi. Ko`nlikpe bolsa bul basqishta qabil aliwdan basqa ja`ne yad, birinshi gezekte ha`reketke yad 
(motorliq) payda boliwi na`tiyjesinde qa`liplesedi. Haywanlar a`hmiyetlirek bolg`an emotsional 
uwayimlardi da saqlap qaladi ha`m bul o`z is-ha`rketin retlestiriwge ja`rdem beredi.
Su`t emiziwshiler, psixikanin` rawajlaniwinin` u`shinshi basqishinda bolip olar tek g`ana seziw, 
qabil aliw, yad emes, al oylawg`a da iye. Sonliqtan da bul basqish intellekt basqishi atamasin alg`an. 
Bul jerde payda boliwshi oylaw-ko`rgizbeli- ha`reketli, predmetler menen manipulyatsiyalaw (ko`z 
boyaw, aldaw) za`ru`rligi menen baylanisli. Usinin` na`tiyjesinde haywanlarda jag`daydin` a`piwayi 
sxemasi payda boladi, bunda tek g`ana predmetler emes, al olar arasindag`i baylanis ha`m qatnaslar 
sa`wlelenedi. Sonliqtan joqarg`i haywanlar is-ha`reketi quramali sistemasin du`ziwi, a`piwayi 
ma`selelerdi sheshiwi mu`mkin. Biraq olar sanag`a iye emes. Retlestiriw, ne haqqinda oylap, 
uwayimlap atirg`anlig`i, qiyin jag`daydan shig`iwdin` qanday jolin tapqanlig`i haqqinda o`zine ha`m 
a`tiraptag`ilarg`a esap bere almaydi.
Haywanlarda psixikanin` qa`liplesiw nizami barliq waqitta tek g`ana qorshag`an ortaliqqa maslasiw 
za`ru`rligi menen baylanisli, biologiyaliq bolip qaladi. 
Adamnin` psixikasinin` qa`liplesiwine bolsa basqa da faktorlar (misali ma`deniy) ta`sir etedi. 
Sonliqtan da, adam psixikasinin` rawajlaniwi tek g`ana biologiyaliq emes, al sotsioma`deniy faktorlar 
menen baylanisli.
Psixikanin` en` joqarg`i formasi- adam sanasinin` rawajlaniwi. 
Jamanliqti an`law-demek da`rhal onin` menen gu`resiwdi baslaw. 
M.Kol`tsov. 
Psixologiyada sana su`wretlengen psixikaliq funktsiyalardin` uliwma sapasi bolg`an 
sa`wleleniwdin` ayiriqsha formasi sipatinda ko`riledi. Barliq psixikaliq funktsiyalardin` olardin` o`z-ara 
ha`reketinde rawajlaniwi, adamda sirtqi du`n`yanin` ishki sa`wleleniwin qanday da bir ma`niste 
modelin qa`liplestiredi. Bul modeldin` adam is-ha`reketine bag`darlawshi ta`siri ol ta`repinen sana 
sipatinda sa`wlelenedi.

---

16
Sanani paydalaniw adamg`a miynetinen ol bul protsesstin` basinda na`zerde tutqan aldina qoyg`an 
na`tiyjesin aliwg`a mu`mkinshilik beredi. Haywanlardan pariqli ra`wishte adam tek g`ana biologiyaliq 
talap penen belgilenetug`in tu`rlik ta`jiriybe menen engizilgen minez-quliq bag`darlamasin a`melge 
asirmaydi, al niyet ha`m maqsetlerin alg`a su`riw joli menen o`z bag`darlamasin islep shig`adi. 
Adam is-ha`reketinin` an`li, maqsetke bag`darlang`an ha`m erkin retlestiriw onda sirtqi du`n`yanin` 
ishki modeli qa`liplesip atirg`anlig`i na`tiyjesinde g`ana mu`mkin.