9
Turunglar qamug‘ baglar, qadashlar,
Tang tangrig ogalim.
Korugma kun tangri,
Siz bizni kuzating,
Korunugma ay tangri,
Siz bizni qurtgaring.
Tang tangri,
Yidlig‘, yiparlig‘,
Yarug‘lug‘, yashuqlug‘
Tang tangri
Tang tangri.
Tang tangri,
Yidlig‘, yiparlig‘,
Yarug‘lug‘, yashuqlug‘
Tang tangri
Tang tangri.
Misralar boshidagi
t, y, k, s
undoshlarining takrori alliteratsiyali she’ri
yuzaga chiqargan. Bu she’rda “Devonu lug‘atit-turk”dagi
singari qofiya
qo‘llanmagani uchun hijolar tengligi yo‘q. Alliteratsiyali she’rda hijolar tengligi
bo‘lishi shart emas. Ritm va ohang alliteratsiya bilan birga takror orqali ham
yuzaga kelaveradi.
5
Moniylik she’rlarini kuzatsak, alliteratsiya usuli she’riyatning muhim
xususiyati bo‘lganini ko‘ramiz. “Bizing Tangrimiz adgusi radni tiyur”, Aprinchur
5
.
“Maʼnaviyat yulduzlari”
,
Abdulla Qodiriy nomidagi
xalq merosi nashriyoti,
Toshkent,
1999-y,45-b
10
tiginning boshlanishi o‘chib ketgan she’ri, “O‘lim tasviri”, “Moniyga atalgan
madhiya” alliteratsiyali she’r qadimgi turkiy she’riyatning tuzilishida asosiy omil
ekanini ko‘rsatadi.
“Devon”dagi she’rlar haqida quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
1. Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit-turk” asaridagi she’rlar ham
xalq og‘zaki ijodiga, ham individual she’riyatga mansub.
2. Matnlar islomdan oldingi davrga mansub, ammo musulmonlikning ta’siri
ham seziladi.
Bunday talqindan so‘ng yana quyidagicha savol kelib chiqadi: agar
“Devon”dagi she’rlar ham xalq og‘zaki ijodiga, ham individual she’riyatga mansub
bo‘lsa, qaysi tamoyillarga ko‘ra ularni farqlash mumkin? “Devon”dagi hamma
she’rlar sillabik she’r deb qabul qilingan, ya’ni folklor va adabiy parchalar
metrikasi bir xil. Hamma she’rlar qofiyalangan. Demak, she’rning tovush tuzilishi
folklor va individual she’riyatni farqlash uchun zaruriy edement bo‘lib
xizmat
qilmaydi. Nihoyat, matnlar mazmunida ham (Turkon malikaga bag‘ishlangan
to‘rtlikdan tashqari) folklorga oid she’rlar bilan individual she’riyatni farqlashga
yordam beradigan hech narsa yo‘q. Agar “Devon” dagi she’rlar islomgacha
bo‘lgan davrga mansub bo‘lsa va bora-bora musulmonlik ta’sirida qolgan bo‘lsa,
bu she’riy parchalarning tuzilishidagi qaysi elementlar islomgacha bo‘lgan davr
elementlariyu qaysi elementlar islom ta’sirida deb qaraladi? Musulmonlik ta’siri
nimada o‘z ifodasini topgan? Bombachining fikricha, islomgacha bo‘lgan she’r turi
izosillabizm (teng hijolilik) tamoyili buzilgan o‘rinlardagi baytlarda o‘z aksini
topgan. Bombachi, qadimgi turkiy she’riyat uchun misralardagi bo‘g‘inlar miqdori
turlichaligi xarakterlidir, deb asoslashga harakat qiladi.
Masnaviy shaklidagi
qofiyalanishga ega bo‘lgan ikkiliklar arab-fors poetikasning ta’siri sinab ko‘rilgan
usuldir deb qarash mumkin, deydi.
6
Bombachining bu fikrini haqiqatdan uzoq deb bo‘lmaydi. Zotan, Koshg‘ariy
o‘z asarida (1 jild, 151-betda Ash’a degan shoirning arabcha bir baytini keltiradi)
6
www.Xurshid
Davron.uz sayti
11
arabcha baytlarni ham keltiradiki, bundan Mahmud Koshg‘ariy arab-fors she’riyati
poetikasidan foydalangani haqiqatga yaqin, deb aytish mumkin.
Shuni ta’kidlash kerakki, Koshg‘ariy «shoir aytadi» iborasi ostida keltirgan
to‘rtliklar shaklan xalq og‘zaki ijodiga tegishli. Ammo adabiy jarayonning qadimgi
va ilk klassik davrdagi holati folklor va yozma adabiyot tamoyillarining bir-biriga
uyg‘unligi bilan belgilanadi. Ayniqsa, urxun yodnomalari bilan «Devonu lug‘atit -
turk» qiyoslanganda, badiiy fikrlashning eng umumiy tamoyillari urxun
yodnomalarida ham, «Devon»da bir ekanligi ayonlashadi.
Bombachining bu fikri uchta manba – urxun- enisey yodnomalari, «Devonu
lug‘atit-turk» va «Qutadg‘u bilig»ga tegishli. Rus va Evropa turkologiyasida
«qadimgi turkiy adabiyot» va «qadimgi turkiy til» nomi ostida X11
asrgacha
bo‘lgan turkiy tildagi yodgorliklar nazarda tutiladi va bu o‘zini oqlaydi.
Gap «Devonu lug‘atit-turk» va O‘rxun- Yenisey yodnomalarining tili
umumiyligi va bu manbalardagi tasvirning uyg‘unligi haqida ketar ekan, yana
Fitratga murojaat etamiz. U yuqoridagi asarida «Devon»dagi bir necha epik
asarlarni tiklaydi,
ular tasvir xarakteri, ruhi, poetik jihatlari, voqealar mazmuni
jihatidan xalq eposlariga taalluqli ekanligi sezilib turadi. Fitrat «Devon»dagi
to‘rtliklarni mazmuniga ko‘ra, o‘n besh bo‘limga guruhlaydi. Biz bu o‘rinda VII
(Tangut begining urushi, 53-58- betlar), VIII (Uyg‘urlar bilan urush, 58-60-betlar),
XII (Bir urush, 74-78-betlar), XIII (Uch urush, 72-74-betlar) bo‘limlaridagi
to‘rtliklarning yodnomalardagi parchalarga nafaqat g‘oya va mazmun tomondan,
balki tarixiylik nuqtai nazaridan ham ta’kidlamoqchimiz.
«Devon»dagi to‘rtliklar xalqning ijodi sifatida paydo bo‘lgan, ya’ni xalq
qo‘shiqlaridir.
«Devon»dagi to‘rtliklar qadimgi turk davrida shakllangan va ularga qadimgi
turk davridagi tarixiy voqealar zamin bo‘lgan ekan, bizningcha,
yuqoridagi
parchalarni tarixiy qo‘shiq janriga mansub deb qarash kerak.
Mahmud Koshg‘ariy nozik didli adabiyotshunos sifatida maqol va she’rni
yaxshi farqlaydi va har bir baytni berishda aniqlik kiritadi. Qaysi o‘rinda maqol,
qaysi o‘rinda she’r kelayotganini o‘quvchiga uqtirish uchun “maqolda shunday
12
kelgan”, “she’rda shunday kelgan” iboralarini keltiradi (maqollardan sharhlash
kerak).
7
“Devon”da she’rlardan tashqari, Mahmud Koshg‘ariy ikki afsonani ham
keltirgan. SHu afsonalardan biri - “Oltin qon” afsonasi,
ikkinchisi - yil hisobi
to‘g‘risidagi afsonadir. Afsona turkcha o‘n ikki muchal yillarining paydo bo‘lish
tarixiga oiddir (1, 331-332). Koshg‘ariy afsonani hikoya qilib bo‘lgach, qadimgi
turkiylarda yil hisobi quyidagi tartib bilan yuritilishini ko‘rsatadi:
Dostları ilə paylaş: