Urganch davlat universiteti


Hakimov; Ю.Иброҳимова – Yu.Ibrohimova



Yüklə 1,71 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə48/51
tarix26.01.2022
ölçüsü1,71 Mb.
#51586
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   51
IMLO MAJMUA 21-22

Hakimov; Ю.Иброҳимова – Yu.Ibrohimova. Imlo qoidalarida (1995) e, ѐ, ю, я – 

“yo”lashgan unlilar imlosiga oid izohlar berilgan, ammo bu harflarning bosh shakli 

haqida aniq fikr aytilmagan. Lotin alifbosida “yo”lashgan unlilar tushunchasi  o„z 

qiymatini  yo„qotadi.  Shu  bois  Yorqin,  Yulduz  so„zlaridagi  ikkinchi  tovushni 

ifodalashga hojat yo„q: Y. Hakimov, Y.Ibrohimova.  

Kirill  yozuvidagi  matn  1956-yil  4-aprelda,  lotin  yozuvidagi  matn  1995-yil 



24-avgustda qabul qilingan imlo qoidalariga asosan ifoda etilishi lozim.  

Asosiy vazifalardan biri imlo qoidalariga aniqlik kiritish va uni ilova tarzida 

e‟lon  qilishdan  iborat.  Imlo  lug„atlarida  ikki  xil  qayd  etilayotgan  arabcha  so„zlar 

imlosi  bilan  bog„liq  bo„lgan  fojia-fojea,  darvesh-darvish,  oliyjanob-olijanob 

kabi  so„zlarning  yozilish  shaklini  qat‟iylashtirish,  unli  bilan  tugagan  so„zlarga  III 

shaxs egalik qo„shimchasini qo„shish imlosini me‟yorlashtirish zarur (arab tilida ع 

ayn  va  undosh  bilan  tugagan  so„zlarga  i  (manbai,  murabbiyi)  و  (u)  bilan  tugagan 

so„zlarga -si – mavzusi kabi).  

Umumta‟lim,  oliy  ta‟lim  bosqichi  uchun  mo„ljallangan  “Hozirgi  o„zbek 

adabiy tili” darsliklarining orfografiyaga oid qismlarida yozilishi muammo bo„lgan 

so„zlarning to„g„ri  ifodasini keltirish imlo  qoidalarini  o„zlashtirishga, savodxonlik 

darajasini oshirishga xizmat qiladi.  

Talaba,  o„quvchilarda  imlo  lug„atlaridan  foydalanish  ko„nikmasini  hosil 

qilish,  tilshunoslikka,  adabiyotshunoslikka  oid  darslarda  imlo  lug„atlariga 

muntazam  ravishda  murojaat  qilish  imlo  qoidalari  bilan  bog„liq  muammolarni 

bartaraf  etishga  xizmat  qiladi.  O„zbek  tili  ta‟limida  zamonaviy  metodlardan 

foydalanish,  yangi  pedtexnologiyalarni  qo„llash  asosida  imlo  qoidalariga  qat‟iy 

amal qilish ham muhim masalalardan hisoblanadi.  

Diktant,  bayon,  insho,  esse.  Yozma  ishning  bu  turlari  fikrlash  darajasini 

oshirish  bilan  birga  tilimiz  sofligini  ta‟minlashda  ham  ahamiyati  beqiyos.  Ta‟lim 

jarayonida ularning qo„llanishiga alohida e‟tibor berish lozim.  

Yetuk  mutaxassis-kadrlar  tayyorlash,  ta‟lim  sifatini  oshirishda  zamonning 

eng 

yangi  vositalari,  usullari,  taraqqiy 



etgan 

mamlakatlar 

tajribasini 

ommalashtirish  bilan  bir  qatorda  milliy  pedagogikaning  davrga  mos,  ta‟lim 

maqsadlariga  muvofiq  keluvchi  tajribalaridan  ham  foydalanish  lozim.  Negaki, 

milliy  o„zlikni  anglash,  vatanparvarlik,  o„z  vatani  bilan  faxrlanish  tuyg„usini 

shakllantirish, boy milliy madaniy-tarixiy an‟analarga va xalqimizning intellektual 

merosiga hurmat uyg„otish ta‟lim jarayonining bosh maqsadidir.  




64 

 

Milliy pedagogikadagi asosiy tamoyillardan biri yozma nutqni shakllantirish 



masalasi  edi.  Jumladan,  jadid  pedagoglari  yozma  nutqning  inson  tafakkurini 

o„stirishga  xizmat  qilishini  yaxshi  anglashgan.  Shuning  uchun  maqolalari  hamda 

darsliklarida  yozma  nutq  ko„nikmalarini  shakllantirishga  ahamiyat  berishgan. 

O„quvchilarga  beriladigan  matnlar,  insholarning  mazmuni,  sodda-murakkabligiga 

alohida e‟tibor qaratishganini ma‟rifatparvar Mahmudxo„ja Behbudiyning quyidagi 

so„zlari  ham  isbotlab  turibdi:  “…  mushkul  iboratlik  uzun  insholar,  albatta,  bola 

zehnini ochmay, balki fikrini(ng) yo„q bo„lishig„a sabab bo„lur. Biljumla mamoliki 

islomiyaning maktablarindagi bolalar uchun yengil suratda insho tayyorlanubdurki

ibtidoiyya,  rushdiyya,  e‟tidodiyya  maktab  talabalarini(ng)  har  birig„a  muvofiq 

suratda insho ta‟lim beriladur”. 

Darhaqiqat,  insho  yozma  nutqni,  fikrni  o„stirish,  tafakkurni  rivojlantirish 

vositasi  hisoblanadi.  Inson  qaysi  kasb  egasi  bo„lmasin,  yuksak  tafakkur  sohibi 

bo„lsagina,  yangilik  yaratadi.  Yozma  nutq  malakalarini  shakllantirish,  og„zaki 

nutqni takomillashtirish faqat soha doirasidagi muammo emas, balki umumta‟lim 

jarayonidagi  zaruratdir.  Negaki,  yozma  va  og„zaki  nutqning  me‟yoriy  darajada 

shakllanishi 

fikrlash 

tezligini 

oshirishga, 

o„quvchi  tafakkur  doirasini 

kengaytirishga  yordam  beradi.  Yozuv  bevosita  qo„l  bilan  amalga  oshiriladigan 

jarayon  bo„lib,  qo„l  harakatining  miya  yarim  sharlariga  aloqadorligi  psixologik 

tahlillarda qayd etilgan. 

Yozma  nutq  ko„nikmalarini  shakllantirish  maktab  davridan  boshlanadi. 

Shuning  uchun  har  tomonlama  malakali,  ma‟naviy  barkamol,  axloqan  yetuk 

mutaxassis-kadrlarni  tayyorlashga,  yozma  nutq  me‟yorlarini  o„rgatishga  maktab 

davridanoq  e‟tibor  qaratish  lozim.  Bugungi  ta‟lim  jarayonida  yoshlarga  kitob 

o„qish,  badiiy  asarlarni  mutolaa  qilish,  yozma  nutq  ko„nikmalarini  egallash  fikr 

o„stirishning  asosiy  vositalaridan  ekanligini,  tafakkurni  rivojlantirishga  xizmat 

qilishini,  bu  omillarsiz  har  tomonlama  yetuk  mutaxassis  bo„lish  mumkin 

emasligini ham uqtirish kerak. Bu borada faqat nasihat bilan ish bitmaydi. Yozma 

nutqni shakllantirishga qaratilgan topshiriqlar, ilmiy va badiiy adabiyotni mutolaa 

qilishga  yo„naltirilgan  tadbirlarni  bevosita  ta‟lim  jarayonida  qo„llash  zarur. 

Ajdodlarimiz  ta‟lim-tarbiya  berish  davomida  boshqalar  hayotini,  faoliyatini  ibrat 

qilib  ko„rsatish  usulini  qo„llashgan.  Yoshlar  turli  mazmundagi  kitob,  badiiy  asar, 

gazeta,  jurnallarni  mutolaa  qilish  jarayonida  ko„p  xulosalarni  o„zlari  chiqarib 

oladilar.  Bu  esa  ta‟lim  jarayonida  malakali  kadrlar  tayyorlashdek  maqsadga 

erishishni  yanada  osonlashtiradi.  Kitob  mutolaasi  borliq,  voqea-hodisa,  insoniyat, 

shaxs  ma‟naviyati,  ruhiyati  haqida  bilim  berish  bilan  bir  qatorda  yosh  avlod 

qalbida  ezgu  fazilatlarni  namoyon  etadi,  yaqinlariga,  Vataniga,  ona  zaminga 

muhabbat tuyg„ularini uyg„otadi, yozma ish ko„nikmalarini hosil qiladi. 



65 

 

Yozma  ish  va  topshiriqlarning  har  qanday  ko„rinishi  mumtoz  asarlar 



mohiyatini  o„zlashtirishda,  milliy  qadriyatlarni  anglashda  muhimdir.  Ayniqsa, 

adabiy  mavzudagi  insholarning  asosiy  maqsadi  o„tmish  va  bugunning 

manfaatlarini umumlashtirishga qaratilgani bilan ahamiyatlidir. 

Yozma  ishlarga  e‟tibor  faqatgina  milliy  pedagogik  tajribada  emas,  xorij 

ta‟limi  va  baholash  tizimida  ham  kuzatiladi.  Masalan,  keng  yoyilgan  til  o„qitish 

dasturlari hisoblangan IELTSTOEFL tizimlarida 60 daqiqalik umumiy mavzuda 

esse  yoki  insho  yozish,  50  daqiqa  mobaynida  o„qiganlari  hamda  eshitganlari 

bo„yicha savollarga javob tarzida yoki o„zi bilgan mavzuni dalillar, ma‟lumotlarga 

tayangan holda yozma tarzda asoslab berish talablari keltirilgan. 

Axborot  asrida  maktublar  yozilmay  qoldi.  Ularning  o„rnini  uzuq-yuluq 

SMSlar  egalladi.  SMSlar  faqat  xabar  yetkazadi,  ko„ngil  tuyg„ularini  ifoda  eta 

olmaydi.  Ko„ngil  tuyg„ulari  qalblarda  qolib  muztar  bo„lmasligi  uchun,  ezgulikka 

o„rgatish, insoniy fazilatlarni tarbiyalash uchun, albatta, maktub yozish kerak. Ona 

tili,  adabiyot  darslarida  insho,  bayon,  diktantlar  bilan  bir  qatorda  maktub 

ko„rinishidagi  yozma  ishlarni  ham  shakllantirish  lozim.  “Ota-onamga  maktub”, 

“Onamga  maktub”,  “Do„stimga  maktub”,  “O„zga  sayyoraliklarga  maktub”, 

“Alisher Navoiyga maktub”, “Farhodga maktub”, “Shiringa maktub”, “Ustozimga 

maktub”... kabi yozma ishlar o„quvchining ko„ngil daryolarini to„lqinlantirish bilan 

bir  qatorda  tafakkurini  rivojlantiradi,  tasavvur  olamini  kengaytiradi.  Shuning 

barobarida til boyligini oshirishga turtki beradi.  

Savodxonlik  shaxsning  fazilati,  axloqi,  mas‟uliyatidan  dalolatdir. 

Savodxonlikka  amal  qilmaslik  shunchaki  imlo  qoidalarini  buzish  emas,  balki 

mantiqiy nomuvofiqliklarga, fikrning noto„g„ri ifoda etilishiga olib keladi. 

Masalan,  mantiqiy  xatolar  ko„p  hollarda  paronimlarni  qo„llash  bilan 

bog„liqdir.  Shahrimiz  muassasalarida  “Hush  kelibsiz!”  degan  xitobga  ko„zingiz 

tushadi. Xush va hush paronim (talaffuzi o„xshash) so„zlar bo„lib, xush “yoqimli”, 

hush  “aql”  ma‟nolarini  ifoda  etadi.  Yuqoridagi  holatda  “yoqimli,  xush  (qadam 

bilan)  kelibsiz”  mazmunidagi  iltifot  o„rniga  “aqlli  kelibsiz”  tarzidagi  nomuvofiq 

bog„lanish yuzaga kelib qolgan. 

Xalqimizda “Onangni boshingda tutsang singlingni kaftingda tut” degan 

maqol  bor.  Bu  maqolda  ayrim  o„rinlarda  kift  so„zining  o„rniga  uning  paronimi  – 

kaft  birligini  yozish  holati  kuzatiladi.  Kift  “yelka  qismi”ni  ifoda  etadi, kaft  “qo„l 

oyasi,  hovuchi”  (“qo„l  oyasi”  kaft  so„zining  bugun  iste‟moldan  chiqib  ketgan, 

shevada qo„llangan shaklidir). Kift so„zi qo„llanganda “singilni e‟zozlash, onadan 

keyingi o„rinda tutish” anglashiladi, kaft so„zi qo„llanganda ham singilni e‟zozlash 

tushuniladi.  Qizig„i  shuki,  qo„l  ko„tarilganda  kaft  boshdan  yuqori  bo„lishi 

mumkin... 




66 

 

Ba‟zan  “Gijjalarni  davolaymiz!”  degan  e‟lon  mazmuniga  e‟tiborimiz 



tushadi.  Maqsad  “gijjalarni  davolash”mi?  Qani  bu  yerda  mantiq?  Axir  gijjalarni 

davolamaydilar,  gijjalardan  xalos  etiladi.  Bunday  misollarni  ko„plab  keltirish 

mumkin. Demak, savodxonlik fikrni  to„g„ri ifodalash, mazmunni  to„g„ri  anglatish 

hamdir. 


Til millatning mavjudligini belgilaydigan asosiy omil hisoblanadi. Ona tilini 

e‟zozlash,  qadrlash,  serqirra  imkoniyatlarini,  so„z  boyligini  borligicha  saqlash, 

takomillashtirish, davlat tili sifatidagi mavqei va nufuzini oshirish har birimizning 

muqaddas burchimizdir. Davlat tili tengsiz boyligimizdir, nomus-orimizdir. Milliy 

til xalqimizni hamjihatlikda taraqqiyot sari boshlaydi. Xalqni yanada jipslashishga, 

milliy qadriyatlarni asrab-avaylashga undaydi. Til bor ekan – millat barqaror!  

 


Yüklə 1,71 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   51




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2025
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin