Қурилиш материаллари ва кимё

Titrash haqida umumiy ma’lumotlar.Titrashga qarshi kurash usullari. Titrashdan himoyalanish usullari va vositalari.
Titrash qattiq, suyuq, gazsimon va boshqa xil jismlarning mexanik tebranishlaridir.
Me’yordan yuqori, uzoq ta’sir etgan shovqin va titrashlar, keyinchalik organizmini zararlantirib, og‘ir kasbiy kasalliklar kelib chiqishi sababchisidir.
Sukunatni buzib, foydali tovush eshitishga xalaqit beradigan tovushlarga shovqin deb ataladi.
Titrash qattiq jismlar, mashina va jihozlarning tebranishidir. Kuchli, keskin va uzoq davom etadigan shovqin va titrashlar insonning sog‘ligiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, natijada insonni tez charchatadi, ish unumdorligini pasaytiradi, asab va yurak tizimini ish faoliyatini buzadi.
Insoning eshitish organi mexanik tebranishning 16 - 20000 Gs.gacha bo‘lgan to‘lqinlarini eshitadi. 15 Gs. dan past chastotadagi shovqin infratovush, 20000 Gs. dan yuqorisi esa ultratovush hisoblanib, inson organizmiga salbiy biologik ta’sir ko‘rsatadi.
Tovush intensivligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
J = P2/ρ · C bu yerda:
J – tovush intensivligi, vt/m2; P – tovush bosimining miqdori, Pa; ρ – muhit zichligi kg/m3; C – tovush tezligi, m/s.
Tovush to‘lqinlarining 200 S haroratli muhitidagi tarqalish tezligi 343 m/s, po‘latda 5000 m/s, betonda 4000 m/s. ga teng.
Mashina va uskunalarda, kommunikatsiya va qurilmalarda mexanizatsiya-larning harakatdagi qismlarining nosozligi sababli, suyuqlik va gazlar quvurlar orqali bosim ostida uzatilganda paydo bo‘ladigan qisqa to‘lqinli tebranishlar titrash deb ataladi.
Titrash quyidagi ko‘rinishda ifodalanadi:
-titrash chastotasi f (Gs); -titrash amplitudasi A (mm); -titrash tezligi V (mm/s); -titrash tezlanishi w (mm/s2).
Titrash uskuna, jihoz va kommunikatsiyalarning mexanik mustahkam-ligini va gYermetikligini sifatsizlanishiga olib kelishi va har xil avariyalarning sababchisidir.
Titrash ta’sirida inson tanasidagi a’zolarning funksional holatlarini ishdan chiqishi, markaziy asab, yurak va qon aylanish tizimida hamda harakatlanish a’zolarida salbiy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Uning za-rarli ta’siri charchash, boshning, panja va suyak bo‘g‘inlarining og‘rishi, haddan tashqari asabiylashish va harakat faoliyatining buzilishi bilan namoyon bo‘ladi va ayrim hollarda tebranish kasalligining rivojlanishiga olib keladi. Uning og‘ir shakllari, mehnat qobiliyatining qisman yoki butunlay yo‘qolishiga olib keladi. Shovqin va titrashning ish joylarida ruxsat etilgan darajalari SanPI N0067-96 berilgan.
Titrashga qarshi kurash mashina, jihoz, uskuna va texnologik jarayonlarning loyihalashning dastlabki bosqichlarida boshlanishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Korxonalarning bosh rejalarini tuzish jarayonida, albatta shovqinga qashi kurash chora – tadbirlar ko‘rib qo‘yilishi shartdir.
Bunda asosan, sershovqin sexlarni bar joyga, iloji borcha, ularni ishlab chiqarish hududining chekka tomonlariga joylashtirish, sershovqin sexlarni boshqasidan tovush o‘tkazmaydigan to‘siqlar bilan to‘sish, sershov-qin binolarning eshik va derazalarini maxsus tovush o‘tkazmaydigan maxsus materiallardan tayyorlangan bo‘lishi zarur.
Titrashga qarshi kurash chora-tadbirlari uni keltirib chiqaruvchi manbaning o‘zidayoq kamaytirishga harakat qilishdan boshlanishi kerak. Mashina, jihoz, uskunalarning sifatli o‘rnatish, o‘z vaqtida ta’mirlash va uning dinamik kuchlarini muvofiqlashtirish, yaxshi natija beradi.
Ba’zi qurilmalar tovush to‘lqinlari quvvatini tarqatib yuborish xususiyatiga ega.
Shovqin to‘lqinlari g‘ovaksimon shovqin yutuvchi materiallar yuzasiga tushgach, shovqin quvvatini ko‘pgina qismi tor g‘ovakdagi havoni tebranma harakatga keltirish uchun sarflanadi. G‘ovaklardagi havo qisilib isiydi va natijada shovqin quvvati issiqlik quvvatiga aylanishi natijasida tashqi muhitga tarqalib shovqin yo‘qoladi.
Shovqinga qarshi kurashning yana bir usuli, texnologik jarayonlarni to‘g‘ri tanlash, mashina, jihoz, uskunalarning va texnologik jarayonlarni quyi kuchlanishda ishlashini ta’minlash, ularni sifatli yig‘ish hamda o‘z vaqtida ta’mirlash ishlarini bajarish ham katta ahamiyatga ega hisoblanadi.
Titrashga qarshi kurash tadbirlari quyidagilardan iborat:
Ish joylari, asbob – uskunalari va qurilish konstuksiyalarini mashina jihozlar hosil qilgan tebranish ta’siridan saqlanishning mukammal usullaridan biri titrashni to‘sish usuli hisoblanadi.
Bu usulda tebranuvchi mexanizm bilan uning asosi o‘rtasiga elastik mato o‘ralib, mato tebranishning bir qismini yutishi hisobiga asosga o‘tishi birmuncha kamaygan holda, tebranish miqdori sezilarli susayadi.
Titrash to‘siqlari yoki amortizatorlar po‘lat prujina, rezina va boshqa elastik materiallardan tayyorlanadi.
Mashina, jihoz, uskunalarning foydalanish tartib-qoidalariga rioya qilmaslik, yo‘riqnomalarni qo‘pol ravishda buzilishi natijasida, shovqinsiz ishlovchi uskunalarning sershovqin ishlashiga olib keladi.
Titrashga qarshi kurash ishlab chiqarish korxonalarining loyihalarini ishlab chiqilayotganda, hamda ishlab chiqarishning tartibot jarayonlari tanlanayotgan davrdan boshlanadi. Ushbu tadbirlarga quyidagilar kiradi: Shovqinni manbalarda kamaytirish, shovqin yo‘lini to‘siqlar yordamida pasaytirish. Mehnat tartiboti jarayonlarini va uskunalarni mukammallash-tirish, korxonalarni me’moriy rejalashtirish hamda binolarni akustik jihozlashlar kiradi.
Har qanday dastgohda bo‘ylama yoki aylanma harakat natijasida aerodinamik, mexanik va elektromagnit shovqinlari mavjud. Bu xildagi shovqinlarni 5-10 dBl ga pasaytirish uchun tishlik o‘tkazgichlardagi oraliq, tirqishlarni barham topishi, imkoni borcha plastmassa detallarni ayniqsa o‘z vaqtida sifatli ta’mirlash hamda harakatdagi qismlarni moylash kifoyadir.
Aerodinamik va elektromagnit shovqinlarni to‘sish va yutish xususiyatiga ega bo‘lgan ekran va maxsus qoplamalar ishlatiladi.
Sershovqin hamda zararli binolar alohida mintaqaga joylashtirilgan holda loyihalashtirilishi va ularga yaqin binolar yoki korxonalarni sanitariya me’yorlari talabiga muvofiq masofaga joylashtiriladi.
Ishlab chiqarish binolarini va yordamchi binolarni va yordamchi binolarni loyihalarini tuzayotganda kam shovqinli xonalarni iloji borcha sershovqin dastgohlar o‘rnatilgan xonalardan uzoqroq joylashtiriladi. Sershovqin binolarda ishlaydigan ishchilarni shovqindan himoya qilish uchun akustik ekranlar yoki tovush yutgich qopqoqlar, masofada turib boshqarish, bino devorlarini va shiftini tovush yutgich materiallar bilan pardozlash, tovushdan himoyalangan dam olish xonalarini tashkil qilish, tebranma yoki aylanma harakat qiluvchi qismlari mavjud dastgohlarni yumshatgich moslamalari (amortizatorlar) bo‘lgan – poydevorlarga o‘rnatilishi va boshqalar zarur tadbirlardan hisoblanadi.
Titrash ta’siridan himoyalanish, loyihalash bosqichlaridayoq boshlanib, barcha jihozlar, asbob uskunalarni pasportlaridagi shovqin va titrash ko‘rsatkichlariga qarab, eng qulaylarini tanlab olinadi.
Bunda tebranuvchan va shovqinli dastgohlar mavjud bo‘lgan binolarni, alohida ajratib shamol yo‘nalishi bo‘ylab hudud chekkasiga joylashtirish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Manbalardagi titrashlarni zararli ta’sirini kamaytirish usullarini ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchisi manbalardagi titrashni qo‘zg‘atuvchi kuchlarni pasaytirish bo‘lsa, ikkinchisi ularning poydevori bilan va boshqa dastgohlar hamda qurilish konstruksiyalari bilan bog‘langan joylarida titrashni pasaytirishdir.
Manbalardagi titrashlarni pasaytirishda mashina, jihoz, aslahalarni to‘g‘ri o‘rnatish, ularni o‘z vaqtida sifatli ta’mirlash, moylab turish, ish tartibini to‘g‘ri tashkillashtirish va ularni zo‘riqtirmasdan me’yorida ishlashini ta’minlash, jihozlarni masofadan turib boshqarish hamda shaxsiy muhofaza qurollari va kiyimlaridan o‘rinli foydalanish kutilgan samaraga erishish imkoniyatini yaratadi.
Agar manbaning o‘zida tebranishni pasaytirish iloji bo‘lmasa, u holda manba asosi bilan uning poydevori o‘rtasida titrashni so‘ndiruvchi rezina yoki prujina yoki amartizatorlar qo‘yib pasaytiriladi.
Titrashni pasaytirishda eng samarali usul, tebranuvchi jihozlarni o‘ta takomillashgan tebranmaydigan yoki kam tebranadigan dastgohlar bilan almashtirishdir.
Masalan, temir beton ishlab chiqarish sexida betonni tebranish yo‘li bilan zichlovchi uskunani takomillashtirilsa, ya’ni uning korpusini ostidagi mustaqil tebranuvchi bir guruh mitti amartizatirlar o‘rnatilsa, bino polini umumiy tebranish darajasini va undan chiqadigan shovqinni ham keskin kamaytirish imkoni tug‘iladi.
Muhandislik tajribasida ko‘pincha dastgohlardan tarqalayotgan titrash ta’sirini pasaytiruvchi tadbirlarni ishlab chiqish va tadbiq qilishga to‘g‘ri keladi. Bu borada tebranishni pasaytirish uchun, tebra-ixota, tebro-so‘ndirgich va tebro-qaytargich vositalaridan samarali foydalaniladi.
a) Tebraixota ikki xil, passiv va faol ko‘rinishda bo‘ladi.
b) Tebro-so‘ndirgich, tebranish manbalaridan polga va u orqali binoning boshqa qurilmalariga ta’sirini oldini olishda, tebro-so‘ndirgichni poydevorga o‘rnatishdir.
v) Tebroqaytargich, buni demfirlash usuli ham deyiladi va to‘siqlar ustidan rezina, plastika yoki mastikalarda ixota qilinadi.