Urganch davlat universiteti I. S. Abdullayev

Sotuvchi bilan xaridor o ‘rtasidagi raqobat 
-m uvozanat narxlar 
shakllanishi jarayonida sodir bo‘ladi. Dastlabki shakllangan narx b o‘yi- 
cha talab taklifdan yuqori b o ‘lsa, narx oshib boradi. Bunday vaziyatda 
sotuvchilar bilan birgalikda harakat qilish xos b o ‘lib, xaridorlar parokan- 
da b o‘ladilar va ulaming har biri taqchil molni sotib olishda boshqasidan 
o ‘zishga intiladi. Bordi-yu, dastlabki narx vaziyatida taklif talabdan ortiq 
b o‘lsa, xaridorlar sotuvchilami bir-birlari bilan o ‘zaro raqobat qilishga, 
qolaversa, narxni pasaytirishga majbur etadilar. Bundan xaridorlar yuta- 
dilar, chunki ulardan har biri tovam i arzonroq narxda sotib olishga 
muvaffaq b o iad i.
Adam Smit shunday deydi: “Bir xil kasb egalari kam uchrashadilar, 
hatto ular quvonchli kunlarida yoki shunchaki dam olish uchun uch- 
rashganlarida ham, biror bir uchrashuvlari y o ‘qki, bu uchrashuvlar jam i- 
yatga qarshi til biriktirish yoki narx-navoni qanday k o ‘tarish yuzasidan 
biror bir kelishuv bilan yakunlanmasin.”
Raqobat klassifikatsiyasi quyidagi chizmada aks ettirilgan:.
159

---

Raqobat klassifikatsiyasi
Raqobat
*
Intensivlik darajasi b o ’yicha
♦ Ehtiyojlam i qondirish shakli b o ’yicha
> X arajatlar y o ’nalishi b o ’yicha
■+ T a’sir qilish usullari b o ’yicha
Intensivlik darajasi b o ‘yicha:
1 .Jalb etuvchi raqobat - raqobat subyekti m azkur segmentda oldingi 
segmentdagiga nisbatan k o ‘proq foyda oladi;
2 .Chegaralangan raqobat - mazkur raqobat tovar bozorida raqobat­
ni ushlab turadi;
3.Shafqatsiz raqobat - raqobat nisbatan intensiv, raqobatchilar bir- 
birini bozordan siqib chiqarishga, ulushini tortib olishga harakat qiladi.
Ehtiyojlami qondirish shakli bo'yicha:
1. Funksional raqobat - bu raqobatning shunday turiki, turli xil 
tovarlar o ‘zaro bir-bir bilan raqobatlashadi. Bu tovar ayni o ‘sha ehtiyojni 
qondirishga yo ‘naltirilgan bo‘ladi. Masalan: mineral suv ishlab chiqarish 
o ‘rtasida raqobat gazli suv ishlab chiqarish ,kvass ishlab chiqarish, 
sharbat ishlab chiqarish va boshqalar. Bu turli xil mahsulotlar bitta va 
o ‘sha-o‘sha ehtiyojni, y a ’ni chanqoqni qondiradi.
2. Tur raqobat - mazmuniga ko‘ra funksional raqobatga yaqin 
turadi. Tur raqobat bitta maqsadga y o ‘naltirilgan lekin bir-biri bilan 
uncha katta farqga ega bo'lmagan o ‘xshash tovarlar ishlab chiqarish 
ishlari o ‘rtasidagi raqobatdir. Bu farqlar aniq b o ‘lishi mumkin va 
iste’molchilarga tovar tanlovida hal qiluvchi rol o ‘ynashi mumkin. 
Masalan: tur raqobatga analogik avtomobillar ishlab chiqarish ishlarini 
keltirish mumkin. Bunda dvigatel quvvati bo'yicha farqlanadi. Tur 
raqobat barcha firmalar faoliyatida, amaliyotda k o ‘p uchraydi.
160

---

3. 
Predmet raqobati - bu raqobatda bir-xil tovar ishlab chiqarishlar 
o ‘rtasidagi faqat sifati bilan farqlanuvchi raqobat turi hisoblanadi. Bu 
farq umuman b o ‘lmasligi mumkin yoki minimal b o ‘lishi mumkin. 
Raqobatning ushbu turi qoidaga k o ‘ra raqobatning strategiyasini ishlab 
chiqarishga e ’tiborini qaratadi. Predmet raqobati juda qattiq b o iis h i 
mumkin. Chunki ishlab chiqarishlar raqobatchining bozordagi ulushiga 
kurashadi. Bular turlicha b o iis h i mumkin. Narxdan tortib reklamagacha 
shuningdek, shavqatsiz raqobatgacha b o iis h i mumkin.
Xarajatlar yo‘nalishi bo ‘yicha F. Kotler 4 ta turini ko‘rsatib beradi.
Mazmunan ehtiyojni qondirish shakliga o ‘xshash b o iad i.
1. Savdo markalari raqobati;
2. Tarmoq raqobati;
3. Formal raqobat;
4. Umumiy raqobat.
Savdo markalari raqobati - oldingi klassifikatsiyadagi predmet 
raqobatchiga o ‘xshash b o iib hisoblanadi. Bu ko‘proq bir-xil ishlab 
chiqarish, o ‘xshash tovarlar va bir-xil maqsadga yo'naltirilgan ishlab 
chiqarishlar o ‘rtasida kuzatiladi.
Formal raqobat - turli xil tovar ishlab chiqarishlar o ‘rtasidagi 
raqobat b o iib , bitta va o‘sha ehtiyojni qondirishga yo‘naltirilgandir. 0 ‘z 
o'm ida funksional raqobatga to ‘g ‘ri keladi.
Umumiy raqobat - bu raqobatda tadbirkorlik faoliyati subyektlari 
barchasi o ‘rtasidagi kuzatiladi.
T a’sir qilish usullari bo‘yicha:
1. Narxli raqobat;
2. Narxsiz raqobat.
Narxli raqobat - xaridorlami o ‘ziga narx usuli orqali jalb etishda 
foydalaniladi. Bu raqobatning turi amalga oshirilgan raqobatga mos 
keladi. Bugungi kunda narxli raqobat juda kam tarqalgan. Chunki 
iqtisodiyotning hozirgi rivojlangan bosqichida narxning pasayishi yuqori 
natijalar bermaydi va firmani bozorda shunaqa strategiya q o ila b lider 
qilolmaydi. Narxsiz raqobat - narxni pasaytirish yordamida emas balki 
boshqa omillar hisobiga kurash olib borishni talab etadi.
Raqobat ijtimoiy nuqtayi nazardan maqbul hodisa, lekin, ayrim 
hollarda, xo‘jalik subyektlariga bozor ishtirokchilari sonini cheklash 
yoki birgalikda narxlami ko ‘tarish bo ‘yicha raqiblar bilan kelishishga 
ham y o i ochish mumkin.
161

---