6-MQDUL. TALABNI QONDIRISHNI TADQIQ ETISH VA
PROGNOZ QILISH
6.1. Talab tushunchasi, uning turlari, talabga ta ’sir etuvchi о miliar
Ehtiyojning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi k o ‘rinishi va amal
qilishi talabdir. Lekin talab ehtiyojdan farq qiladi
va mustaqil iqtisodiy
kategoriya (ilmiy tushuncha) sifatida amal qiladi. Uning farqi shundan
iboratki, kishilaming ehtiyoji o ‘sib boraveradi, cheksizdir. U pul bilan
ta’minlansa va sotib olish imkoniyatiga ega b o ‘lgan
taqdirda talabga
aylanadi. Demak, aytish mumkinki,
talab
- bu pul bilan ta ’minlangan
ehtiyojdir. Ehtiyoj sotib olish uchun zarur b o ‘lgan pul bilan ta ’minlan-
masa, u “xohish”, “istak” b o iib qolaveradi. Bozordagi narxlami o ‘zga-
rib turish darajasida iste’molchilaming tovar va xizmatlaming m a iu m
turlarini va m a iu m miqdorlarini sotib olishga layoqati b o ig a n ehtiyoj
talab deyiladi. A. Marshall talab va taklif qonunini
va shunga muvofiq
bahoni tahlil qilishga alohida e ’tibomi qaratdi. U tahlilni talabdan
boshladi: «Sotilishi k o ‘zda tutilgan tovar miqdori qancha ko‘p b o isa ,
unga qo‘yiladigan baho shuncha past b o iis h i kerak, negaki u o ‘z
xaridorlarini topa olsin. Baho pasayganda
talab qilinadigan tovarlar
miqdori k o ‘payadi, baho oshganda esa - kamayadi. Bunda bahoning
pasayishi bilan talabning oshishi o ‘rtasida qat’iy o ‘matilgan bir xil
nisbat boim aydi». Talablar turlicha b o iad i. Bir xil tovar va xizmatga
b o ig a n talabning ikki turi bor va ular bir-biridan farq qilinadi. Shu
boisdan, yakka talab va bozor talabi b o ia d i. Har bir iste’molchining,
y a’ni
alohida shaxs, oila, korxona, firmaning moddiy va nomoddiy
n e’matlarga b o ig a n talabi - bu yakka talab deyiladi. Bir qancha iste'-
molchilaming tovarlar va xizmatlarga b o ig a n talablari y ig ind isi bozor
talabi deyiladi.
Misol keltiramiz. Bir kg guruch narxi 10 ming so ‘m b o isa , talab 4
kg b o ia d i, (bir oy davomida) 5 ming so 'm b o is a , 8 kg b o ia d i, 4 ming
so‘m b o isa , talab 10 kg ga chiqadi.
Bozor talabi esa, 2 tonna, 4 tonna, 6
tonna va hokazo b o iish i mumkin. Talab iste’molchining muayyan vaqt
99
mobaynida har xil narxlarda sotib olishi m um kin b o ig a n mahsulot
m iqdori.32
Tovar narxi va sotib olinadigan tovar miqdori o ‘zgarishi o ‘rtasida
b o ‘ladigan teskari yoki qarama-qarshi bog‘liqlik talab qonuni deyiladi.
Tovar narxi va uning xarid qilinadigan miqdori (talabning) o ‘rta-
sidagi teskari bog'liqlikni oddiy ikki o'lcham li grafikda ham tasvirlash
mumkin: yotiq chiziq bozor talabi miqdorini, tik chiziq narxni k o ‘rsatadi
(6.1.1-chizma).
D
60
Q,
Grafikdagi DD chiziq narx va talab hajmi o'rtasidagi teskari bog‘-
liqlikni tasviriy aks ettiradi. Undagi har bir nuqta tovaming aniq narxi va
iste’molchi shu narxda sotib olishi mumkin b o ‘lgan
tovar miqdorini
ko‘rsatadi.
Dostları ilə paylaş: