Uliwma psixologiya kk

Temperament haqqinda bilimnin` qisqasha sholiwi. Temperament haqqinda bilimnin` 
do`retiwshisi a`yyemgi grek vrachi Gippokrat esaplanadi. Ol adamlar to`rt tiykarg`i «organizmnin` 
shireleri»-qan, flegma, sari o`t ha`m qara o`t o`z-ara qatnasi menen ayirmashiliqlanadi dep 
tastiyiqlag`an edi. «Organizm shirelerinin`» o`z-ara qatnasi grekshe «krasis» so`zi menen belgilengen, 
son` bul so`zdi latin tilindegi «sa`ykes» «duris ilaj» so`zi menen o`zgertken. Gippokrattin` ilimine 
su`yene otirip, ja`ne bir belgili antik da`wirdin` vrachi Klavdiy Galen temperamentler tipologiyasin 
islep shig`ip, oni o`zinin` belgili «--« traktatinda bayanlag`an. Onin` ta`limatina muwapiq temperament 
organizmde qaysi bir shirenin` ko`pligine baylanisli. Ol temperamenttin` 13 tu`rin ajiratqan, biraq son` 
olar to`rtewge keltirilgen. Temperament tu`rlerinin` bul to`rt atamasi ha`mmege jaqsi tanis sangvinik 
(latin tilinen qan), xolerik (grek tilinen o`t), melanxolik (grek tilinen qara o`t) ha`m flegmatik (grek 
tilinen silekey).
Immanuil Kant, aytqan edi, fiziologiyaliq ko`z-qarastan, temperament haqqinda so`z ketkende 
fizikaliq konstitutsiyani (ku`shli yamasa a`zzi) ha`m komplektsiyani (suyiq, o`mirlik ku`sh ja`rdeminde 
denede nizamli ha`reketleniwshi, bug`an sonday-aq bul shirelerdi qayta islewde issi yamasa suwiqti 
kiritedi) na`zerde tutadi.
Biraq psixologiyaliq ko`z-qarastan, jannin` temperamenti sipatinda (sezim ha`m qa`lewler 
uqiplilig`i), bul qan qa`siyetine tiyisli ko`rinisler sezim ha`m tilek oyinlari analogiyasi boyinsha denelik 
ha`reketleniwshi sebepler menen (bunda qan en` a`hmiyetlisi) belgilengen.
Temperamentler haqqinda ilimnin` basli bo`liniwi-sezim temperamenti ha`m ha`reket temperamenti 
bolip ekige bo`linedi, uliwma to`rt temperamentti beredi. 
Sezim temperamentlerine Kant to`mendegilerdi kiritken A) sangvinik ha`m V) onin` qarama-
qarsisi-melanxolik. Birinshisi o`zgeshelikke iye, sezimge tez ha`m ku`shli ta`sir etedi, biraq sezim 
teren`ge kirmeydi (uzaq bolmaydi), ekinshi temperamentte bolsa sezimler kem ko`ringen, biraq tamirin 
teren` jiberedi. Bunda qayg`i yamasa kewil xoshliqqa beyimlilikti emes, al sezimler temperamenti 
ayirmashilig`in an`law kerek. 
Zamanago`y psixologiyaliq ilimde ko`pshilik konstitutsion kontseptsiyalar onda adamnin` 
psixikaliq qa`siyetlerinin` qa`liplesiwinde qorshag`an ortaliq ha`m sotsialliq jag`daylardin` roline 
jeterlishe baha berilmegenligi o`tkir sing`a alinadi.
Pavlovtin` izertlewlerinin` arqasinda watandarliq psixologiyada temperament haqqinda belgili 
da`rejede adamnin` tuwma minezlemesi sebepshi bolg`an jeke shaxstin` qa`siyeti sipatindag`i tu`sinik 
payda boldi. Misali B.G.Anan`ev Xomo sapiens tu`ri wa`kili sipatinda adamnin` tiykarg`i qa`siyetleri 
tek g`ana zeyinde emes, al temperamenttede ko`rinedi dep esaplag`an. 
Watandarliq psixologiyada temperament teoriyasinin` rawajlaniwina B.M.Teplov u`lken u`les qosti. 
Onin` temperament qa`siyetlerin u`yreniwge arnalg`an jumislari, tek g`ana temperament mashqalasina 
zamanago`y ko`z-qarasti belgilep qoymastan, temperamentti ja`ne de eksperimental izertlew islep 

---

112
shig`iwi ushin tiykar boldi. Teplov temperament qa`siyetlerine psixikaliq is-ha`rekettin` dinamikasin 
xarakterlewshi turaqli psixikaliq qa`siyetlerdi kiritken. Temperamenttin` individual o`zgesheliklerin ol 
temperamenttin` anaw yamasa minaw ha`r qiyli rawajlaniw da`rejesi menen tu`sindirgen.