Uyushiq bo’laklar haqida umumiy ma’lumot. Uyushiq bo’laklarning sеmantik-sintaktik xususiyatlari. Uyushishning ifoda vositalari

Egalarning uyushib kelishi.
Gulos, To’ti, Qumri, Oyxon, Erkinlar,
Navro’z kuni devorlarga qararlar.
(Cho’lpon)
2. Kesimning uyushib kelishi
Haqiqat bukilar, lekin sinmas. (maqol)
3. To’ldiruvchining uyushib kelishi
a) vositasiz to’ldiruvchi: Botir filosofiyani, fan axillarini va siyosiy arboblarning obrazlari tasvirlangan badiiy asarlarni sevadi. (S.N.)
b) vositali to’ldiruvchi: Navoiy tarixda mashhur shaxslarning xayotlari, fikrlari, maqsadlari va ularga doir afsonalar haqida asar yozishni Jomiyga taklif etadi. (O.)
4. Aniqlovchining uyushib kelishi.
a) Sifatlovchi: maktabimiz bog’ida oq, qizil, sariq, safsar gullar ochildi.
b) Qaratuvchi: Oq o’rik, shotut, shaftoli, g’aynflining sap-sariq yaproqlari hovli betini ko’mib yotibdi.
5. Hollarning uyushib kelishi.
Ariq suvi bir hilda, jimgina, sharpasiz va shabodasiz oqmoqda. (I.R.)
Uyushuq bo’laklarning har biri boshqa bo’laklar bilan kelib, `yiq holda bo’lishi ham mumkin. Masalan: Yo’lning har tomonida bir-biriga tutash bog’chalar, kichik-kichik ekin maydonlari, mevazorlar, chamanlar bor edi. (O.)
Gapning uyushuq bo’laklari quyidagi xususiyatlari bilan harakterlanadi:
Uyushuq bo’lak komponentlari o’zaro teng a’loqada bo’ladi.
Ular gapda bir xil sintaktik vazifalarni bajaradi.
Ular umumiy xisoblangan bo’lak bilan bir xil munosabatda bo’ladi.
Teng bog’lovchilar yordami bilan bog’lanadi yoki bog’lanishi mumkin.
Sanash intonatsiyasi orqali talaffuz qilinadi.
Odatda bir xil so’z turkumi bilan ifodalanadi, Grammatik shakillari ham bir xil bo’ladi.
Uyushuq bo’laklarda son, egalik, kelishik affikslari va ko’makchilar,
odatda, uyushuvchi so’zlarning oxirisiga qo’shilib, hammasi uchun umumiy bo’ladi.
Masalan:
Ariqcha bo’yidagi atirgul, qizilgul, naparmon gullar ochilib yotibdi. (I.R.) Mana bu xashamatli binolar va tsexlarimiz zabardast ishchilarimizning qo’li bilan yaratilgan. (Gaz) Xirot har kuni dardi, nash’asi mashaqqati bilan yashaydi. (O.)
Son, egalik affikslari va ko’makchilar ba’zan uyushuq
bo’laklarining har biriga qo’shilib kelishi ham mumkin. Bunda har biri alohida ta’kidlanadi.
Masalan: Tog’lar, adrlar, uzoq-yaqindagi daraxtlar qurum
boskanday qopqora tus oladi. (A.K.)
Mustaqil O’zbekistonning buyuk kelajagi uchun, qudrati uchun, shon-sharifi uchun har bir fuqaro fidokorlik ko’rsatishi zarur. (Gaz).
Elim deb, yurtim deb, yonib yashash kerak!
(I.A.Karimov)
Uyushuq bo’laklarida affikslargina emas, so’zlar ham umumlashtirishdi, bunday so’z har bir uyushuvchi so’z bilan takrorlanmay, uyushuq bo’lak oxirida keladi.
Masalan: Paxta dalalarida kim ko’p, kim oldin, kim toza terishga musoboqa uynaydi. (G.G.) To’pa hola Anorxonning ham onasi, ham otasi, ham singlisi, ham maslaxatchisi edi. (I.R.) Bu gaplarda terishga, edi so’zlari uyushuq bo’lak oxirida kelyapti.
2. Uyuushgan va uyushmagan aniqlovchilar.
Odatda aniqlovchilar uyushgan va uyushmagan bo’ladi. Uyushgan aniqlovchilar – uyushgan sifatlovchilar predmetni bir tomondan aniqlansa va o’zaro teng holatda bo’lsa, uyushib keladi. Bunda ularning har biri to’g`ridan-to’g’ri sifatlanishiga bog’lanadi.
Masalan: U sodda, uyatchan, kamtarin kamtarin yigit edi. (O.) Bu gapda uyushgan sifatlovchi-sodda, uyatchan, kamtarin o’zaro oxang yordamida birikib, predmet-yigitning belgisini, ya’ni xususiyatini aniqlab kelyapti.
Yoki:
Bahorda qum-qum libos kiyib olgan bog’lar endi sariq, qizish va ko’kimtir barg’lar ichida tovlanadi. (S.Z.) Bu Misoldagi sariq, qizg’ish va ko’kimtir so’zlari o’zaro teng xolatda predmet (barg) ni bir tomondan ya’ni bir tomondan ya’ni rang jihatdan aniqlab kelan.
Uyushgan sifatlovchilar bir predmetning turli belgilarini hamda bir turdagi belgilarini bildiradi, har ikkisida ham predmet bir tomondan aniqlanadi.
Masalan: Bu er kichkina, toza, serdaraxt, shiringiha manzil edi. (O.)Kechqurun kutubxonada u o’tirgan stolning usti qizil, yashil, ko’k, pushti, sariq jildli jurnallarga to’lib ketdi. (A.K.) Quyuq, bahaybat, badjahl bulutlardan yirik yomg’ir tomchilari savalab turadi. (O.)