Umumiy tilshunoslik kafedrasi

5. Matematik lingvistika.

Har qanday fan matematika bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgandagina yuksak maqsadlarga erisha oladi. Tilshunoslik ham undan mustasno emas. SHuning uchun ham XX asrning o‘rtalariga kelib, tilshunoslikda bir qator lingvistik tushunchalarni aniqlashtirishga bo‘lgan ehtiyojni qondirish maqsadida matematik lingvistika nomi bilan yuritiluvchi alohida yo‘nalish maydonga keldi.

Muayyan matematik apparatlardan foydalaniladigan lingvistik tadqiqot usuli matematik lingvistika deb yuritiladi.

Hozirgi kunda bu atama ostida ikki xil fan sohasi tushunilmoqda. Birinchisi, matematikaning bo‘limi bo‘lgan matematik lingvistika. Uning tekshirish metodlari ko‘p jihatdan matematik mantiq, ayniqsa, uning algoritm nazariyasi bo‘limlari bilan ko‘p jihatdan umumiylikka ega.

Ikkinchisi, lingvistika yo‘nalishi bo‘lgan matematik lingvistika. Matematik usullardan foydalangan holda olib boriladigan har qanday lingvistik tadqiqot yo‘nalishi matematik lingvistika deb yuritiladi.

Tilni matematik yo‘l bilan tasniflash F.de Sossyurning til haqidagi ta’limotiga, uning tilga shu til egalarining nutqiy faoliyatida muayyan vazifa bajaruvchi mexanizm sifatida qarashiga asoslanadi.

Nutqiy faoliyat natijasida “to‘g‘ri matn” deb yuritiluvchi nutqiy birliklar ketma-ketligi maydonga keladi. Bu nutqiy birliklar muayyan qonuniyatlarga bo‘ysunadi va ularning ko‘pchiligi matematik tavsifga beriladi.

Gaplarni matematik tavsiflash usullarini ishlab chiqish va o‘rganish matematik lingvistikaning asosiy vazifalaridan biridir. Bunday vazifa matematik lingvistikaning sintaktik strukturani tavsiflash usullari nazariyasi bo‘limi zimmasiga tushadi.

Gapning sintaktik strukturasini tavsiflash uchun ikki xil usuldan foydalaniladi: gap tarkibidan uning alohida sintaktik birlik sifatida amal qiladigan ishtirokchilarini ajratish; 2) gap tarkibidagi so‘zlarning tobelanish munosabatini tavsiflash. Masalan, O‘quvchilar maktabimiz bog‘ida har xil mevalarni o‘stiradilar jumlasi birinchi usulga ko‘ra, avvalo yaxlit holda muayyan ishora bilan belgilanadi va u tadrijiy ravishda ishtirokchilarga bo‘linadi.

Bunday usullar Amerika struktur tilshunosligida keng qo‘llanildi va birinchisi “Bevosita ishtirokchilar grammatikasi”, ikkinchisi esa “Tobelilik grammatikasi” nomi bilan yuritildi. Ularning hammasi transformatsion grammatikaning turli ko‘rinishlari sanaladi.

Matematik lingvistikaning yana bir tarmog‘i formal grammatika nazariyasidir. Bu grammatika ham mashhur Amerika tilshunosi, transformatsion grammatika asoschisi N.Xomskiy nomi bilan bog‘liqdir. Formal grammatika alohida matnlarni emas, balki bir qancha to‘g‘ri matnlarni va qonuniyatlarni tavsiflash usullarini o‘rganadi. Bu qonuniyatlar formal grammatikaning abstrakt simvollari orqali belgilanadi. SHu asosda “tug‘dirish grammatikasi” yoki “generativ lingvistika” maydonga keldi. Bulardan tashqari, tilshunoslikda invariantlilik nazariyasi ham matematika ta’sirida vujudga kelgan. Matematikada invariant atamasi orqali o‘zgaruvchan sonlar ostidagi o‘zgarmas, barqaror miqdor tushunchasi anglashiladi. SHuningdek, tilshunoslikda keng qo‘llanilayotgan statistik metodlar ham matematika fanining ta’siri natijasidir.
Savollar:

1. 
   Tilshunoslik yo‘nalishlari deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Kognitiv tilshunoslikning asosiy o‘rganish ob’ekti nima?
   
3. 
   Paralingvistika bu nima?
   
4. 
   Lingvokulturologiya nimani o‘rgatadi?
   
5. 
   Sotsiolingvistika doirasida til qanday o‘rganiladi?
   
6. 
   Til hodisalarini matematik tavsiflash usullaridan qayday foydaniladi?