Maktabgacha ta’lim psixologiyasi va pedagogikasi yo’nalishi
__ kurs ____-guruh talabasi __________________________________________________ning “Pedagogika nazariyasi va tarixi ” fanidan tayyorlagan MUSTAQIL ISHI
Mavzu: Jaloliddin Hasanboyevning pedagogika tarixi faniga qo’shgan hissasi va ijodiy merosi .
Topshirdi: _______________________
Qabul qildi: _______________________
Reja:
. Pedagogika tarixi haqida
. Jaloliddin Hasanboyevning ijodiy merosi
Jaloliddin Hasanboyevning pedagogika tarixi faniga qo’shgan hissasi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
Har bir ijtim oiy tuzum da in son n in g m a’naviy yu k salish in i ta’m inlovchi
ta’lim -tarbiya, m a’naviyat va m a’rifat kabi tushunchalar mavjud bo'lib, ular
pedagogika sohasidagi о zgarishlam i jam iyat taraqqiyoti bilan bog'liq holda
o'rganishni talab etadi. Pedagogika tarixi qadim zam onlardan hozirgi kungacha
bo'lgan turli ta rix iy davrlard a tarb iya, m aktab va p ed agogik a n a za riy a sining
taraqqiyotini davrlar talabi asosida o'rganib keladi. Har bir ijtimoiy tuzum, uning
kelajagi, insoniyat istiqboli, kishilarning turm ush darajasi fan va m adaniyat
taraqqiyoti bilan bevosita bog'liqdir. Binobarin, m ustaqillik tufayli ko'hna
Turkiston diyorida istiqom at qilib kelgan barcha xalqlar m illiy qadriyatlarining
qayta tik lan ish i va rivojlanishi uchun shart-sharoitlar vujudga keldi. Axloqan pok
va etuk insonlarni tarbiyalash m asalasini muvaffaqiyatli hal etishda xalqim izning
m a’naviy boyliklari, ajdodlarim izning bizga qoldirgan ilm iy merosi va tarixiy-
tarbiyaviy tajribalarini o'rganib chiqish, ularning yutuqlarini ta’lim -tarbiya ishlariga
tadbiq etishning aham iyati kattadir. Bu borada O'zbekiston Respublikasi Prezidenti
A.I.Karimovning quyidagi so'zlari alohida e’tiborga loyiqdir: «N aslu nasabini bilm
agan kishi inson sanalm aydi. N echa yillar bizni tariximizdan, dinimizdan,
ma’naviy merosimizdan g'ofil etishga urindilar. Am m o biz h u rriyatni orzu
etishdan, hurriyat uchun ku rash ish d an charchamadik. M aslagim izni naslu
nasabim izni doimo yodda saqladik. Ulug' bobokalonlarimiz ruhiga, bashariyat
tarixi va m adaniyati xazinasiga katta h issa qo'shgan ulug' ajdodlarim izga, ular
qoldirgan ulkan merosga munosib bo'lish istagi jam iyatim iz a’zolari orasida keng
yoyilishi, har bir fuqaroning ongidan m ustahkam joy olish i - bu ham yan gi zam
onning m uhim xususiyatidir» 0 ‘zbek xalqi tarixan ta’lim tarbiya sohasida o'ziga
xos dorilfunun yaratgan. Hatto hozirgi o'zbek xalqi yashab turgan zaminda
zardushtiylik dini keng yoyilgan davrlarda ham nekbin pedagogik qarashlar hukm
surgan. Biroq islom gacha bo'lgan davr tarbiyashunosligi, fan va m adaniyati tarixini
yoritish imkoni chegaralangan. Chunki, dastlab Iskandar boshchiligidagi yunon-m
akedon qo'shinlari, so'ngra arab istilochilari olib borgan talonchiliklar va
vayronagarchiliklar tufayli o'sha davrga tegishh ko'pgina asarlar yo'q qilingan.
Lekin islom va islom dan keyingi mavjud pedagogik qarashlarni, m illiy ta’lim –
tarbiyaga oid ananalarni, qadriyatlarni, xalq pedagogikasini ilm iy tahlil qilish va
hayotga tatbiq etish bugungi kunning m uhim va dolzarb m uam m osidir.
Istiqlolgacha biz tarbiya ishlarimizga Ovrupo pedagogikasini asos qihb oldik va
o'rgandik. Endi Sharq pedagogikasini o'rganishga e’tiborni qaratm oq lozim .
Chunki ilm u fan a w a l Sharqda taraqqiy etgan, hurfikrlilik bizdan boshlangan.
Olmon olim i Herler: «Sharq Yevropaning muallimidir» deganda haq edi. LA.Karim
ov m adaniy qadriyatlarning qudrati va tarbiyaviy aham iyatiga yuksak baho berib,
shunday deydi: «Xalqning m adaniy qadriyatlari, ma’naviy merosi m ingyillar
mobaynida Sharq xalqlari uchun qudratli m a’naviyat m anbai bo'lib xizm at qilgan
. Uzoq vaqt davom etgan qattiq m afkuraviy tazyiqqa qaram ay, O 'zbekiston xalqi
avloddan avlodga o'tib kelgan o'z tarixiy va m adaniy qadriyatlarini ham da o'ziga
xos an’analarini saqlab qolishga m uvaffaq bo'ldi. M ustaqillikning dastlabki
kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko'p asrlar m obaynida yaratib kelingan g'oyat
ulkan, bebaho ma’naviy va m adaniy m erosni tiklash davlat siyosati darajasiga
ko'tarilgan nihoyatda m uhim vazifa bo'lib q o ld i... Tarixiy tajriba, an’analam ing
meros bo'lib o'tishi - bulam ing barchasi yangidan-yangi avlodni tarbiyalaydigan
qadriyatlarga aylanib qolmog'i lozim».1, D arhaqiqat, m illiy qadriyatlarni um um
insoniy qadriyatlar bilan uyg'unlashtirish lozim . C hunki har bir m illat
ma’naviyatida o'ziga xos tom onlar bo'lsa ham , u um um insoniy qadriyatlarning bir
qismidir. Shu bilan birga, unutm asligim iz kerakki, biz qurayotgan yangi jam iyat
binosi uchun birinchi galda m illiy qadriyatlar ustun bo‘lm og‘i lozim . Biz
m illiy o‘zligim izn i an glam og‘im iz, o‘z tafakkurim izni k ash f e tm o g ‘im iz lo
z im . 0 ‘tm is h im iz d a u n u tilg a n s h u n d a y u lk a n sarchashm alar borki, u
lam i puxta, atroflicha o‘rganmoq birinchi galdagi vazifadir. VII—XII asrlar
davomida M arkaziy Osiyoda madaniyat, ilm-fan beqiyos rivojlandi. Ayniqsa, aniq
fanlarga qiziqish keskin orta boshladi. 0 ‘sha tarixiy davrda al-Xorazmiy, Forobiy,
al-Farg‘oniy, al-Beruniy, Ibn Sino, az-Zamaxshariy singari qom usiy olim lar
dunyoga keldi. 0 ‘sha ulug‘ mutafakkirlar inson m a’naviy va tafakkur dunyosini
boyitishda, insoniyat ongini, m adaniy-m a’rifiy qarashlarini o‘stirishda o‘z davrida
va keyinchalik ham ulug‘ xizm at qildilar, inson kamolotiga doir beqiyos ta’limotlar
yaratdilar. XV - XVI asrlarga kelib qadimiy Turkiston jahonga Qozizoda Rumiy, U
lug‘bek, A li Q ushchi, H aydar Xorazmiy, Hofiz Xorazmiy, Lutfiy, Navoiy, Bobur,
A bulg‘oziy Bahodirxon singari allom alarni voyaga etkazdi. Bu davrda M arkaziy
Osiyo shaharlarida yirik m adaniy va ilm iy markazlar vujudga keldi. Oktabr
to‘ntarishidan keyin, ya’n i 1917 -yildan boshlab Turkiston mintaqasida sho‘ro
hokim iyati o‘rnatila boshladi. Bu tuzum kom m unistik firqa m afkurasini targ‘ib va
tashviq qildi. O'tmishda atoqli mutafakkirlar pedagogikaga doir muhim fikrlami
aytib qoldirganlar, bulami o'rganish pedagogik tafakkurning o'sishiga, pedagoglik m
adaniyatining ortishiga imkon beradi. Pedagogika tarixi jam iyat taraqqiyoti
qonunlariga suyangan holda turh pedagogik nazariyalarni, ta’hm –tarbiyaning
mazm uni va m etodiarini o'rgatadi. O'tm ishning pedagogik sistem alarida bo'lgan
ilg'or fikrlam ing ham m asidan ijodiy foydalanadi. D em ak, pedagogika tarixi
ijtimoiy fandir. U tarixiy pedagogika hodisalariga davr talab i asosida yondashadi,
tarbiya n azariyasi va am aliyotining turh bosqichlarda xilm a-xil bo'lganligini ochib
berib, ilg'or qarashlarning taraqqiyot yo'lini ko'rsatadi. Pedagogika tarixi fani
pedagogika, psixologiya, falsafa, madaniyat tarixi, O 'zbekiston tarixi, jahon xalq
lari tarixi, etnografiya, arxeologiya, ahloqshunoslik va boshqa bir qator fanlar bilan
uzviy aloqador. Biz pedagogika tarixini o'rganish va tahlil qilishda: qadimgi
yozuvlar, toshbitiklar, qo'lyozma yodgorliklar, Sharq m utafakkirlarining ilm iym
a’naviy merosi, xalq og'zaki ijodi, m uqaddas kitoblar, pandnomalar, dasturlar,
o'quv qo'llanmalari va darsliklar, xalq maorifi masalalariga oid m ateriallar, m
atbuot m atnlari, prezident Islom K arim ovning ta’lim - tarbiyaga oid asarlariga
asoslanam iz.
Pedagogika tarixi fanining m etadologiyasi esa m illiy va um um bashariy
qadriyatlar, xalq pedagogikasi, M arkaziy Osiyo va Sharq m utafakkirlarining ilmiy
va ma’naviy merosi, O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi, O'zbekiston
Respublikasi Prezidenti I A.K arim ovning ta’lim-tarbiyaga oid asarlari va milliy
istiqlol g'oyasi haqidagi nazariyasi hisoblanadi. Pedagogika tarixini o'rganish
o'qituvchilarning faqat pedagoglik m adaniyatini oshiribgina qolmay, balki
pedagogik mahoratni egallashga ham yordam beradi. Shuningdek, o'tm ishning ta
’lim -tarbiya sohasidagi eng yaxshi tajribalarini o'rganadi, bu esa uning kundalik
pedagogik faoliyatida yordam beradi, uni bevosita am aliy faoliyatga tayyorlaydi.
Bu borada yaratilgan tarixiy, falsafiy, adabiyotshunoslikka oid asarlardan ham ijodiy
foydalanishga harakat qildik. Xullas, ushbu darslikning yaratilishida faylasuf,
sharqshunos, tarixchi, filolog olimlardan В Ahmedov, A .Ahm edov, A .A bdullaev,
V.V.Bartold, E .E .B ertels, A .B ahoutdinov, I.S.Braginskiy, B.G‘.G‘afurov,
V.Zoxidov, I.Mo'minov, O .Fayzullaev, Sh. Shomuxamedov, A.Qayumov,
S.Dolimov, A.Irisov, M.Orifiy, M.Hayrullaev, S.Rajabov, B. Qosimov, J.G .Y
oldoshevva boshqalam ing ishlari qo'llanma vazifasini o'tadi. i Hozirgi o'zbek
xalqining ajdodlari bundan bir necha m ingyillar oldin yashagan bo'lib, ular o'ziga
xos m adaniyatni vujudga keltirishda katta va m ashaqqatli y o ln i bosib o'tgan. D
astlabki tosh qurollardan tirikchilik uchun foydalanish, ancha takom illashgan m
ehnat qurollarini yasash, urug'chilik davriga kelib, xo'jalik h ay o ti va m adaniy
taraqqiyotda erishilgan yu tu q lam i o'z ichiga olgan davrgacha bo'lgan tarixim iz
otabobolarim izning boy qadim iy m adaniyatga ega bo*lganligidan dalolat beradi;' (
Eram izdan avvalgi birinchi m ingyillikda Baqtriya, Xorazm, So'g'diyona,
Marg'iyona, Parfiya ham da Parkana kabi davlatlarda turli qabila va elatlar
yashaganlar. U lar soqlar, m asog'utlar, so'g'dlar, xorazm iylar, boxtarlar,
chochliklar, parkanaliklar kabi qabila va urug'lardan iborat bo'lib, hozirgi M arkaziy
Osiyo hududida yashovchi xalqlarning ajdodlari hisoblanadilar. Ushbu elatlar
yashagan hududlarda o'ziga xos madaniy arianalar tarkib topa borgan. M asalan,
eram izdan oldingi asrning birinchi yarm ida qadimiy davlatlar: Baqtriya va
So'g'diyona, Marg'iyona, Xorazm, Parkana, Parfiya kabi o'lkalarda xalq xo'jaligining
turh sohalarida rivojlanish ro'y bergan. Eram izdan oldingi IX -V I asrlarda paydo
bo'lgan Ahm oniylar, eram izdan avvalgi III asr o'rtalarida tash k il topgan Grek-
Baqtriya, eram izning I asrida tashkil topgan K ushonlar, eram izning V asrida
yuzaga kelgan Eftalitlar, so'ngra Sosoniylar va, nihoyat, Turk xoqonligi davlatlarida
m adaniyat yuksala bordi A jd od larim iz tom on id an qo'lga k ir itilg a n qad im iy
m a d a n iy a t tarkibidan ta’lim -tarbiyaga oid m eros ham alohida o'rin olgan.
Zero, hozirgi turkiy va forsiyzabon xalqlarning bizgacha etib kelgan m uhim
arxeologik topilm alari, tarixchilar, adabiyot va san’at nam oyandalarining asarlari
buning dalilidir. I B unday m uhim m anbalar sirasiga yunon olim lari Herodot,
Suqrot, P lu ta rx , P o lie n n in g ta r ix iy , g e o g r a fik h a m d a a xloq iy a sa r
la r i, 11 www.ziyouz.com kutubxonasi allom alarim iz Abu Rayhon Beruniy, M
ahm ud Koshg'ariy, faylasuf, sharqshunos va tarixchi olimlar: E .E .B ertels,
S.P.Tolstov, V.V.Braginskiy, I.M.Mo'minov, I.V.Stebleva, A.O .M akovelskiy va
boshqalar tom onidan olib borilgan tadqiqotlar kiradi. \ Eng qadim gi tarbiya
haqidagi yodgorliklar bizgacha bevosita yetib kelm agan. Turkiy va forsiyzabon
xalqlarning hayot kechirish san ’ati, donolik m ajm uasi sifatida yuzaga kelib,
borliqqa am aliy m unosabatda bo'lishning nam unasi tarzida e’tirof etilgan m
a’naviy m adaniyat yodgorlik lari qadim gi grek tarixch isi H erod otn in g «Tarix»,
Strab on n in g «Geografiya» ham da M ahmud Koshg'ariyning «Devonu lug'atit-
turk» kabi asarlari, U rxu n -E n asoy b itik lari k ab i ad ab iy-tarixiy m anbalarda sa
q la n g a n . U sh b u y od gorlik lar m o h iy a tin i o 'rgan ish in so n n in g
shakllanishida moddiy va m a’naviy m adaniyat qay darajada katta o'rin tutganidan
dalolat beradi.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va m a’naviy
sohadagi islohotlar ta’Iim tizimida ham yangilanishlar boMishini taqozo etmoqda.
Ta’Iim sohasini isloh qilishga oid davlat siyosati ta’Iim tizimi rivojlanishi
strategiyasining ustuvor yo'nalishlarini belgilab berdi. 1997 yil 29 avgustda
0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi IX sessiyasida qabul qilingan 0 ‘zbekiston
Respublikasining «Ta'lim to’g‘risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi» ta’limni tubdan isloh qilishda amaliy dastur bcrldi. Ta’Iim sohasidagi
mazkur hujjatlar Respublikada ta'lim ni rivojlantirish ustuvor soha ekanligi e’tirof
etish bilan birga xalq ta’limi sohasining barcha yo'nalishlarida modernizatsiyalash
ishlariga katta yo‘l ochib berdi. Ta’Iim islohotlaridan asosiy maqsad - xalqning boy
intellektual merosi va umumbashariy qadriyatlar, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot,
fan va texnika, texnologiyalarning yutuqlari asosida shaxsning m a’naviy sifatlarini
tarbiyalash va rivojlantirishdan iborat. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A.
Karimov ta’kidlaganidek: «Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz
tomonidan ko'p asrlar mobaynida yaratib kelingan g'oyat ulkan, bebaho m a’naviy
va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko‘tari!gan nihoyatda muhim
vazifa bo'lib qoldi»1. ShuningdeL ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar muvaffaqiyati,
jamiyatning axloqiy va m a’naviy takomili ko‘p jihatdan yoshlarning ma naviy
tarbiyasiga bog4iq. Bu borada 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 25
avgustdagi PQ-451-sonli «Milliy g ‘oya targ’iboti va m a’naviy-ma’rifiy ishlar
samaradorligini oshirish to‘g ‘risida»gi Qarorida ko'rsatilganidek «Vatanimiz
mustaqilligining ma naviy asoslarini mustahkamlash, milliy qadriyatlarimiz, an’ana
va urf-odatlarimizni asrab-avaylash, xalqimiz, ayniqsa, yosh avlod qalbi va ongiga,
ona-yurtga muhabbat, istiqlolga sadoqat tuyg’ularini chuqur singdirish masalasi
bugungi kunda tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda»2 Bu vazifani hal etish uchun
oliy ta'lim muassasalari, jumladan oliy o ‘quv yurtlari ta’lim-tarbiya jarayonida
xalqimiz tarixi. madaniyati. m a'naviyatiga yangicha qarash. uni bugungi kun nuqtai
nazaridan o‘rganish, baholash va ulardan talabalaming m a’naviy sifatlarini
tarbiyalash va rivojlantirishda foydalanish maqsadga muvofiq. Yurtboshimiz
ta'kidlaganidek. «O 'z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning
kelajagi vo‘q»3. Ta’lim-tarbiya tarixi boy m a’naviy merosga ega bo'lib, uni o
’rganish va ta'lim iste’moliga kiritish kadrlar tayvorlash milliy modelida
ko’rsatilganidek, liar tomonlama barkamol insonni tarbiyalash va rivojlantirishda. m
a'naviy sifatlami tarkib toptirishda katta ahamiyat kasb etadi. “M a’n a v iy a t-
insonning, xalqning, jamiyatning. davlatning kuchqudratidir. U yo‘q joyda hech
qachon baxt-saodat bo'lmaydi. Nafaqat ko'hna tarix balki yangi tarix ham buning
ko'plab misollarini beradi”-1. Buyuk donishmandlar Suqrot. Aristotel. Diogen,
Seneka, Abu Nasr Forobiy. Abu Ali ibn Sino, Mahmud Qoshg'ariy, Yusuf Xos
Hojib, Alisher Navoiy. Nasafiy va boshqalaming fikricha m a’naviylik insonlarning
o'zaro munosabatlarida ezgulik. poklik, adolat, mehr-muruvvat. o ‘zaro yordam va o
’zaro tushunish kabi sifatlarning yuzaga kelishida namoyon boMadi. «Avesto» va
Sharq mutafakkirlarining pedagogik ta ’limoti hamda M a'm un akademivasi
olimlari yaratgan o‘lmas asarlar dunyo fani va sivilizatsiyasiga qo'shilgan mislsiz
hissadir. Ular orasida Muhammad Muso Xorazmiy (783-850 yy.), Ahmad Farg‘oniy
(tax. 797-865), Abu Ravhon Beruniy (973-1048), Abu Ali ibn Sino (980-1037), Abu
Nasr ibn Iroq (958-1034). Abu Sahl Masihiv (977-1011), Abulxayr ibn Hammer
(961-1038). Abu Ali ibn Miskavayx (vaf. 1030). Abu M ansur as-Saolibi} (961-
1038), Abu Abdulloh Iloqiv (vaf. 1068), Abu Abdulloh al-Xoraztniy (vaf. 997)
laming asarlari alohida o'rin tutadi. M a’mun akademivasi olimlaridan o'ziga xos m
a’naviy-pedagogik meros qolgan. Ularning didaktik asarlarida ifodalangan
saxovatlilik. insonparvarlik, halollik. do'stlik. Vatanga muhabbat, tabiatga nisbatan
ehtiyotkorona munosabat. mehnatsevarlik. sabr-qanoatlilik. xushmuomalalik,
mardlik. e'tiqodlilik. adolatlilik. sadoqatlilik, jonajon o'lkaga muhabbat, ijodkorlik,
zukkoiik. poklik, qanoatlilik. to 'g ‘rilik hamda boshqa m illiy va umuminsoniy
sifatlarni har bir yoshning ongiga singdirish m a'naviy ta'lim-tarbivaning asosiv
talabiaridan hisoblanadi. A llom alarning merosi vositasida talabaiarning m a'naviy
sifatlarini tarbiyalash va rivojlantirish muammosi bilan falsafa. adabivotshunoslik.
tarix. inson vajamiyat. etnografiya va boshqa fanlar namoyandalari u yoki bu
darajada shug'ullanib kelmoqdalar. Faylasuf olimlardan I.Mo'minov,
J.Tulenov,M.Xayrullaev,M.Mahmudov,S.SHermuhamedov.E.YUsupov,
H.Aliqulovlar yuksak shaxs tarbiyasi haqida fikr yuritar ekanlar, insonni m oddiy va
m a’naviy taraqqiyotning yaratuvchisi, erkin ijodkor sifatida talqin etadilar.
Pedagoglardan O.Musurmonova, M.Quronov, S.Ochil, N.Ortiqov, U.Mahkaniov,
M.Inomova, Q.Quronboevlar o ’quvchilarda m a'naviyaxloqiy madaniyatni
shakllantirish, mustaqillik yillarida tarbiya jarayonlari va yosh avlod ma'naviyatini
rivojlantirish, umumiy o'rta ta'iim maktablaridamilliy tarbiyaning ilmiy-uslubiy
asoslarini yaratishga bagMshlangan yirik tadqiqotlar olib bordilar. Ta'iim
jarayonining muhim masalalari J. Yo'ldashev, M.To’xtaxo'jaeva,
F.Yuzlikaevlarning ilmiy izlanishlarida o;z aksini topgan. Ta'lim-tarbiya tarixiga
doir S. P. Tolstov, A. A. Freyman, M. Aripov. O'.Aleuov, H. Boboev, A. Zunnunov,
B. Qodirov, S. Nishonova. X. Tillashev. K. Hoshimov. O. Hasanboeva, J.
Hasanboev. Z. Nuritdinova, E.To'raqulov, S. Rahimov, H. Homidov, K. Nosirov, F.
Babashev, N. Mahmudovalarning tadqiqot ishlarida qomusiy olimlarning inson
kamoloti masalalari borasidagi fikrlari tadqiq etilgan. Tadqiqotchilardan Q.
Karimov, N. Husanxo‘jaev,M . Maqsudov, Q. Mahmudov, A. Axmetova va
boshqalar Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Ahmad Yugnakiy, Alisher Navoiy, Husayn
Voiz Koshifiy, Abdulla Avloniy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdurauf
Fitratlarning ta'limiy-axloqiy qarashlarini tadqiq etganlar. Psixolog olimlar M. G.
Davletshin, G \ B. Shoumarov, E. G'oziev. I. Sunnatova. Z. Nishonova va
boshqalarning tadqiqot ishlarida msonning ma'naviy sifatlarini tarbiyalash va
rivojlantirish jarayoni optimal psixologik sharoitda o'rganilib, ular ma'naviy
tarbiyasi turli psixologik omillar, inson tabiatini hisobga olish. ijtimoiy hayot. o'z-
o‘zini, hayotdagi mavqeini anglab yetishga bo‘lgan psixologik holatlar asosida
o‘rganilgan. S. Nishonova «Sharq Uyg'onish davri pedagogik fikr
taraqqiyotidbarkamol inson tarbiyasi»ga doir tadqiqot ishida Sharq Uyg‘onish
davrida ta’lim-tarbiya masalalari, qomusiy olimlar ilmiy merosida komil inson
tarbiyasi, o‘sha davr ta’limiy-axloqiy asarlarida barkamol inson tarbiyasi
masalalarini yoritib beradi va komil insonga xos xislatlami ko‘rsatadi. Olimaning
ta’kidlashicha, Sharq Uyg’onish davri ta’limiy-axloqiy asarlarida barkamol shaxs
tarbiyasida aqliy. axloqiy, jismoniy, nafosat tarbiyasi asosiy mezon bo‘iib kelgan.
Ana shu mezonlarni tarbiyalashda inson egallashi zarur bo‘lgan m a’naviy xislatlar
ham alohida ajratilib ko‘rsatiladi5. Tadqiqotlaming m a’lum qismi tasavvuf ta’limoti
vakillarining axloqiy tamoyillariga bag'ishlangan. K. Qilichova adarlarida ayrim
shaxslaming pedagogik ta’limoti tadqiqetiladi. K. Nosirov IX-XI asrlarda O 'rta
Osiyo mutafakkirlarining axloqiy tarbiya haqida g'oyalarini (alBuxoriy va al-
Forobiy asarlari misolida) tadqiq etar ekan. inson axloqiy kamolotining asosiy shart-
sharoitlari va kamolot mezonlari bo‘lgan axloqiy xislatlami aniqlaydi. F. A.
Babashev esa pedagogika tarixida Xorazmda tashkil etilga«Bilimlar uyi» - «M
a’mun akademiyasi» (1003-1014) va unda faoliyat ko'rsatgan olimlar Abulxayr
Hammor, ibn Hamid al-Xorazmiy. Abu Sahl al-Masihiy, Abu Ali Ahmad ibn
Miskavayx, Abumansur asSaolibiylarning ilmiy merosi bilan bir qatorda - axloqiy
qarashlarini ham pedagogik jihatdan tadqiq etadi. Shuningdek. tadqiqotchilardan M.
Xojieva Xoja Ahmad Yassaviyning m a?naviy-tarbiyaviy qarashlari haqida
tadqiqotlar olib borib, unda Yassaviyning axloqiy o'gitlari misolida inson m a'naviy
kamolotida erishishi zarur bo‘lgan xislatlami ilgari suradi. 0 ‘zbek xalq
pedagogikasi tarixida juda ko‘p didaktik asarlar yaratilib, ulami chuquro‘rganish,
ulardagi eng qimmatli fikrlami aniqlash, saralash, ulardan bugungi kunda ijodiy
foydalanish hamda hayotga keng tatbiq etish hozirgi kunning muhim vazifasidir. Ilm
sohiblari ta’lim-tarbiya sohasiga oid qimmatli asarlar yaratgan, ulaming har bir
ta’limiy-axloqiy asari b o‘lib m a’naviy tarbiya, pedagogik fikrlar ilgari surilgaa.
ularning tarbiya haqidagi fikrlari chuqur, mantiqiy va asosli bayon etilgan. Asrlar
osha bu fikrlar o’z ahamiyatini yo’qotgani yo'q. Ular keng pedagogik j a m o a t c h
i l i k mulkiga aylanib, o'sib kelayotgan yosh avlod ta'Iimtarbiyasi, uni hayotga
tayyorlash ishida katta yordam berib kelmoqda. Bu pedagogik meros ayniqsa
hozirgi m a'naviy qadriyatlar tiklanayotgan bir sharoitda alohida qimmatlidir. 0
‘zbekiston Respublikasi pedagogika oliy ta'lim muassasalarida talabalar m a’naviy
sifatlarni tarbiyalashning muhim shartlaridan biri ulami Sharq allomalarining
pedagogik qarashlari asosida m a’naviy jihatdan shakllantirish, buning uchun
pedagogika tarixi materiallaridan unumli foydalanishdan iboratdir. 0 ‘zbekistonda
pedagogika oliy ta'lim muassasalari ish tajribasini o'rganish natijalari shuni
ko'rsatdiki, xalqning ulkan merosidan o‘qituvehilar tayyorlash, ularning ma’naviy
sifatlarni shakllantirishda yetarlicha foydalanilmayapti. Talabalam io’tmish meros.
qimmatli manbalarvordamida ma'naviy jihatdan tarbiyalash nihoyatda dolzarb
bo’lganligi uchun ham bu sohada izlanishlarni amalga oshirish ehtiyoji vujudga
kelmoqda. Pedagogika tarixi materiallari yordam idaohy ta'lim muassasalarida
talabalaming m a'naviy sifatlarini tarbiyalashni rivojlantirish maqsadida ushbu kurs
mazmunini vangi materiallar bilan boyitishga intildik. Professor-o‘qituvchilar m
ashg‘ulotlarini bevosita kuzatish jarayonida bo‘lajak o'qituvchilarni tayyorlash,
ularga bilim berish va m a'naviy rivojlantirishda pedagogik merosning keng
imkoniyatlarini hisobga olishga harakat qilindi. Shuning uchun ham pedagogika
tarixi kursi m azm unini boyitgan holda mashg'ulotlami tashkil etishga bo'lgan
intilish kuchli. 0 ‘quv qo‘llanmaning bundan keyingi sahifalarida «pedagogika
tarixi» kursini yangi materiallar bilan boyitish va ushbu o'quv materiallarining
talabalar ma'naviyatini tarbiyalashda pedagogik imkoniyatlari haqidagi ilmiy
izlanishlar natijalarini bayon etishga harakat qilamiz. Abu Nasr ibn Iroq, Abu Sahl
Masihiy, Abulxayr ibn Hammor, Abu Ali ibn Miskavayx. Abu Mansur as-Saolibiy,
Abu Abdulloh Iloqiylarning pedagogik qarashlari «Pedagogika tarixi» kursi
mazmunida o ’z ifodasini topmagan. «Pedagogika tarixi» bo'yicha mavjud
darsliklarda esa o'quv
Xulosa
Shunday ekan, axloqiy sifatlari mukammal bo‘ lgan insonlar yuksak m a’naviyatli
bo'ladilar. Hayotdan m a’lumki, beodoblik bu tug’ma xususiyat bo’lmay,
tarbiyasizlik mahsulidir. Chunki, agar bola yoshligidan boshlab odobli insonlar
doirasida yashab voyaga etsa, u, albatta, odobli, beodob kishilar orasida o‘ssa-
beodob bo‘lib tarbiyalanadi. Odob oddiy. shunchaki bir so'zday tuyilsada, aslida bu
so‘z zamirida katta m a’no. keng kolamdagi insoniy fazilatlar jamuljamdir.
Xalqimiz tarixiga nazar tashlasak, ulug' kishilar o ’zlarining chuqur va keng bilimi
bilangina emas, balki odob-axloqi bilan ham elu yurtda e’tibor topganini ko'ramiz.
Payg‘ambarimiz Muhammad salallohu alayhi vassallam musulmon olamida opining
axloq va odobi bilan ibrat bo‘lgan buyuk shaxs. Uning ibratli axloq-odobi aw alo
o‘z oilasi. qolaversa, atrofdagi insonlar orasi, o ‘zi yashagan jamiyatda yorqin
namoyon bo'lgan. Uning uchun axloq hayotning asosiy mazmunini tashkil etgan. U
hamisha halolligi, pokligi, axloq-odobi bilan barchaga ibrat bo‘lib yashagan.
Kambag’allar holidan xabar olgan, qarzdorlarning qarzini to ‘ lagan, mehmonni
qadrlagan, muhtojlarga ko‘mak bergan. O'zini doimo xokisor tutgan, maqtanish,
manmanlik. qahr-g‘azab bilan muomala qilish kabi nuqsonlardan uzoqda bo'lgan.
Xullas, o'zining barcha olijanobliklari hamda yuksak m a’naviy fazilatlari bilan
insonlar qalbidan abadiy o'rin olgan. Pedagogika tarixini o ‘qitishda talabalaming m
a’naviy sifatlarini tarbiyalashga bo'lgan ehtiyojni hisobga olgan holda yangidan-
yangi manbalarga murojaat qilish zaruriyati yuzaga keldi. Shu zaruriyat tufayb
«Pedagogika tarixi» kursi mazmunini talabalaming m a’naviy sifatlaniu
tarbiyalashda xizmat qiladigan o'quv materiallari bilan boyitish maqsadidagi
izlanishlar o ‘z aksini topdi. Jahon xalqlari madaniyatiniflg rivojlanishida Sharq
mutafakkirlari. ulaming m a:naviy merosi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Dunyo
xalqlarining falsafiy va didaktik fikrlari rivojida Sharq allom alarining qarashlari
alohida ahamiyatga ega. Chunki ular o ‘z faoliyatlari davomida ilm-fanning turli
sohalarida buyuk kashfiyotlar qilganlar, olamshumul iz qoldirganlar. IX asrdan
boshlangan madaniy-ma'rifiy yuksalish bir necha asr davom etib, bu davr tarixda
«Sharq Uyg'onish davri» nomi bilan mashhurdir. Bu haqda qator tadqiqotlar
yaratilib, ularda qomusiy allomalarning pedagogika, xususan m a’naviy-axloqiy
tarbiyaga oid ta'limotlari ilm iy tahlil etilgan. tirof etadilar. Sharq minglab daholarni
etishtirgani. jahon tsivilizatsiyasining bugungi taraqqivotiga tamal toshini
qo'vganligi hech kimga sir emas. Bular haqida biz qisman m a’lumotga egamiz.
Shunday mutafakkirlar borki, ular to'g’risida hatto tasavvurga ham ega emasmiz.
Ushbu qoilanm a shu yo'nalishga xizmat qilib. bugungacha talabalar nigohidan
devarli pinhon yotgan ajdodlarimiz, allomalar hayoti va ijodinin yoritishga. ilm-fan
va madaniyatolamiga munosib hissa bo'lib qo'shiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Vohidov R., Eshonqulov H. O'zbek mumtoz adabiyoti tarixi. -Toshkent: Yangi asr, 2006.
2. Valixo’jaev B., Tohirov Q. O`zbek adabiyoti tarixi. XVI asr. – Sam.: SamDU nashri, 2002.
3. Abdug’afurov A. Bobur she’riyati. Bobur. Devon. –T.: Fan, 1994, 3-14 –betlar.
4. Adizova I. O’zbek mumtoz adabiyoti tarixi. (XVI-XIXasr I yarmi) -Toshkent, Fan, 2006. -240 b.
5. Zahiriddin Muhammad Bobur. Devon. -T.: Fan, 1994.
6 www.tdpu.uz
7 www.pedagog.uz
8 www.Ziyo.net
Dostları ilə paylaş: | 
