Umumiy tarix
Istiqlol yillarida O`rta Osiyo Respublikalari o`rtasida savdo
Yüklə 155,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2.Istiqlol yillarida O`rta Osiyo Respublikalari o`rtasida savdo
diplomatik va o’zaro elchilik munosabatlari Biz integratsiya jarayonlari va bozor islohotlarini rivojlantirishga, Markaziy Osiyo mintaqasida umumiy bozorni shakllantirishga alohida ahamiyat beramiz. XX asrning oxirida yuz bergan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy o’zgarishlar natijasida dunyoning geosiyosiy holati tubdan o’zgardi, yangi mustaqil davlatlar vujudga keldi va bu davlatlar xalqaro munosabatlar tizimida o’z o’rnini aniqlash yo’liga o’tdi. Bular jumlasiga Markaziy Osiyo davlatlari ham kiradi. Markaziy Osiyo davlatlari mustaqillikni qo’lga kiritganlaridan so’ng, har biri o’zining siyosiy va iqtisodiy, tashqi va ichki siyosatida ustuvor tamoyillarni aniqlab olgan holda milliy davlatchiligini shakllantira boshladi. Davlatlar tashqi siyosat yurgizar ekan, albatta, milliy manfaatlarini ko’zlaydi. Tashqi siyosatning mohiyatini esa milliy manfaatlar tashkil etadi. Milliy manfaatlar - bu millati, dini, dunyoqarashidan qat’i nazar, respublikamizdagi barcha fuqarolarning manfaatidir. Mazkur manfaatlarning turli xil tashqi va ichki tajovuzlardan himoya qilinishiga erishish bevosita milliy xavfsizlikni ta’minlash bilan bog’liq. Shu nuqtai nazardan O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosati, avvalombor, milliy manfaatlar asosida shakllangan bo’lib, quyidagi tamoyillar uning ustuvor yunalishlari sifatida qabul qilingan: -respublika milliy davlat manfaatlarining ustunligi, boshqa davlat manfaatlarini hisobga olish zarurati; -respublika xalqaro maydonda tinchlik va xavfsizlik uchun, ziddiyatlarni tinch yo’l bilan hal qilish tarafdori sifatida harakat qilishi; -yadrosiz hudud bo’lgani holda, O’zbekiston hech qanday harbiy bloklarga va ittifoqlarga kirmaydi, shuningdek, munozarali muammolarni kuch yoki kuch orqali taxdid qilish yo’li bilan hal qilishdan bosh tortishi; -tashqi siyosatning boshqa davlatlarning ichki ishiga aralashmaslik, teng huquqlilik va o’zaro manfaatdorlik tamoyillariga asoslangan holda qurilishi; 11 -o’z milliy-huquqiy tizimini barpo etayotgan O’zbekistonning ichki davlat me’yorlariga nisbatan xalqaro huquq me’yorlarining ustun ekanini tan olishi va barcha xalqaro standartlarga rioya qilishi; -O’zbekiston, o’zaro ishonch asosida ikki tomonlama va ko’p tomonlama tashqi aloqalarni o’rnatishga va xalqaro tashkilotlar doirasida hamkorlik qilishga tayyorligi. Xalqaro munosabatlarda qabul qilingan mazkur tamoyillar o’ta muhim bo’lib, ularga rioya qilish davlatlar o’rtasidagi muammolarni yechishga ko’mak beradi. Shu o’rinda aytish lozimki, O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining asosiy yunalishlaridan biri bu Mapkaziy Osiyo omilidir. Zero, Markaziy Osiyo bugungi kunda jug’rofiy-siyosiy va jug’rofiy-strategik nuqtai nazardan juda muhim markaziy hududda joylashgan. Markaziy Osiyo haqida prof.G.A.Xidoyatov shunday deydi: «Markaziy Osiyo davlatlari Osiyo mintaqasida muhim geosiyosiy o’rin tutadilar. Ularning hududi 4.4 mln. kv.km. bo’lgani holda, butun Osiyoning 10 foizini tashkil etadi. Hudud Xitoy chegaralaridan Eron va Kaspiygacha cho’zilgan bo’lib, Yevropa, Uzoq Sharq va Janubiy Osiyoni bog’lovchi butindir. Markaziy Osiyo davlatlarining kelajakda dunyo siyosatida muhim tarixiy rolь o’ynashi uchun barcha imkoniyatlar mavjud». Markaziy Osiyo davlatlari «sovuq urush» barham topgandan keyingi davrda - xalqaro munosabatlarning yangicha tizimi tarkib topishi jarayoniga jadal qo’shilmoqda. Ikki muhim omil: geostrategik sharoit va tabiiy resurslar Markaziy Osiyo mintaqasiga olamshumul iqtisodiy va siyosiy o’lchovlarni baxsh etmoqda. O’z navbatida, bu omillar bir-biri bilan o’ta chatishib ketgan tarkibiy qismlarga bo’linib ketadi, buning ustiga, ularning rivojlanishi bir maromda emasligi kuzatilmoqda. Ayrimlarining ahamiyati yo’qolib borayotgan bo’lsa, boshqalari, aksincha, endi avj olib kelmoqda. Bugungi kunda etnik, mahalliy, mintaqaviy mojarolar va jangari separatizm, diniy aqidaparastlik kabi omillar xavfsizlikka tahdid solmoqda. Ayniqsa, bunday qarama-qarshiliklar ayrim kuchlar qo’lida ularning o’z manfaatlari va ta’sir 12 doiralarini saqlab qolish va himoya qilish uchun yoki strategik kuchlar muvozanatini o’z foydasiga o’zgartirish uchun qudratli siyosiy ta’sir vositasiga aylantirishga harakat qilmoqda. Har qanday mintaqaning hal qilinmagan va gazak otib ketgan muammolari butun dunyoda zanjir reaksiyasini keltirib chiqarishi mumkin. O’zbekiston etnik, demografik, iqtisodiy va boshqa muammolar girdobida qolgan mamlakatlar qurshovida joylashgan. Dunyo hamjamiyatining Markaziy Osiyoga nisbatan qiziqishi va manfaatlari juda kuchlidir. Shu bilan bir qatorda, aytish lozimki, tashqi kuchlarning siyosiy va iqtisodiy, ma’naviy va mafkuraviy manfaatlari ham yo’q emas. Shuning uchun mintaqada joylashgan davlatlar bu muammolarning yechimini birgalikda izlab topishlari lozim bo’ladi. Prezidentimiz aytganlaridek, Markaziy Osiyo mintaqasining barqaror rivojlanishi va taraqqiyoti, uning xalqaro hamjamiyatga qo’shilishi va ular bilan teng huquqli aloqalar o’rnatishi ko’p jihatdan tinchlikka bog’liqdir. Tinchlik esa hamkorlikda ta’minlanadi. Sayyoramizning juda katta maydonida kuchlar nisbati ko’p jihatdan Markaziy Osiyodagi yangi mustaqil davlatlarning qaysi yo’ldan borishiga bog’liq. Shunday ekan, mustaqillikning birinchi yillaridanoq mintaqadagi davlatlarga davlat sifatida rivojlanishiga, iqtisodiy taraqqiyotiga, o’zi tanlagan yo’ldan borishiga tashqi kuchlar tomonidan ta’sir ko’rsatish harakatlari bo’ldi. Mintaqada jug’rofiy-siyosiy muvozanatni va barqarorlikni saqlagan taqdirdagina mazkur muammolarni hal etish imkoni tug’iladi. Geografik nuqtai nazardan O’zbekiston mazkur hududning markazida joylashgan va bu barcha yerdagi davlatlar bilan chegaradosh hisoblanadi. Qo’shni davlatlar bunday imkoniyatdan mahrumdirlar. Barcha davlatlar o’lkan geosiyosiy maydonda joylashgan bo’lib, umumiy infratuzilmaga, bir-biriga bog’liq iqtisodiyotga ega holda dengiz kommunikatsiyalaridan ancha uzoqda joylashganlar, ya’ni mazkur hudud kontinental hisoblanadi. Ana shu masalada Markaziy Osiyoni dunyoning boshqa mintaqasi yoki davlatlari bilan taqqoslab bo’lmaydi. Yevropa qit’asi, Osiyo Tinch okeani mintaqasi, Janubiy Osiyo va O’rta 13 Yer dengizi davlatlarining deyarli barchasi bevosita dengiz kommunikatsiyalariga chiqadi, ya’ni ular dengiz davlatlari hisoblanadi. Markaziy Osiyo nafaqat geosiyosiy nuqtai nazardan, balki geoiqtisodiy tomondan ham yagona hudud xisoblanadi. Uning geosiyosiy jihatdan cheklangani tabiiy resurslarning boyligi bilan qoplanadi. Tabiiy resurslarni qazib olish va qayta ishlash yangi texnologiyalarni va texnologik fanlarni rivojlantirishni talab etadi. Afsuski, ushbu sohada Markaziy Osiyo davlatlari rivojlangan davlatlardan orqada qolmoqda. Shuning uchun mintaqa davlatlarining fan va texnika sohasidagi urinishlarini muvofiqlashtirishga extiyoj tug’ilmoqda. Har bir respublika alohida fanning muayyan sohasida ma’lum yutuqlarga ega, agarda ushbu yutuqlar umumiy manfaatlar yo’lida birlashtirilsa, yirik va ijobiy natijalarga erishsa bo’ladi. Hududning tarixan birligi iqtisodiy integratsiya jarayonlariga kuchli turtki bo’ladi. Markaziy Osiyo davlatlarining dini, e’tiqodi, tili, urf-odatlari, boshidan o’tkazgan og’ir tarixiy kunlari va yig’ilib qolgan muammolar yig’indisi ularni birlashtiruvchi asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. Shu jumladan, Markaziy Osiyo davlatlarining iqtisodiy integratsiyasiga tabiiy ta’sir etuvchi bir qancha omillar ham mavjud (bular suv manbalari va transport yullarining umumiyligi, kommunikatsiya va energetik resurslarning bir- biriga bog’liqligi, Orol dengizi bilan bog’liq ekologik muammo va boshqalar). Mazkur geoiqtisodiy birlik integratsiya jarayonlariga tabiiy asos bo’lishi mumkin va o’z navbatida mazkur omillarning xal qilinmasligi mintaqa xavfsizligi va integratsiya jarayonlarini rivojlantirishga to’sqinlik qilishi mumkin. Markaziy Osiyo hududidagi iqtisodiy integratsiya jarayonlari chet davlatlarini ham, xalqaro tashkilotlarning ham mintaqamizga bo’lgan qiziqishini oshiradi. Moliyaviy-iqtisodiy barqarorlik va milliy valyutamizning konvertatsiyasiga erishilgani, qulay agrosanoat kompleksi chet el investorlarini jalb etish uchun omil bo’lib xizmat qilishi mumkin. Lekin O’zbekistonning geografik joylashuvi, ochiq va arzon transport kommunikatsiyalarining yetarli emasligi, bojxona masalalarining to’la hal etilmaganligi, respublikalar o’rtasida pul muomalasi 14 tartibga solinmaganligi - katta miqdorda arzon ishchi kuchi bo’lgan taqdirda ham, - mahsulot va homashyoni, o’zlariga tegishli bo’lgan valyuta miqdorini olib chiqishdagi to’siqlar chet el kapitalini jalb etish samaradorligini pasaytirishi mumkin. Buni salbiy nuqtai nazar sifatida qaramaslik lozim, chunki yuqorida ko’rsatilgan muammolar hal etilsa, O’zbekiston va Markaziy Osiyo bozori chet el kapitali uchun foyda keltiruvchi manbaga aylanadi. Shu nuqtai nazardan Markaziy Osiyo davlatlarining yoqilg’i-energetika borasida ham kelishilgan siyosat olib borishlari iqtisodiy integratsiya jarayoniga ko’mak beradi. Lekin bu juda nozik masala bo’lib, davlat rahbarlarining siyosiy irodasiga ham bog’liqdir. Markaziy Osiyoning neft va gaz zaxiralariga boyligi chet el davlatlarini doimo o’ziga jalb etib turadi. Markaziy Osiyoda razvedka qilingan neft zaxiralari 15 dan 31 mlrd. barrel yoki barcha dunyo zahiralarining 2,7 foizini, tabiiy gaz zaxiralari 230 dan 360 trillion kub.futni yoki dunyo zaxiralarining 7 foizini tashkil etadi. Hozirgi kunda Yevropa hamjamiyati davlatlari energetika ehtiyojlarining 50 foizini import evaziga qoplamoqdalar. Energetika bo’yicha xalqaro agentlikning ma’lumotiga ko’ra ushbu qaramlik yanada ortadi. Yevropa Ittifoqining tabiiy gazga bo’lgan extiyoji 220 mlrd. m.kubni tashkil etgan holda, 2010 yilga borib 300 mlrd.sm.kubga yetadi, ya’ni 35% foizga ortadi. Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlarining yoqilg’i-energetik resurslarga bo’lgan extiyoji ham ayrim ma’lumotlarga ko’ra taxminan 30 foizga ortdi. Mazkur resurslarning cheklanganligi Yevropa, Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlarini Markaziy Osiyo mintaqasiga e’tibor qaratishga undaydi. Osiyo hamkorligi tashkilotiga aylantirildi va uning siyosiy funksiyalari kengaytirildi. Oxirgi o’n yil mobaynida mintaqa rahbarlari tomonidan juda ko’plab ishlar qilindi va natijada tinchlik, barqarorlik va xavfsizlik uchun yagona tizim o’zagi shakllandi. Tan olmoq zarurki, ushbu tizimning yuzaga kelishi va shakllanishida Islom Karimovning xizmatlari katta bo’ldi. Mintaqa davlatlarining rahbarlari tomonidan olib borilgan bu harakatlar o’z natijasini bera boshladi. Hozirgi kunda Markaziy Osiyo davlatlari tomonidan 15 iqtisodiy integratsiya uchun huquqiy asos yaratilmoqda. Iqtisodiy, savdo va bojxona munosabatlarning takomillashib borishi natijasida, Markaziy Osiyoning ichida ham kelajakda eksport-import amaliyotlarining rivojlanishi va uning yuqori bosqichga ko’tarilishini kutish mumkin. Xulosa qilib shuni ta’kidlash lozimki, O’zbekistonning asosiy vazifasi hozirgi kundagi turli xil tashqi va ichki omillarni, shuningdek, barcha davlatlarning manfaatlarini hisobga olgan holda integratsiya jarayonlarini sifat jihatidan yangi bosqichga qaratishdir. Shunday qilib, XXI asrda mintaqadagi davlatlarning ushbu yo’nalishdagi harakatlari tinchlik, barqarorlik, xavfsizlik va jug’rofiy-siyosiy muvozanatni saqlab qolishga holis ko’z bilaq qarashga undaydi. Mintaqaning kelajakdagi rivojlanishi va taraqqiyoti hozirgi xalqaro munosabatlarning, siyosiy va iqtisodiy aloqalarning sifat jihatidan yangicha tartibda shakllanishiga, mintaqa davlatlarini rahbarlarining yuksak mahorat va og’ir mas’uliyatiga bogliq. Yüklə 155,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|