Узбекистон республикаси кишлок ва сув хужалиги вазирлиги
Tuproq bonitirovkasi va uni o‘tkazish uslubiyati
Yüklə 1,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4. Tuproq bonitirovkasi va uni o‘tkazish uslubiyati Respublikamizning yer resurslaridan oqilona va samarali foydalanish, shuningdek, qishloq xo‘jalik ekinlari hosildorligini ilmiy asoslangan holda rejalashtirish yer maydonlarini har tomonlama o‘rganish va ularning sifatini baholashni taqozo qiladi. Tuproq unumdorligini belgilovchi xususiyatlariga karab yerni sifat jihatdan aniq baholash usullaridan biri-uning tabiiy unumdorligini baholash (bonitrovka qilish), ya’ni yerga eng muhim agronomik xususiyatlariga ko‘ra ball bilan 62 solishtirma baho qo‘yish hisoblanadi. Bu davlat yer kadastri tadbirlari ichida muhim o‘rin tutadi. O‘zbekiston qishloq xo‘jalik korxonalari hududidagi sug‘oriladigan yerlarni unumdorligi bo‘yicha bonitirovka qilish birinchi marta XX asrning 70- yillarida "O‘zdaverloyiha" institutining Yer kadastri bo‘limi mutaxassislari tomonidan amalga oshirilgan. Tuproq bonitirovkasi deb, dehqonchilik samaradorligi va agrotexnikasining tenglashtirilgan darajasidagi tuproq unumdorligi bo‘yicha uning sifatining taqqoslangan bahosiga aytiladi. U tuproqlarning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ob’ektiv belgilari hamda xususiyatlari asosida aniqlanadi. Bonitirovka qilishning asosiy maqsadi tuproqlarning tabiiy unumdorligi bo‘yicha nisbiy hamda barqaror xususiyatlari bo‘yicha bir tuproq xilining ikkinchisidan necha marta yaxshi yoki yomonligini ko‘rsatishdan iborat. Bonitrovkaning ob’ekti bo‘yicha aniqlangan, qat’iy taksonomik birliklarda ifodalangan tuproq xillari xizmat qiladi. Tuproq bonitrovkasining mezoni qilib, ishlab chiqarish natijalariga ta’sir etuvchi tuproqlarning tabiiy diagnostik va madaniylashish jarayoni olinadi. Tuproq bonitirovkasining mintaqaviy xarakterga ega bo‘lishi ma’lum bir tabiiy mintaqalarga va ularda yetishtiriladigan qishloq xo‘jalik ekinlariga bog‘lanishi zarur. Buning uchun ilmiy asoslangan tabiiy qishloq xo‘jalik mintaqalashtirishni o‘tkazish, ma’muriy chegaralarda qat’iy qo‘llanish maqsadida yirik mintaqalar uchun o‘zlarining tuproq bonitrovkasini o‘tkazish uslubiyatini ishlab chiqish zarur. Tuproq sifatini belgilaydigan unumdorlikning asosiy omili bo‘lgan ozuqa elementlarining miqdori, ularni madaniy ekinlar uchun samaradorlik qiymati, suv hamda issiqlik rejimi, sug‘oriladigan mintaqalarda tuproq bonitirovkasi ballarini aniqlashga asos qilib olingan. Tuproq sifatini baholashda tuproq paydo bo‘lish jarayonidagi biogen elementlar-uglerod, azot, fosfor va kaliyning o‘simliklarning ildizi oziqlanadigan mintaqada to‘planishiga ham katta ahamiyat beriladi. Bu omillarning miqdor qiymati bir metr qalinlikdagi tuproqda yalpi chirindi, azot, fosfor va kaliyning harakatlanuvchi birikmalarining zahirasini ko‘rsatadi. O‘zbekistonning sug‘oriladigan mintaqalarida tuproqlarning chirindi va ozuqa elementlarining miqdori shu tuproqlarni genetik mansubligi va mexanik tarkibi, tuproq paydo bo‘lish jinslari, tuproq qatlami, mayda donador qatlamining qalinligi, tuzilishi va boshqa diagnostik belgilari bilan uzaro uzviy bog‘liqdir. Sug‘oriladigan tuproqlarda ozuqa moddalarining miqdori asosan sug‘orish davri va madaniylashganlik darajasiga qarab aniqlanadi. Respublikamizning dehqonchilik tumanlaridagi tuproqlarning sifati u yoki bu qishloq xo‘jalik ekinlarini o‘stirish imkoniyatini aniqlovchi agroiqlim bilan uzviy bog‘liq qilib belgilangan. Shunday qilib, O‘zbekistonning sug‘oriladigan tuproqlari bonitirovkasini aniqlash uslubiyati tuproqlarning ekologik sharoitlarini ham hisobga olgan holda tuziladi. Unumdorlik bo‘yicha baholash ishlari muayyan yerdagi qishloq xo‘jaligi ekinlariga bo‘lgan talablarni hisobga olingan holda o‘tkaziladi. O‘zbekistonning 63 sug‘oriladigan yerlari sharoitida g‘o‘zaning talablari hisobga olingani e’tiborda tutiladi. G‘o‘zaning talablari hisobga olingan holda aniqlangan unumdorlik ko‘rsatkichlari paxtachilik majmuiga kiruvchi boshqa hamma ekinlar (sholi, kanop va ko‘p yillik mevali daraxtlardan tashqari) ekiladigan sug‘oriladigan yerlarni baholash uchun xam to‘g‘ri keladi. Yerlarni baholashda tuproqning asosiy xususiyatlari va tabiiy sharoitlari: genetik alomatlari, sug‘orila boshlangan davr muddati, mexanik tarkibi, tuproq hosil qiladigan jinslar genezisi, tuproq qatlamining sizot suvlarini o‘tkazuvchanligi, sho‘rlanish darajasi, eroziyaga uchraganligi, toshloqlik va gipslashganlik darajasi va hokazolar hisobga olinadi. Baholash 100 balli yopik shkala bo‘yicha o‘tkaziladi. Eng yaxshi xususiyatlarga ega bo‘lgan va eng yuqori unum beradigan tuproqlarga 100 ball belgilab qo‘yiladi. Sug‘oriladigan tuproqlarning bonitirovka shkalasidagi sifat bahosi ularning genetik mansubligi, sug‘orish davri va madaniylashganlik darajalariga nisbatan bonitet ballarida aks ettirilgan. Shkalada bundan tashqari tuproqning gumus zahi- rasi va o‘simlik ozuqa elementlari bilan ta’minlanganligi, singdirish sig‘imi, fizik hususiyatlari va biologik aktivligi integral tarzda hisobga olingan. O‘zlashtirish davriga qarab sug‘oriladigan tuproqlarning hususiyatlari ham tubdan o‘zgaradi. Masalan, eng qadimdan sug‘orilib kelinayotgan tuproqlar bazis tuproqlar bo‘lib, barcha hususiyatlari bo‘yicha unumdor hisoblanadi. O‘zbekistonda sug‘oriladigan tuproqlarning bonitirovka shkalasi madaniylashish bo‘yicha past, o‘rtacha va yuqori turlarga bo‘lingan. Chirindi zahirasi va fosforning harakatlanuvchi birikmalarining ozligi, biologik jarayonning sustligi, tuproqning past darajada madaniylashganligidan dalolat beradi. Yuqori darajada madaniylashgan tuproqlar asosan yuqori agrotexnik, tizimli tarzda yuqori darajada mineral va organik o‘g‘itlardan foydalanish hamda shunga mos holda azot va fosforning harakatlanuvchi birikmalari bilan yuqori darajada ta’minlanganligi, shu tariqa chirindiga boyitilishi sharoitida shakllangan. Quyidagi jadvalda sug‘oriladigan maydonlarning bonitirovka shkalasi keltirilgan. 5 - jadval O‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlarini unumdorlik bo‘yicha baholash shkalasi. Yüklə 1,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|