Umumiy ma'lumoti tayyori. Doc

IV-MAVZU. IQTISODIY FAOLIYAT VA ISHLAB CHIQARISH 
4.1. Iqtisodiy faoliyat turlari 
4.2. Ishlab chiqarish omillari va natijalari 
4.3. Mehnat unumdorligi 
 
4.1. Iqtisodiy faoliyat turlari 
 
Ehtiyojlar turli-tuman bo’lganidan ularni qondirish ham turlicha yo’llar bilan 
amalga oshiriladi, lekin baribir bu ish iqtisodiy faoliyatni talab qiladi. 
Iqtisodiy faoliyat deganda inson tirikligini ta’minlash usullari va vositalarn 
majmui tushuniladi. 
Iqtisodiy faoliyat ishlab chiqarishdan boshlanadi, yaratilgan mahsulotlarni 
ayirboshlash orqali isge’mol etish bilan tugallanadi. Uning asosiy bo’g’ini ishlab 
chiqarish, ya’ni har xil mahsulot va xizmatlarni yaratishdir. Mehnat yaratgan 
ne’matlar iqtisodiy ne’matlar deyiladi. Ular tabiatdagi tekin ne’matlar (havo, quyosh 
nuri, suv) dan farq qiladi. Mahsulotlarni ayirboshlash va ularning isge’moli 
(ishlatilishi) ham iqtisodiy faoliyat tarkibiga kiradi Ishlab chiqarish tijorat (savdo-
sotiq) orqali iste’mol bilan bog’lanadi. Iqtisodiy faoliyat turlari xilma-xil, lekin ular 
bir-birini albatga taqozo etadi. 
Ishlab chiqarish bo’lmasa kishilar yashay olmaydi, bu turgan gap. Ammo 
kishilar yaratgan mahsulotlarini o’zaro ayirboshlash orqali iste’molni qondiradilar, 
bir-birlariga kerakli mahsulotlarni egkazib beradilar. 
Kishilar o’z ehtiyojini qondirmasa, ish qobiliyatini tiklay olmaydilar. 
Binobarin, iste’molsiz ishlab chiqarish ham bo’lmaydi. Ishlab chiqarish turlari g’oyat 
ko’p. Hozir dunyoda 25 million xil mahsulot va ularning butlovchi qismlari va 
detallari yaratiladi. Aholiga minglab xil xizmatlar ko’rsatiladi. 
Ishlab chiqarish birlamchi faoliyat sifatida ikki turga bo’linadi: 
1. Moddiy ishlab chiqarish aniq moddiy shaklga ega mahsulotlarni (masalan, 
iste’mol buyumlari, yonilg’i, xomashyo, material, mashina va uskunalarni) yaratish, 
shuningdek, moddiy sohaga xizmatlar ko’rsatish. Bunga sanoat, qishloq 
xo’jaligi, yuk transporti, qurilish, ombor xo’jaligi, aloqa kiradi. 
2. Nomoddiy ishlab chiqarish — moddiy shaklga ega bo’lmagan, qo’l bilan 
ushlab his etilmaydigan, ammo foydali xizmatlar ko’rsatish. Masalan, shifokor 
yoki o’qituvchi xizmati moddiy ko’rinishda emas, lekin u hammaga 
zarur. Nomoddiy ishlab chiqarishga madaniyat, xalq ta’limi, sog’liqni 
saqlash, jismoniy tarbiya va sport kabi sohalar kiradi. 
Ayirboshlash faoliyatida mahsulotlar va xizmatlar yaratilmaydi, balki ular 
ma’lum miqdoriy nisbatda bir-biriga almashtiriladi. Bu jarayon ikki xil kechadi: biri 
mahsulot ayirboshlash, ikkinchisi tovar ayirboshlash. 
Bir mahsulotning bevosita boshqasiga to’g’ridan-to’g’ri, lekin ma’lum 
miqdoriy nisbatda ayirboshlanishi barter (mu’ovaza) dsb yuritiladi. 
Barter ayirboshlashning qulay bo’lmagan xolis usuli. Bu usul oldi-berdi 
aloqalari izdan chiqqanda, pul shiddatli qadrsizlanganda qo’llaniladi. Me’yordagi 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

31 
iqtisodiyot sharoitida tovar ayirboshlashga amal qilinadi. 
Bir mahsulotning boshqasiga pul vositasida va ma’lum narx asosida, ya’ni oldi 
- sotdi yo’li bilan ayirboshlanishi tovar ayirboshlash deyiladi. 
Tovar ayirboshlash barterdan farqliroq, tovarni oldin pulga, so’ngra pulni 
kerakli boshqa tovarga ayirboshlashni bildiradi. U hamma bop, ya’ni universal 
ayirboshlashdir. Bu jarayonda pul ishtirok etadi, pulga xohlangan tovarni xohlagan 
joydan sotib olish mumkin bo’ladi. 
Tovar ayirboshlash, oldi-sotdi ayirboshlashning eng yuksak va qulay shaklidir. 
Iste’mol degan narsa mahsulotni amalda, ya’ni ehtiyojni qondirish uchun 
ishlatish demakdir. Mahsulotlar, birinchidan, tirikchilik uchun kishilarning o’zlari 
tomonidan iste’mol etiladi, ikkinchidan, ishlab chiqarishni davom ettirish uchun 
uning o’zida ishlatiladi. 
Iste’mol faoliyat sifatida yakka, oilaviy, guruhiy yoki umum-milliy istemol 
tarzida yuz beradi. Masalan, ko’ylakni har bir kishi yakka tartibda kiyadi, televizor, 
gilam yoki mebel oilaning birgalikdagi iste’molida bo’ladi. Maktab, kasalxona yoki 
bolalar bog’chasidagi asbob-anjom va jihozlar ham birgalikda ishlatiladi. Armiya, 
xavfsizlik xizmati yoki boshqa ma’muriy tashkilotlar xizmatidan ayrim kishilar yoki 
guruhlar emas balki butun xalq bahramand bo’ladi. Хullas, mahsulotlar va xizmatlar 
har xil bo’lsada iste’mol etiladi. Ammo bundan qat’i nazar ular iste’mol etilgach, 
yana qayta yaratilishi lozim. Demak shunday qoida bor: 
Cheksiz ehtiyojni qondirish uzluksiz iqtisodiy faoliyatni talab qiladi. 
Iqtisodiy faoliyat yoki iqtisodiyot kishilarning ma’lum maqsad yo’lidagi xatti-
harakatini bildiradi. Uning ishtirokchilari ayrim kishilar, oila, korxona, xo’jaliklar va 
davlatdir. 
Iqtisodiyot ishtirokchilari iqtisodiy sub’ektlar deb ataladi, ular o’zaro 
muntazam iqtisodiy aloqada bo’ladilar. Bu esa ularning iqtisodiy munosabatlaridir. 
O’zaro aloqasiz na ishlab chiqarish, na ayirboshlash, na iste’mol yuz beradi. 
Robinzon Kruzo kabi kimsasiz orolda tanho xo’jalik yuritish faqat hikoyalarda 
bo’ladi. Amaldagi iqtisodiyot yo’lida esa hamma bir biriga bog’liq bo’lishi zarurat 
hisoblanadi.