Urganch davlat universiteti texnika fakulteti «transport tizimlari»

Sinusoidal o’zgaruvchan EYuK ni hosil qilish

Texnikada o‘zgaruvchan tok ko‘p ishlatiladi, chunki o‘zgaruvchan tokni ishlab chiqarish va undan foydalanish qulay.
O‘zgaruvchan tokni deyarli isrofsiz transformatsiyalash, ya’ni undan uzoqqa elektr energiya uzatish uchun yuksak kuchlanishli va iste’molchi uchun past kuchlanishli elektr toki hosil qilish mumkin.
Vaqt o‘tishi bilan yo‘nalishi va kattaligi jihatidan o‘zgarib turuvchi davriy tok o‘zgaruvchan tok deb ataladi. Ular ichida eng oddiysi va qulayi sinusoidal toklardir.
Sinusoidal o‘zgaruvchan tokni quyidagi usulda hosil qilish mumkin.
Bir jinsli magnit maydonga berk o‘tkazgich joylashtirilgan deb faraz qilaylik. Berk o‘tkazgich 900ga berilganda uning

Kundalang kesim yuzini kesib utgan induktsiya oqimi nolga teng bo‘ladi. Magnit maydon kuchlanganligi N bilan o‘tkazgich yuziga utkazilgan n normal orasidagi burchak ( bo‘lganda induktsiya oqimi quyidagiga teng bo‘ladi:

Ф = Ф₀ cos 

Berk o‘tkazgichning aylanishi bir tekis bulib, T davr ichida to‘la bir marta aylansin u holda

 = 2 t / T =  t

bunda  = 2 / T o‘tkazgichning burchak tezligi, t - vaqt

Bu ifodani yuqoridagi formulaga qo‘ysak, quyidagi hosil bo‘ladi:
Ф = Ф ₀ cos  t
ya’ni magnit induktsiya oqimi vaqt buyicha o‘zgaradi.
Berk o‘tkazgich aylanishida magnit maydon oqimining o‘zgarishi tufayli induktsiya elektr yurituvchi kuchi vujudga keladi:
e = - dФ / dt

Bu yerda F- o‘tkazgich yuzasiga tik yo‘nalgan magnit oqimi. Ifodadagi manfiy ishora E.YU.K. ning hosil qilgan kuchga nisbatan doimo qarama -qarshi yo‘nalganini ko‘rsatadi .

Oqimning o‘zgarishi dФ/ dt = - Ф₀  sin  t
Binobarin, e = Ф₀ t sin  t
Shunday qilib, bir jinsli magnit maydonida berk o‘tkazgich bir tekis aylanganida sinusoidal o‘zga ruvchi E.YU.K.vujudga keladi:

e = E_msin t

Bunda…E_m E.YU.K. ning katta qiymatini bildiradi:

E_m =  H S  t

Tashki zanjir qarshiligi R ga bulsak, zanjirdagi oniy tokning qiymatini hosil qilishmumkin, ya’ni

i = I_msin  t

Bu yerda i- sinusoidal tokning oniy qiymati. Shu oniy qiymatlar ichida eng kattasi I_m.- maksimal qiymat yoki effektiv qiymat. bilan ifodalangan tok sinusoidal o‘zgaruvchan tok yoki qisqacha sinusoidal tok deb ataladi. Har qanday shakldagi o‘zgaruvchan tokni bir - biriga ustma - ust tushgan ko‘p sonli sinusoidal toklarning yig‘indisi deb qarash mumkin, shuning uchun sinusoidal tok o‘zgaruvchan tokning oddiy shaklidir.

Elektr yurituvchi kuchning oniy qiymati ye ni aniqlash uchun uning amplitudasi .Е_m. ni fazoviy burchak sinusiga ko‘paytirish kerak.
Buni grafik ravishda tushintirish uchun tokning amplituda qiymatiga teng bulgan Oa chizigini chizib, uni soat strelkasi yo‘nalishiga teskari tomonga aylantirsak (aylantirishning bu yo‘nalishini musbat deb qabul qilingan), unda bu chiziqning uchi E_m. radius bilan doira chizadi va biror t vaqt o‘tishi bilan bir chiziq  burchakka buriladi va Об vaziyatni egallaydi.Ob chizigi uchidan vertikal diametrga perpendikulyar tushirib, Овб tugri burchakli uchburchakka ega bulamiz. Bu uchburchakdan quyidagini topamiz:
Oв = Е_мsin



Olingan tenglikning e = Е_мsin tenglama bilan takkoslasak , Ов chiziq E.YU.K. ning fazoviy burchak  ga mos bulgan oniy qiymatini aks ettirishini kuramiz.
E.yu.k. va kuchlanishlarni ma’lum uzunlikdagi va yunalishdagi tugri chiziq yoki vektorlar tarzida ifodalash usuli o‘zgaruvchan toklar nazariyasida keng kullaniladi. Ayrim elektr kattaliklari orasidagi boglanishning grafikda vektorlar bilan ifodalanishi vektorlar diagrammasi deb ataladi.
O‘zgaruvchan E.YU.K. o‘zga rishining to‘la tsikli uchun zarur bulgan vaqt tebranishlart davri yoki qisqacha davr deyiladi. Davr T harfi bilan belgalanadi va sekund xisobida ulchanadi.
Bir sekunddagi davrlar soni tebranishlar chastotasi yoki qisqacha chastota deyiladi. Chastoata f harfi bilan belgilanib , gerts,(Gts) kilogerts (kGts) xisobida ulchanadi . Biz kurgan vektor diagrammada radius – vektor deb ataluvchi Oa = E_m padius bir T davr ichida… = 2. burchak chizgani uchun 2./ T… nisbat bir sekundda o‘sha radius- vektor chizgan burchak bo‘ladi. 2./ T …. nisbat radius – vektorning burchak tezligini ifodalaydi va u elektrotexnikada burchak chastotasi deb qabul qilingan . Burchak chastotasi grekcha … harfi bilan belgilanadi.
 = 2./ T
Agar ( bir sekundda radius- vektor chizgan burchakni aks ettirsa, u holda t vaqt ichida bizga ma’lum bulgan va faza deb ataluvchi o‘sha radius- vektor chizgan  burchagi quyidagiga teng bo‘ladi.
 =2.f / T
Radius – vektorning to‘la bir aylanib chiqishi T vaqt ichida o‘tgani uchun chastota bilan davr orasida quyidagi munosabat mavjuddir:
f = 1/ T
yoki

T = 1 / f

T ning qiymatini burchak chastotani hosil kilamiz:
 = 2f
Bu ifoda o‘zgaruvchan tok fazasining 1 sekundda necha radian o‘zga rishini ko‘rsatadi.

3.