Urganch davlat universiteti I. S. Abdullayev

Uchinchisi: 
mavjud sotishni hisoblash usuli.
Ushbu usul tadqiqot kompaniyalari tomonidan qo‘llaniladi. Uning 
mohiyati real xaridlami k o ‘rsatadigan haqiqiy mijozning to ‘lov qog‘oz- 
laridan foydalangan holda muayyan toifadagi tovarlar yoki xizmatlar- 
ning sotilishini kuzatib borishdir. Ushbu usul faqat bozor sohasining 
yetakchi do‘konlaridan foydalanadi, ular bilan m a’lumot yetkazib berish 
b o ‘yicha shartnomalar tuziladi. Keyinchalik, ushbu usulning m a’lumot- 
lari shtat bo‘ylab tarqaladi. Ammo, shu bilan birga, bozor sig‘imini 
hisoblashning ushbu uslubida, umuman olganda, ushbu sohaning sifatini 
ko‘rsatish mumkin bo‘lsa ham, auditoriyaning m a’lum bir qismini 
ajratib k o ‘rsatish qiyin b o iad i. Albatta korxonalar ishlab chiqarishdan 
oldin bozor salohiyatini chuqur tahlil qilish kerak b o ‘ladi.
Bozor salohiyatini tahlil qilishda (BDI, CDI, GPI) ko‘rsatkichlari- 
dan foydalaniladi. Y a’ni, “Uch kit” bozori tahlili BDI, CDI, GPI k o ‘rsat- 
kichlari juda oddiy ko‘rsatkichlar bo ‘lib, ulam ing asosida kompaniya 
resurslami to ‘g ‘ri taqsimlash va zarur marketing harakatlari va moliya- 
viy xarajatlar uchun foydali yo‘nalishni tanlash imkoniyatiga ega 
b o ‘ladi.
Brand Development Index (BDI) - Brendlam i rivojlantirish indeksi 
Category Development Index (CDI) - Mahsulot toifalarini rivojlantirish 
indeksi.
Growth Potential Index (GPI) - O 'sishning potensial indeksi.
Yirik kompaniyalar tomonidan bozomi rivojlanishi savdo kutila- 
yotgan darajasini oldindan belgilash va rivojlanish istiqbollari va sotuv­
lar o ‘sishi nuqtayi nazaridan korxona uchun m uhim b o ‘lgan hududlami 
aniqlash zarurati bilan bog‘liq. Kerakli m a’lumotlami olish uchun har 
doim ham keng k o iam li tadqiqotlar o ‘tkazish shart emas - BDI, CDI, 
GPI k o ‘rsatkichlari b o ‘yicha bozorlaming salohiyatini va ishlab chiqa­
rilgan mahsulot toifasi yoki brendning kuchini aniqlash va tahlil qilish. 
Ulardan menejment va marketing mutaxassislari ishonchli strategik 
rejalashtirish vositasi sifatida foydalanadilar.

---

1. 
Mahsulot toifalarini rivojlantirish indeksi (CDI) ko'rsatkich turli 
mintaqalarda mahsulot toifasining kuchi va salohiyatini baholaydi va uni 
iste’mol qilish darajasini, shu jum ladan kompaniya mavjud b o ig a n
barcha segmentlardagi sotuv darajasiga nisbatan ko'rsatadi. Quyidagi 
formula yordamida hisoblab chiqiladi:
CDI = (m a’lum bir hududda mahsulot toifalarini sotish foiz) / 
(mamlakatdagi muayyan mintaqa aholisining foizi) * 100
Hisob-kitoblar natijasida har bir iste’molchiga sotish hajmi bo ‘yi- 
cha katta salohiyatga ega b o ig a n yo'nalishlar aniqlanadi. Foiz belgisi 
qanchalik yuqori b o isa , tanlangan m intaqada mahsulot toifasining 
muvaffaqiyati darajasi shuncha k o ‘p baholanadi. Olingan m a’lumotlar 
asosida m a iu m bir mintaqaga yanada chuqurroq va faol kirib borishga, 
sotish hajmi prognoz qilishga, investitsiyalar va kapital q o ‘yilmalarga 
ehtiyojlami aniqlashga imkon beradi.
2. Brendlami rivojlantirish indeksi (BDI) k o ‘rsatkich m a’lum bir 
mintaqada brendning hozirgi rivojlanish darajasini baholaydi va 
iste’molchilar tomonidan bu uchun ustunlik mavjudligini aniqladi va 
quyidagi formula yordamida hisoblab chiqiladi:
BDI = (mamlakatda ushbu savdo markasi sotilgan mintaqadagi 
savdo ulushining foiz) / (mamlakatdagi aholining foiziga nisbatan) * 100 
Indeks kelajakda turli ju g ‘rofiy hududlar uchun xarajatlami rejalash- 
tirishda foydalaniladigan kompaniyaning sotuvlari hududlar o ‘rtasida 
qanday taqsimlanganligini tasavvur qilish imkonini beradi. Foiz qan­
chalik baland b o isa , brend shunchalik kuchli va raqobatchilar orasida 
uning mavqei kuchayadi.
3. 0 ‘sishning potensial indeksi (GPI) k o isa tk ic h alohida bozorlarda 
tovar pozitsiyalarining o ‘sish potensialini baholaydi va CDI va BDI 
k o ‘rsatkich!arining nisbati sifatida hisoblanadi. Hisoblash formulasi 
quyidagicha:
GPI = (C D I/B D I)* 100
• Yuqoridagi indekslaming ta ’rifi quyidagilarga imkon beradi:
• m a’lum bir hududda mahsulot sotish hajmini prognoz qilish;
• yangi bozorlarga kirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish;
• investitsiyalami jalb qilish va zarur kapital q o‘yilmalami oqilona 
rejalashtirish.
CDI-BDI matritsasi hozirgi holatlar va zarur harakatlar haqida 
to iiq ro q tasavvur beradi.
I l l

---

CDI-BDI ko ‘rsatkichlarining qiymatiga qarab, kompaniya mahsulot 
guruhiga yoki tovarga nisbatan sotishni oshirish uchun asosiy marketing 
strategiyasini belgilaydi. CDI-BDI indekslari yangi mahsulotlaming 
bozorga chiqishiga yordam berishga kafolat bera olmaydi, chunki 
tahlillar savdo tarixini talab qiladi. Ammo korxonalar asosiy marketing 
strategiyasini ishlab chiqishi zarur boig an da, 
o ich o v lar keng 
q o ‘llaniladi. Ularning asosida muhim ustuvorliklar belgilanadi, ular 
resurslarni taqsimlashda va sotishni k o ‘paytirish bo'yicha tadbirlami 
rejalashtirishda hisobga olinadi.
Bozor hajmi (market size) - hisob-kitob davri uchun mahsulot sotili- 
shining umumiy hajmida ifodalangan m a ’lum bir mahsulot yoki xizmat 
uchun bozor hajmi, yoki aholining sotib olish qobiliyatida ifodalangan 
tovarlar toifasiga b o ig a n umumiy talab. K o'pincha marketingda "bozor 
sig im i" tushunchasining o 'm iga uning sinonimlari qoilaniladi: bozor 
hajmi. Bozor sig im i turlicha. Jahon amaliyotida bozor imkoniyatlari- 
ning 3 turi mavjud: haqiqiy, potensial va mavjud. Bozor sig im inin g har 
bir turini turli o ic h o v birliklarida hisoblash mumkin: televizor jism oniy 
ko'rinishda (dona), qiymat jihatidan (so'm da), tovar hajmida (litrda, 
kilogrammda va hokazo).