Umumilmiy va xususiy ilmiy metodlar

«Sinergetika»  (yunon.  sinergeia  «sinergeni»)  so’zi  kelishuv, 
hamkorlik, o’zoro ta’sir degan ma’nolarni anglatadi. Sinergetika XX 
asrning 70- yillarida Ovro’pada yuzaga kelgan ilmiy- tadqiqot yo’nalishi 
bo’lib, unga ko’ra har qanday jarayonlar (fizik, ximik, biologik, ijtimoiy) 
tizimida o’z-o’zini tashkillashtirish tamoyili asosida yuz beradi. Bunda 
dialektik tamoyillarga qat’iy bo’ysunmaydigan makrasnotik tizimlarda 
yuzaga keladi.
Sinergetikada taraqqiyotning evolyusion tamoyili asos qilib olinadi. Bunda
evolyusiya borliqning umumiy qonuni sifatida, inson va tabiat o’rtasidagi
munosabatlarning i fodasi deb qaraladi. Sinergetika taraqqiyot jarayonida beqaror
holat bilan barqaror holat o’rtasidagi barqarorlikka aloxida e’tibor beradi.
Belgiyalik fizik I. Prigojin «Barqarorlik falsafasi» asarida beqarorlikni borliqning
muhim jihati sifatida talqin qiladi. Har qanday eski sistema yangisi bilan almashar
ekan, avvalo beqarorlik, taribsiz yuz beradi. Bunday holatning ro’y berishida oddiy
tasodif ham muhim ahamiyat kasb etishi mumkin. Agar dialektika ko’proq
«chiziqlilik» (zaruriyatga asoslangan) tafakkurga asoslangan bo’lsa, sinergiteka
chiziqsizlik (tasodifiylik) tamoyiliga tayanadi. Ushbu tamoyil harakat, taraqqiyot
oldindan belgilab quyilgan yo’ldan ketmay, har bir narsaning ichki o’zgarishi
barcha obyektlar mavjudligining eng umumiy xususiyati, u har qanday harakat,
o’zaroloqadorlik, o’zaro ta’sirini va umumiy holatdan ikkinchisiga o’tishni
ifodalaydi.
Yuqorida aytilganlardan ma’lum bo’ladiki,barcha falsafiy metodlar
borliqning o’zgarishi, o’zaro aloqadorligi, bog’liqligi, harakati, taraqqiyoti
haqidagi bilish usullari bo’lib, ularning mohiyatini tushintirish, tadqiq qilishda
233

turlicha o’ziga xos tamoyillarga tayanadi. Va,aytish mumkinki,ular bir -birini

to’ldiradi. Va borliqning qayd etilgan xususiyatlarini falsafiy metodlar xususan,
dialektika, sinergitika metodlari tamoyillarining birligisiz chuqur anglab yetish
mumkin emas. Va, falsafa ana shu metodlarga tayangan holda ilmiy bilishda
metodogologik ahamiyatga ega bo’ladi.
Borliq – bu megamiqyosdagi yaxlit tizim-sistema bo’lib uning tarkibiga
kiruvchi barcha mikro va makro miqyosdagi kichik sistema-tarkibiy qismlar,
o’zaro bog’liqlikda, o’zaro aloqadorlikdadirki, bu ularning doimiy harakatda,
o’zgarishda taraqqiyotda bo’lishligini belgilaydi.
O’zgarish – barcha obyektlar mavjudligini umumiy xususiyati, u har qanday
harakat, o’zaro ta’sirni va bir holatdan ikkinchisiga o’tishni ifodalaydi. Masalan,
insoniyat tarixini olib qaraydigan bo’lsak, kishilik jamiyat doimo o’zgarishda (bir
bosqich-sivilizasiyadan, yuqorisiga o’tish) bo’lganki, bu jarayon jamiyatdagi
ijtimoiy kuchlarning bir –biriga ta’sir ko’rsatish asosida kechadi. Va tabiatdagi
jarayonlarni ham shu nuqtai nazardan ko’zdan kechiradigan bo’lsak, ana shu holni
kuzatishimiz mumkin.
Har qanday o’zgarish harakatdir, lekin har qanday harakat o’zgarish emas.
Masalan, oddiy mexanik harakat narsa, xodisalarning fazodagi o’rin almashishidir.
O’zgarishning sababi o’z o’zgarishlari emas. O’zgarish borliqdagi narsa –
xodisalarning o’zgarishi o’zaro aloqadorligi va ularning o’zaro ta’sirida kechadi.
O’zaro aloqadorlik olam mavjudligining eng muxim qonuniyati va bu qonuniyat
narsa, xodisalarning universal o’zaro ta’siri orqali amal qiladi. O’zaro aloqadorlik
bunday o’zaro ta’sirning barcha narsa, xodisalarning ichki strukturaviy birligi,
ya’ni muayyan sistema (tizim) sifatida mavjudligi va ularning o’zaro
munasobatlarini ifodalaydi.
Har qanday o’zgarishlar o’zaro aloqadorliklar asosida yuz beradi. O’zaro
aloqadorlik-borliq, olam mavjudligining eng umumiy qonuniyati bo’lib, bu
qonuniyat barcha narsa, xodisalarning universal o’zaro ta’sirining natijasi va yuz
berishidan iborat. U har bir yaxlit tizimdagi barcha narsalar va xodisalarning
universal o’zaro ta’sirining barcha elementlar va hodisalarning ichki strukturaviy
birligini, shuningdek, o’sha tizimning qurshab turgan boshqa tizimlar yoki
xodisalar bilan benixoya xilma-xil aloqa va munosabatlarini ifodaoaydi. Narsa,
xodisalarning,universal o’zaro aloqadorligi mikro va makro miqyosdagi obyektlar
tarzida mavjudligining sababidir. Masalan, atomning mavjudligi uning tarkibidagi
yadro, elementar zarrachalarning o’zaro aloqadorligi, ta’siri bilan shartlangandir.
Yoki bizning Quyosh sistemamiz uning tarkibiga kiruvchi planetalarning o’zaro
aloqadorligi , o’zaro ta’siri natijasidir o’laroq mavjuddir. O’zaro aloqadorlik
qonuniyati insoniyat jamiyati soxasida,uning taraqqiyotida o’ziga xos tarzda amal
qiladi. Unda sivilizasiyaning rivojlanishi bilan kishilar , butun – butun davlatlar
o’rtasidagi aloqalar murakkablashadi va siyosiy, iqtisodiy, mafkuraviy va boshqa
munosabatlar tobora xilma-xil bo’lib boradi.
Narsa, hodisalarning o’zaro aloqadorligiga konkeret sistema, obyektlar va
ularning o’zaro xos xususiyatlarining mavjudligi sabab bo’ladi. Shu bois o’zaro
aloqadorlik xilma-xil tur , ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Bular konkret borliq
tiplari hodisalari o’rtasidagi munosabatlarni, shuningdek, borliqning umumiy
xossalari bilan taraqqiyot yo’nalishlari o’rtasidagi munosabatlarni o’z ichiga oladi.
Shunga ko’ra har qanday qonunlar o’zaro aloqadorlikning konkret ifodasidir.
O’zaro aloqadagi xodisalarning yagona, universal qonuniyati olamiy harakat
jarayonidir.
O’zaro aloqadorlik, eng umumiy sabab va oqibat bog’lanishda bo’ladiki, bu
mohiyatan o’zaro ta’sir natijasidir. O’zaro aloqadorlik tushunchasi bilishda
metadologik axamiyatga ega.
O’zaro aloqadorlik borliqdagi barcha narsa, hodisalar o’rtasidagi sababiy
bog’lanishlarini tadqiq qilish, ularning eng muhimlarini o’zaro ta’sir jarayonidan
ajratib ko’rsatishda muhim ahamiyat kasb etadi. Barcha fanlar ilmiy bilish
tizimlari sifatida o’zaro aloqadorlik tamoyiliga tayanadilar. Fanlarning
strukturasi va turkumlanishining o’zi o’zaro aloqadorlikning in’ikosidir.
Bugungi kunda fanlar integrasiyasi eng samarali bilish usuli vazifasini
o’tamoqdaki , bu eng avvalo o’zaro aloqadorlik tamoyilining ilmiy bilishga tadbiq
qilinishining natijasi xisoblanadi. Masalan bioximiya, astrofizika , sosiobiologiya
va boshqa fan yo’nalishlari shular jumlasiga kiradi.
O’zaro aloqadorlik o’zaro ta’sirni keltirib chiqaradi va ayni paytda keyingisi
o’zaro aloqadorlikning sabab va oqibat bog’lanishi tarzida amal qilinishini
belgilaydi.
Masalan, Yerdagi hayotning mavjudligi (oqibat) ning sababi uning quyosh
tizimidagi boshqa planetalar bilan o’zaro ta’siridir.
Harakat falsafada borliqning eng muhim umumiy atributiv xususiyati bo’lib
, uni qisqacha o’zgarish deb ta’riflash mumkin. Mazkur tushuncha alohida –
alohida mavzuda o’rganiladi, iga ko’ra hozircha shu bilan chegaraniladi.
O’zaro ta’sir falsafiy ma’noda harakat, o’zgarishning universal shaklidir.
Faqat o’zaro ta’sir orqali narsalar sifat o’zgarishiga uchraydi, bir xolatdan boshqa
xolatga o’tadi, rivojlanadi.
O’zaro ta’sir – narsa, hodisalarning bir-biriga ta’sir ko’rsatish va ularda
ichki o’zgarishlarni yuzaga keltirish jarayoni bo’lib, harakat taraqqiyotning
sababidir. Shu ma’noda har bir oqibat hodisa o’zaro ta’sirning yakunidir. Masalan,
yerning o’z o’qi atrofida aylanishi, uning boshqa planetalar bilan o’zaro tortishishi
va itarilishi yo’nalishidagi o’zaro ta’sirning oqibatidir. Har qanday yaxlit tizimda
o’zaro ta’sir shunday bir sabab bilan o’rin almashib turadi va sabab –oqibat
bolanishlari zanjirini hosil qiladi. Masalan, Yerning o’z o’qi atrofida aylanishi
fasllarning almashinishi keyingisi esa o’z navbatida boshqa xodisalar uchun sabab
bo’lib xizmat qiladi.
Qonun va qonuniyat tushunchalari. Falsafiy qonun xususiyati. Narsa
xodisalarning o’zaro aloqadorligi, o’zaro ta’siri umumiy yaxlitlikni, ya’ni tizimni
ta’minlovchi ularning bog’lanishi jarayonida kechadi. ana shu jarayonda narsa,
hodisalar ning o’zaro aloqadorligi , o’aro ta’siri ularning o’zgarishi , taraqqiyotini
keltirib chiqaradi.
Bog’lanishlar xususiyatiga ko’ra zaruriy, tasodifiy, ichki va tashqi,bevosita
va bilvosita, muhim va nomuxim turlarga ajraladi.
Olamning yaxlit tizim tarzida mavjudligi narsa va hodisalarning ana
shunday turli xildagi o’zaro bog’lanishda kechadigan o’zgarishi tarzida boradi.
Ya’ni, olamning mavjudligi o’zgarishlarning abadiy takrorlanib turishidan
iboratdir.
Bunday bog’lanishdagi takrorlanib turuvchi o’zgarishlar qonun va qonuniyat
tarzida namoyon bo’ladi. Masalan, tun va kunning almashinishi va boshqalar.
Qonun bu narsa va hodisalarning zaruriy va muxim, umumiy va takrorlanib
turuvchi bog’lanishdir.
Qonunni bilish narsa va hodisalarning moxiyatini, ularning sababini bilib
olishdir.
Masalan, kishi yuridik qonunlarni qanchalik yaxshi bilsa, o’z faoliyatini
unga moslab olib boradi, yoki tabiat qonunlarini bilgandan so’ngina unga ta’sir
ko’rsatadi, o’z manfaati uchun xizmat qildiradi.
Borliqdagi barcha narsa, hodisalar o’ziga xos qonun, qonuniyatlariga ega,
ular muayyan fanlar sohasida o’rganiladi. Falsafa borliqdagi narsa va hodisalarning
o’zgarishi, rivojlanishining eng muxim qonunlarini o’rganadi. Shunga ko’ra
falsafiy qonunlar universal qonunlar hisoblanadi.Mazkur qonunlarda barcha narsa,
hodisalar uchun xos bo’lgan eng muhim zaruriy, nisbatan barqaror, doimiy
takrorlanib turuvchi, ichki o’zaro bog’lanishlari ifodalanadi.
Kishi qonunlarni bilishni, ularga amal qilish doirasida erkindir. Erkinlik
anglab, bilib olingan zaruriyat, ya’ni zaruriylikni bilib olish va unga amal qilishdan
iborat faoliyatdir. Va kishi zaruriyatga bo’lgan munosabatida u erkin faoliyat
ko’rsata boshlaydi.
Qonunlar amal qilish faoliyatiga ko’ra 3 xil bo’ladi:
1. Xususiy qonunlar.
2. Umumiy qonunlar.
3. Eng umumiy qonunlar.
Xususiy qonunlar narsa, hodisalarning o’rtasidagi nisbatan tor doiradagi
aloqadorlikni funksional tarzda ifodalaydi. Masalan , Arximed qonuniqa
suyuqlik va bosim orasidagi zaruriy bog’lanish ifodalpnpdi. Umumiy qonunlar
narsa hodisa, tizimiga xos umumiy xossalari o’rtasidagi bog’lanishlarni
ifodalaydi. Masalan, barcha jismlarning issiqligidagi kengayishi.
Eng muxim qonun tabiat, jamiyat tafakkurining o’zaro bog’lanishini, ular
rivojining eng umumiy aloqadorliklarining tomonlarini ifodalaydi. Bular falsafiy
qonunlar bo’lib, ayniyat va ziddiyat, qarama – qarshiliklar birligi, miqdor
o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga o’tishi va o’z-o’zini etish qonunlari
tarzida amal qiladi. Olamdagi har bir narsa va hodisa biri ikkinchisini taqazo
etuvchi qarama-qarshi tomon, qutblarga egaki, ular doimo ayni bir paytda bir-
birini istisno etadi. Bu o’zgarish taraqqiyotning sababi bo’lib xizmat qiladi.
Borliqdagi barcha narsa, hodisalar ayniyat, tafovut, qarama-qarshiliklar
birligida mavjuddir.
Ayniyat – narsa va hodisa o’rtasidagi o’xshashlik. Tafovut – farq qiluvchi
va ularning o’zgarish tomonlari. Ayni paytda ular bir-biridan farq qiladigan
tomonlar, xususiyatlarga ham ega bo’ladi. Aniqroq qilib aytganda, narsa,
hodisalar bir biriga o’xshash, umumiy belgi, xususiyatlarga ega bo’lish btlan bir-
biridan farqlanadi, ya’ni tafovutlidir. Masalan, yog’ayotgan qor uchqunlari bir-
biriga o’xshash bo’lishligi bilan birga ularning hyech biri aynan bir xil holatga
ega emas. Demak, har bir narsa, xodisa ayniyat va tafovut birligida mavjuddir.
Qarama-qarshilik- deb bir-birini taqazo va ayni paytda istisno etuvchi tomonlar,
kuchlarning munosabatiga aytiladi. Qarama-qarshi tomonlar o’rtasidagi
munosabat ziddiyat. Taraqqiyot- ayniyat, tafovut va ziddiyatlarning paydo
bo’lishi va xal qilinishidan iborat badiy kechadigan jarayondir. Ziddiyatlarning
xal qilinishi o’zgarish, bir sifatdan ikkinchisiga o’tishining sababidir.
Qarama-qarshiliklar birligi qonunga muvofiq taraqqiyotning asosi
ziddiyatlardir. Lekin ziddiyatlar hamma vaqt ham to’qnashish bilan tugamaydi,
balki alohida sharoitdagina shunday hol ro’y beradi. Chunki turli xil obyekt
sistemalarda qarama-qarshiliklar birligi o’ziga xos tarzda mavjud bo’lib, ular
o’rtasida ziddiyat tarixiy, evilyusion jarayon tarzida kechadi. Xususan, jamiyat
sohasida.
Hozirgi zamon tabiatshunosligi «har qanday mavjud evolyusiya (yun. avj
oldirish) natijasidir», degan g’oyaga asoslanadi. Hozirgi zamon fanlararo
tadqiqotlari dunyoning manzarasi evolyusiyaning umumiy haritasiga ega
ekanligini isbotlamoqda.
Evolyusiyaning muqobili bo’lgan inqilob (revolyusiya) jamiyat soxasida
moddiy va ma’naviy qadriyatlarni yo’q qiladigan, vayrongarchilikka asoslanadi.
Buni insoniyat tarixida ko’rish mumkin.
Ijtimoiy inqilob –bu mavjud siyosiy tizimni kuch, zo’rlik bilan
o’zgartirishdir. Jamiyatdagi qarama-qarshiliklar (ziddiyatlar)inqirozlar islohatlar
orqali xal etishni talab etadi.
Evolyusion (tarixiy) taraqqiyot hozirgi davrda texnologik o’zgarishlar va
boshqa tadbir, vositalar orqali jamiyatning barcha soxalarini isloh qilish orqali
amalga oshiriladi. O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgach, u
taraqqiyotning shu yo’lini tanladi. Islom Karimov o’z asarlarida dialektikaning
ana shu umumiy tamoyilini rivojlantirgan holda, jamiyatimiz taraqqiyotini
o’zbek modelini ishlab chiqdi. Miqdoriy o’zgarishlarning sifat o’zgarishi o’tish
qonunining mohiyati shundan iboratki, narsa, hodisalarda miqdoriy o’zgarishlari
asta sekinlik bilan to’plana borib, nihoyat ma’lum bir bosqichda o’zgarish
me’yori buziladi va sakrash yo’li bilan tub sifat o’zgarishiga olib keladi.
Masalan, suvni 100є isitilsa, buqqa aylanadi va x.k.
Bugungi o’tish davrida ro’y berayotgan jarayonlarning mohiyatini anglab
olishda, strategik maqsadimiz – erkin, demokratik davlat va fuqarolik jamiyatni
qaror toptirish yo’nalishlarini belgilashda muhim ahamiyatga ega. I.A.Karimov:
o’zining « Yangisini qurmasdan eskisini buzmang». degan asarida ana shu
miqdor o’zgarishlarini sifat o’zgarishlari qonuniyatiga asoslangan holda
jamiyatimizning o’tish davri haqidagi fikrlarini ilgari suradi.
Har bir narsa o’z sifati miqdoriga ega tarzda mavjud.
Sifat - narsa, hodisaning muayan tarzdagi makon va zamondagi
mavjudligi bo’lib, bu ularning bir qator xossa, belgi, xususiyatlari birligi bilan
belgilanadi. Sifatlarning o’zgarishi bilan xossa o’zgaradi; lekin xossa o’zgarishi
sifat o’zgarishini keltirib chiqaradi.
Miqdor – predmet va hodisaning hajmi, o’lchovi, og’irligi, harakat tezligi
va ularning makon va zamonda mavjudligini ta’minlaydigan shu kabi
jihatlaridir. Masalan, har bir kimyoviy moddaning o’z solishtirma og’irligi va
boshqa agregat darajalari bor. Miqdor predmetning muayan holatda mavjudligi
bo’lib, u doimo o’zgarishda bo’ladiki, bu qo’yidagi holatlarda namoyon bo’ladi:
1. asta – sekin tadrijiy o’zgarish ekanligi;
2. mazkur o’zgarish ma’lum vaqtgacha narsalarning sifatiga ta’sir
ko’rsatmaydi.
3. miqdor o’zgarishlari ichki va tashqi ta’sir, ziddiyatlar asosida yuzaga
keladi.
Miqdor bilan sifat o’zaro birlikda bo’lib, bu bu falsafada me’yor
tushunchasida ifodalanadi. Me’yorning buzilishi sifat o’zgarishiga olib keladi.
Masalan, kishi tanasida haroratning 36є dan oshishi xastalikka olib keladi.
Sakrash- miqdor o’zgarishlarining sifat o’zgarishlariga o’tishidagi uzliksiz
jarayonning uzilishidir. Portlash yo’li bilan kechadigan va tarijiy yo’li bilan
bo’ladigan sakrashlar mavjud.Taraqqiyot eskining inkori va yangilikning yuzaga kelishi, shakllanishi yo’nalishida kechadi. Inkorni dialetik tushunish yangilanish eski bilan oddiy (mexanistik)
almashuvi bo’lmasdan, balki u eskining negizida yuzaga kelib. Uning eng ijobiy
tomonlari o’zida saqlab qolishga asoslanishini e’tirof etishdir. Vorisiylik mazkur
qonunning qo’sh inkor tarzida atalishi shu bilan izoxlanadiki, har bir narsa va
hodisa o’zigacha bo’lgan sifat va miqdorning inkor etilishi mahsuli bo’lsa, bu
yangi sifat va miqdorga ega bo’lgan narsa, hodisa ham ma’lum vaqt o’tishi
Bilan, albatta, inkor etiladi. Masalan, don (bo’g’doy) ning o’sib boshoq bo’lishi.
Bunda taraqqiyot yo’nalishi to’g’ri chiziq emas (spiral’)doira shaklida kechadi.
Bu qonun orqali bugungi o’tish davrida ro’y berayotgan jarayonlarning
moxiyatini anglab olishda, strategik maqsadimiz bo’lgan demokratik davlat va
fuqarovilik jamiyatni qaror toptirishda muhim ahamiyatga ega. I.A.Karimov:
«Yangisini qurmasdan eskisini buzmang» degan asarida ilgari surilgan g’oyalar
inkorni inkor tamoyiliga asoslanadi.
Jamiyatimiz yangicha o’ziga xos modelda rivojlanishida Prezidentimiz
o’zligimizni anglash, ma’naviy qadriyatlarni qayta tiklashni va buni hal etish
yo’llarini va inkorni inkor tamoyillari tayangan holda ko’rsatib beradi.
«Bir asrdan ziyod davom etgan totalitar qarshiliklardan keyin bu
jarayon(qadriyatlar, an’analarni tiklash, o’zlikni anglash)dastlabki paytlarda
mutlaqo tabiiy ravishda o’ziga xos «inkoni-inkor» sifatida kechdi»: deb
ko’rsatadi Prezidentimiz.
Shu bilan birga o’tmish qadriyatlariga, an’analariga va turmush tarziga
betartib ravishda, orqa-ketini o’ylamay qaytish boshqa bir keskinlikka –hozirgi
davrni qabul qilmaslikka, jamiyatni yangilash zaruriyatini inkor etishga olib
kelishi mumkin (I.Karimov «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida»75-bet).
Mavjudlik, o’zgarish va o’zaro bog’liqlikning asosiy shakllari. Falsafiy
kategoriyalar va ularning xususiyatlari.
Aloxidalik,xususiylik,umumiylik. Butun va bo’lak (qism). Strurtura va
element Agar falsafiy qonunlarda borliqdagi narsa, hodisalarning o’zaro
bog’lanishi, bog’liqliklari, harakat, taraqqiyoti ifodalansa, falsafiy
kategoriyalarda ularning mavjudligi, o’zaro bog’likliklari, o’zgarishining
shakllari aks etadi. Har bir fan tushunchalar (kategoriyalar) bilan o’zining obyektini tadqiq
qiladi, bilib olidi. Shu ma’noda kategoriyalar bilish bosqichlari va ayni paytda
bilishning natijasidir."Kategoriya" atmasi grekcha so’z izohlash, tushuntirish,
ko’rsatib berish degan ma’nolarni ifodalaydi.
Falsafiy kategoriyalar boshqa fanlarning tushunchalaridan farqli ravishda
borliqda barcha narsa, hodisalarning mavjudligi, ularning muxim va umumiy
xususiyatlarni, bog’lanishlarini aks ettiradi. Shunga ko’ra ular eng universal
tushunchalardir. Bunday kategoriyalar 2 turda: 1)olamning mavjudligi va
ularning xossalari, o’zgarishini ifodalovchi kategoriyalar;bular: alohidalik,
xususiyatlik va umumiylik, sitema, butun va bo’lak (qism), struktura, element,
moxiyat va xodisa, mazmun va shakl, sabab va oqibat, zaruriyat va tasodif.
Olamdagi barcha hodisalar o’ziga xos belgi, xususiyatlarga egaki, bu falsafada
aloxidalik kategoriyasida ifodalanadi.
Aloxidalik – bu muayan sifat va miqdor ega bo’lgan, makon va zamonda
cheklangan (chegaralangan) yakka, alohida tarzda mavjud bo’lgan ob’ktlarni
ifodalaydigan kategoriyadir.
Alohidalik chegaralangan makon va zamonda mavjud bo’lgan narsa,
hodisani ifodalaydi. Har qanday alohida mavjud bo’lgan narsa ayrimlik
(yagonalik) belgi, xossasiga ega. Masalan, Yer yuzidagi 6 miliarddan ziyod
kishilar bir-biriga o’xshamaydigan xususiyatlarga ayni paytda umumiylik
xususiyat belgilariga ega.
Umumiylik borliqdagi alohida, individual tarzda namoyon bo’ladigan
narsa, hodisalarning xilma-xil umumlashtiruvchi belgi, xususiyatlarining
mushtaraklashtirilgan holda namoyon bo’lishidir. Borliqdagi narsa, xodisalar,
garchi aloxida tarzda mavjud bo’lmasin, ular muayan sinf, jinsni tashkil
etadi.Masalan, daraxt, mevali daraxt, suv xayvonlari, quruqlikda yashovchi
xayvonlar.
Umumiylik narsa,hodisalar tizimidagi qism, elementlarining, ya’ni
alohidaligining o’xshashligini ifoda etadi. Umumiylik kategoriyasi narsa,hodisa
jarayonlarga xos doimiy takrorlanib turadigan xususiyat, belgilar majmuini
ifodalaydi va narsa,hodisaning umumiylik, umumiy sinf, jinsga xosligi bir xil
qonuniyatga ega ekanligini anglatadi.
Masalan atom, molekula, jism, biosfera, planeta, koinot (tovush, so’z, gap,
tekst).
Alohidalik, umumiylik, xususiylik o’zaro dealektik birlikda mavjud, ya’ni
har bir predmet, hodisa ayni vaqtda ham ayrilik, ham umumiylik jihatlariga ega.
Va, shu bilan birga birga bir-birlariga o’tib turadilar.
Ushbu tamoyilni hisobga olish bilishda muhim metodologik ahamiyatga
egadir, aks holda dogmatik, eklekitik qarashlar yuzaga keladi.
«Osiyosentrizm», «Yevropasentrizm » kabi oqimlar umuminsoniy va
milliylik masalasini ana shunday bir yoqlama, ya’ni umumiylikni alohidaoikdan
ajratib qarashi natijasida yuzaga kelgandir.
O’zbekiston Respublikasining bozor iqtisodiga o’tishida va uning shu
yo’nalishdagi taraqqiyoti umumiylik va alohidalikning dialektikasi asosida
kechmoqda. Bunda Prezedentimizning mustaqillikni qo’lga kiritganimizdan keyin
mamlakatimiz taraqqiyotining strategik yo’nalishini belgilab berish masalasiga oid
asarlari muhim lasturil ahamiyatga ega bo’ldi. Bu o’rinda uning «O’zbekiston XXI
asr busag’asida» kitobi muhim o’rin tutadi. Unda O’zbekistonning o’z taraqqiyot
yo’li, uning jahon hamjamiyati bilan hamkorlik yo’llari ana shu dialektik tamoyil –
alohidalik, xususiylik birligida ko’rsatib beriladi. Xususan, bunda O’zbekistonning
tashqi siyosiy va iqtisodiy aloqalarini shakllantirishda qo’yidagi tamoyillarga aml
qilishi ta’kidlanadi:
1. O’zaro manfaatlarni har tomonlama hisobga olgan holda davlat milliy
manfaatlarining ustunligi.
2. Mafkuraviy qarashlardan qat’iy nazar hamkorlik uchun ochiqlik, umum
insoniy qadriyatlarga sodiqlik. (O’sha asar. 1997,296-297-betlar.)
Xususiylik alohida va umumiyni muayan tizim (sitema)da birlashtiruvchi,
bog’lovchi xususiyatlarni ifodalovchi kategoriyadir.
Bir xil turukmga kirgan narsa,hodisalar guruhi xususiylik xislatiga ega
bo’ladi. Ayrimlik xususiyatiga ega bo’lgan alohida predmet muayan tizimga
birlashsa, unda ana shu tizimga xos bo’lgan belgi, xususiyatlar yuzaga keladiki, bu
xususiylikni tashkil etadi. Masalan: «Jamiyat»- umumiylik, «fuqarolik jamiyati»-
xususiylik, «O’zbekiston Respublikasi»-alohidalik, «gaz»-xususiylik, «vodorod»-
alohidalik «ximiyaviy modda» - umumliylik.
Butun, bo’lak, struktura, element kategoriyalari umumiylik birligidagi narsa,
hodisalarning tizimlilik (sistemali) tarzda mavjudligini ifodalaydi.
Mazkur kategoriyalar umumiylik, alohidalik, xususiylik munosabatlardagi
narsa, hodisalarning makon va zamondagi o’zaro tizimli sistemali bog’lanish
munosabatlarini jarayon tarzdagi mavjudligini ifodalaydi.
Sistema (tizim) butunlik, yaxlitlik, qism (element) lardan tashkil topgan
brikma yaxlitlikdir. Tizim (sistema) tushunchasining mohiyati butun, bo’lak,
struktura, element tushunchalari orqali anglashiladi.
Qism va butun kategoriyalar borliqning barcha sohalarining tartiblanganligi,
qo’yidan yuqoriga tomon darajalanganligi, bir ikkinchi bosqichga o’tishda, yangi
xossaning paydo bo’lish xususiyatini ifodalaydi.
Qism – bu o’zining funksiyasi va ta’siri bilan bir butunlikni taqazo etuvchi
xossani vujudga keltiradigan alohidalik (narsa, hodisa) dir. Masalan, til aloqa
vositasi sifatidagi bir butunligini gramatik qism (shakl) lar,(so’z,gap)larning o’zaro
birligi yuzaga keltiradi.
Suv molekulasining butunligini vodorod va kislorod atomlarining qismlar
sifatidmgi o’zaro ta’siri tashkil etadi. Quyosh – sistemasi - bu planetalar (qismlar)
ning bir butun tarzdagi yaxlitligidir.
Butunning o’zgarishi qism va aksincha qismni o’zgarish bilan butun ham
o’zgaradi.
Butunning mavjudligi qismning o’zaro ta’sirini taminlaydi.
Element (lotincha-unsur) dastlabki modda har qanday sistema tizimining
birlamchi asosidir. Elementning muhim xususiyati shundaki, uning konkret xossasi
ichki murakkabligi, harakati, qanday holatga bo’ysunishi sistema va uning
strukturasi tabiatiga ta’sir ko’rsatadi. Struktura tizimni tashkil etuvchi
elementlarning nisbatan turg’un bog’lanishi aloqasi va munosabatdir. U tizimning
bir butunligini, uning o’ziga aylanganligini ta’minlaydigan tuzilishdir. Masalan,
barcha kimyoviy moddalar molekulalar tarkibidagi atom tuzilishi ularning sifat
muayanligini ta’minlaydi. Yoki hokimiyat funksialarini turli ijtimoiy institutlar,
tashkilotlar kabi elementlaran tashkil topgan davlat strukturasi ijtimoiy tizimning
tipini va uning bir butunligini ta’minlaydi. Struktura konservativ, ya’ni eski holatni
muntazam saqlovchilik tabiatiga ega. Sistema, struktura, element nisbiy harakterga
ega, chunki elementning o’zi muayan tizim hisoblanadi. Masalan, jamiyat
tizimidagi ma’naviyat element sifatida olibqaralishi va uning ayni paytda ichki
elementlardan tashkil topgan mustaqil sistema tizim ekanligini ko’ramiz.
Yuqorida ko’rib chiqilgan kategoriyalar mazmuni bir qator juft kategoriyalar
mazmuni orqali anglashiladi va ayni paytda keyingilarining bilish usullari
sifatidagi tabiati alohidalik,umumiylik, xususiylik, butun, qism, tuzum, element ,
struktura kategoriyalarning mazmuni orqali namoyon bo’ladi. Narsa, hodisalarning
mohiyati, asosan, ularning umumiyligida ifodalanadi. Mohiyat va hodisa.
Mohiyat predmetning ichki, barqaror, takrorlanib turuvchi, zaruriy
bog’lanuvchi jihatini bildiradi. Predmetning bir btunligi, xossa va xususyatlarining
muayyanligi mohiyatning muhim jixatidir. Elementar zararchalarning to’lqinli va
korpuskulyar xossalarining bir-biri bilan uzviy bog’langanligi, kuchlar, maydonlar,
zaryadlarning ta’siri ularning (elm. zarrachalarining) mohiyatini belgilaydi.
Mohiyat har qanday sistema taraqqiyotining asosiy belgilari va tendensiyalarini
belgilaydigan ichki zaruriy bog’lanishlar, ya’ni qonunlarning majmuidir.
Mohiyatni bilan sistemalarning qonunlarini bilish demakdir. Mohiyatni bilish
xodisani bilishdan boshlanadi, chunki hodisani muayyan sitemalar mohiyatining
namoyon bo’lishining shakli hisoblanadi.
Badiiy asarning mohiyatini uning syujetiga sindirilgan g’oya ifodalaydi.
Mohiyat hodisada namoyon bo’ladi. Hodisa predmetga zid bo’lgan harakat,
o’zgarish holatidir. Masalan, jamiyatning taraqqiyoti yoki unga oid tanazzuli uning
ijtimoiy munosabatlari sohasidagi o’zgarishlarda (iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy,
ma’naviy) namoyon bo’ladi.
Sabab va oqibat kategoriyalari- borliqdagi narsa, hodisalarning aloqadorligi,
bog’liqligi, o’zaro ta’sirini ifodalaydi. Hyech bir xodisa sababsiz yuz bermaydi.
Sabab- muayyan o’zgarish, bu qonunyat jarayonida boshqa bir natija, narsa,
xodisani keltirib chiqaruvchi hodisaldardir. Oqibat sababning ta’sirida yuzaga
kelgan yangi bir hodisadir.
Masalan, yer yuzida suv havzalarining bug’lanishi bulutlarning hosil
qilinishi (oqibat)ning sababidir. Hozirgi ekologik muammodarning sababi jamiyat
va tabiat o’rtasidagi ziddiyatdir va boshqalar. Sabab bilan oqibatning o’zaro
aloqadorligi sababiyat deb ataladi. Tabiat va jamiyatdagi sabab- oqibat
bog’lanishlarining kishilar fikridagi ifodasi sababiyat kategoriyasining
shaklanishiga olib kelgan. Sababiyat borliqda umumiy, universal harakterga ega, shu bois u obyektiv harakterga ega. Borliqda doim ma’lum vaqt shart –sharoit mavjud bo’lgan taqdirda sabab oqibatni keltirib chiqaradi. Shuningdek, bahonalar ham oqibatni keltirib chiqarishga turtki bo’lishi mumkin.
Bahona sababga tashqi turtkidir. Sabab esa narsa- hodisa ichki munosabatini
ifodalaydi. I jahon urushining boshlanishi Avstriya gersogi Ferdinandning
o’ldirilishiga bahona bo’lgan. Determinizm – olamdagi barcha hodisalar, ularning
taraqqiyoti sababiy bog’lanishda deb tushuntiruvchi oqim. Indeterminizm
olamdagi sababiy bog’lanishlari inkor etuvchi yoki u faqat tafakkurga xos hodisa
deb tushuntiruvchi oqimdir (D. Djine, G. Fayxinger).
Mazmun va shakl olamdagi barcha narsa hodisalar muayan miqdor va sifat
borligiga ega ekanligini ifodalaydigan kategoriyada. Mazmun bu muayan narsa,
hodisa, jarayonlarning o’ziga xos sifatiy xususiyatlari, muhim belgilari va
elementlarining yig’indisini, shakl mazmunining mavjudlik usuli, narsa,
hodisalarning miqdoriy ko’lami, tuzilishi, makondagi holatlarini ifodalaydilar.
Masalan, insonning mazmunini uning ongi (tafakkur), tili, mehnati tashkil
etadi. Atomning mazmuni bu- uning tarkibiga kiruvchi manfiy va musbat zaryadli
elementlar zarrachalarining muayan maydonlari orqali bir- biriga ta’sir va aks
ta’siridir. Atomning shakli uning tarkibiga kiruvchi element zarrachalar joylashuv
tartibi, aloqalari kiradi. Badiiy asarning mazmuni unda aks ettirilgan voqyea orqali
g’oya va obrazlar tizimini bildirsa, shakli shu asarning tuzilishi, tili hamda
kompozisiyasi va badiiy janrlar tarzida ifodalaydi.
Mazmun va shakl dialektik birlikda bo’lib, bu rivojlanish jarayonining
yo’nalishini ifodalaydi. Zotan Mazmunning o’zgarishi unga mos keladigan Sh-
ning o’zgarishiga olib keladi. Bunda mazmun shaklga nisbatan tez o’zgaruvchan
bo’ladi va ko’pincha shakl bunga to’siq bo’lib xizmat qilishi mo’mkin. Sh va M-
ning uyg’unligi taraqqiyotning omili hisoblanadi.
Borliqdagi barcha narsa, hodisalarlarning mavjudligi, o’zgarishi zaruriyat va
tasodif birligida kechadigan jarayondir (yetarli sharoit).
Zaruriyat narsa, hodisalarning paydo bo’lishi, yuzaga kelishi, o’zgarishini
ta’minlaydigan shart-sharoit, omillari majmuidir. Tasodif – zaruriyat ning amal
qilish, namoyon bo’lish shaklidir. Shart, sharoit, omillarni o’z ichiga olgan sababiy
asos zaruriyat tusini oladi.
Narsa, hodisalarning o’zgarishi, taraqqiyotini qonuniy, zaruriy bog’lanishlar
belgilaydi. Zarruriyat negizida narsa, hodisada muqarrar yangi sifat o’zgarishi yuz
beradi. Masalan, jismning qizdirilishi, shak - shubhasiz uning kengashishiga olib
keladi. Yoki bozor iqtisodi munosabatlariga o’tish albatta erkin raqobatni keltirib
chiqaradi va h .k.
Tasodif zaruriyatga nisbatan qarama –qarshi xislatga ega. Tasodif – bu
sabab va oqibat o’rtasidagi shunday bog’lanishki, unda sababiy asosdan hodisaning
yo unisi yoki boshqasi kelib chiqadi.
Tangani yuqoriga otganda uning yerga qaytib tushushining sababiy asosi
tortish kuchidirki, bu zaruriyat hisoblanadi. Lekin tanganing qanday tomoni bilan
tushushi tasodifdir, chunki bunda sababiy asos nomuayan, bir- biriga nisbatan
mustaqil bo’lgan boshqa ko’pgina sabab hodisalarini (tanganing qanday otilishi,
uning qanday shaklda yasalganligi va b.). Ziddiyat va tasodif dialektik tarzda
o’zaro bog’liqdir: voqyea bir jihatdan zaruriyat bo’lsa, boshqa jihatdan tasodif ham
bo’ladi.
Zaruriyat va tasodif dialektikasi shundaki, bunda a) birinchisi ikkinchisi
orqali namoyon bo’ladi. Bir sifatning ikkinchisiga qonuniyatli jarayon tarzda
o’tishi, tasodiflar (tashqi omillar, bahonalar) orqali kechadi. Masalan, yoki
taraqqiyoti SSSR ning barham topishi-zaruriyati, Gorbachyovning hokimiyat
tepasiga kelishi-tasodif. Ziddiyat va tasodif bir- biriga aylanishi mo’mkin. Bir
sharoitda zaruriyat bo’lgan narsa o’zgargan boshqa bir sharoitda tasodif bo’lishi
mo’mkin va aksincha. Masalan, Xusayn Boqaroning mast holda o’z nevarasi
Mo’min Mirzoni o’ldirishga bergan farmoni tasodif bo’lgan bo’lsa, bu voqyea
keyinchalik temuriylar sulolasining yemirilishi uchun zaruriyat bo’lib xizmat
qiladi.
Hozirgi paytda tasodifiy hodisalar qo’rg’oqchilik, suv toshqinlari bilan
bog’liq tabiiy hodisalar ayni paytda ijtimoiy hayotdagi zaruriyatli hodisalarni
keltirib chiqarishi mo’mkin.
Ilmiy va amaliy faoliyatda ziddiyat va tasodifning obyektiv dialektikasini
inobatga olish metodologik ahamiyatga egadir. Chunki mohiyat tasodifiy
voqyealar orasida yashiringan bo’ladi va bilish tasodiflardagi zaruriyatni qaratilgan
bo’lishini talab etadi.
Imkoniyat - narsa, hodisalarning va voqyelik borliqdagi narsa, hodisalarning
kelib chiqishi bir sifatidan ikkinchisiga o’tishini shart – sharoiti, ketma – ketligini
ifodalaydi. Imkoniyat narsa, hodisalarning muayan va zamondagi o’zgarishi
jarayonidagi zarur shart – sharoitidir.
Voqyeilik – zaruriyat asosida yuzaga kelgan, oqibat yani imkoniyatning
ro’yobga chiqqan holatidir.
Imkoniyatning voqyelikka aylanishi qonuniy jarayonlarki, bunda real va
mavhum imkoniyatlar bir biridan farqlanadi. Real imkoniyat muayan
tendensiyaning voqyelikka aylanishi uchun shart sharoitning mavjudligini
ifodalaydi. Mavhum imkoniyat esa bunday shart-sharoitning real asosga ega
emasligini ko’rsatadi va u hodisalarning kelib chiqishini ifodalovchi muayan shart
–sharoit va vaziyatlar majmuasidir. Imkoniyat narsa, hodisalarning ichki tabiatiga
ko’ra zaruriy ravishda reallashishi lozim bo’lgan, biroq hali yuzaga chiqmagan
reallikdir.

XULOSA
Voqyeilik – bu zaruriyat asosida yuzaga kelgan oqibat, ya’ni imkoniyatning

ro’yobga chiqqan holatidir. Voqyeilik tushunchasi o’z mazmuniga ko’ra falsafada
ikki ma’noni anglatadi: 1) olamdagi barcha mavjud narsalar reallikdan iborat;
ayrim narsa, hodisalarning ro’yobga chiqishini anglatuvchi imkoniyatning yuzaga
chiqqanligi ma’nosini anglatadi. 2) olamning bir bo’lagi sifatida konkret narsa,
hodisalar tarzida namoyon bo’lish bilan birga inson ongidagi ifodasi hamdir.
Imkoniyat va voqyeilik o’zaro bir – birini istisno va taqazo etadigan
tamonlar bo’lib ular o’zaro dialektik birlikda bo’ladi.
Bu imkoniyatning voqyelikka aylanishini va voqyelikning o’zi ayni paytda
boshqa reallik uchun imkoniyat bo’lib xizmat qiladi. Masalan mustaqilligimizning
qo’lga kiritilganligi mamlakatimizda o’ziga xos modeldagi huquqiy – demokratik
davlatning barpo etilishiga olib keldiki, bu o’z navbatida fuqarolik jamiyati
asoslarini barpo etish uchun imkoniyat bo’lib izmat qilmoqda.
Imkoniyatning voqyeilikka aylanishi qonuniy jarayondirki, bunda real va
mavhum imkoniyatlar bir –biridan farqlanadi. Real imkoniyat muayan
tendensiyaning voqyeilikka aylanishi uchun shart –sharoitlarni real asosiga ega
emas ekanligini ko’rsatadi. Shunday qilib, fkalsafiy kategoriyalar borliqdagi narsa,
hodisalarning mavjudligi, o’zaro ta’siri bog’lanishlarini o’zida ifodalaydigan eng
umumiy tushunchadir. Shunga ko’ra ular bilishning bosqichlari va ayni paytda
uning uchun metodologik asos bo’lib xizmat qiladi.
Falsafaning metod va metodologi sifatidagi vazifasi ham uning borliqni
qonun va kategoriyalar ya’ni o’zgarish, harakatda, o’zaro aloqadorlikdagi
jihatlarini aks ettirishligi bilan belgilanadi.