Узбекистон Республикаси

MUHOKAMA

Olingan ma’lumotlar, ularning tahlili va adabiyotdagi ma’lumtlar bilan solishtirishi quydagi xulosalar chqarilishiga imkoniyat beradi. Eng avvalo shunu ta’kidlash zarurki, sport hozirgi rivojlayotgan jamiyatimiz tuzilmasiga kirgan, uning mazmuni universal bo’lib, keng hajimli tavsifga ega bo’lmoqda. Sport masalalari bo’yicha xalqaro birlashmalar, fedratsiyalar, xalqaro turistik tashkilotlar kiradi. Shu sababli sport rivojlanishi masalalari BMT, davlatlar parlamentlari tomonidan muhokama etiladi, mamlakatlar konstitusiyasi, siyosiy partiyalar dasturlarida p’z aksini topadi, y’niy sportni boshqarish davlat darajasida ta’minlanadi [26].

Jamiyatda sportning funksiyalari xilma –xil bo’ladi. Chunonchi, uning etakchi funksiya sifatida musobaqaviy funksiya alohida o’rin egallaydi. Sport natijalarini ro’yhatga olish, sportchilar va sport jamoalar orasida g’oliblarni aniqlash, qatnashchilar o’rnini belgilashga olib keladi, bular sport tayyorgarligi darajasini aniqlash imkoniyatini berib, sportchilarning musobaqaviy faoliyati tizimini ishlab chiqarishni taklif etadi. Qolgan funksiyalar ( tarbiyaviy bilimlarni oshirish, tinchlik kuchaytirish, tomosha, iqtisodiy, obto’ ortishi va boshqalar) sport malakasini belgilash uchun xizmat qilishda hamda mamlakat ichida sport rivojlanishini ta’minlash uchun hizmat qiladi.

Sport turi, musobaqa tavsifi, sportchilar tayyorgarlik darajasi, sport fuksiyalarning ierorxiyasi, tashkilligi, boshqarilishi, rivojlanishiga qarab belgilanadi. Chunonchi, dunyo miqiyosida turli sport turlarining mavjudligiga bugungi vaqtda hech kim uchun shubha to’g’dirmaydi ( oliy natijalar sporti, profesonal –tijorat sport, ommaviy sport, bolalar va o’smirlar sporti, ayollar sporti va hakozo).

Ma’lum bo’ldiki, musobaqa harakatlari va buning sharoitlari kompleksi uchun xos bo’lgan sport turlaridan tashkil topgan. Sport turlari musobaqa faoliyati predmetining asosiy belgisi bo’yicha farqlanadi va yning har bir turi,

faqat o’zigagina hos bo’lgan musobaqa kurashini yuriyish usullariga ega bo’ladi va barcha funksiyalar alalxusus muyan turlari orqali amalgam oshiriladi [38].

Amaliy ixtiyoj maqsadida, sport turlari 5 ta guruhga birlashtirilgan: katta guruh, maxsus texnik vositalarni boshqarish (motosikil, samaliyot, yaxta), muljalni sport quroli vositasida urish (miltiq, kamon), sportchining model – konstruktorlik faoliyati (aviamodellashtirish) va raqibni abstract mantiqiy engish (shahmat, shashka).

Ma’lumki sport tayyorgarligi –bu murakkab, ko’p yillik jarayon bo’lib, unda bir –biriga bog’liq jarayonlar mujassam etilgan: oliy toifali sportchilarni tayyorlash, sport zaxiralarini shakkillantirish hamda jismoniy tarbiya -sport va sog’lomlashtirish kabi ommaviy ishlarni amalgam oshirish zarur bo’ladi. Sport zaxiralarini tayyorlashdan asosiy maqsad shundaki, yosh sportchilar jismoniy, texnik-taktik, integral –psixologik va funksonal tayyorgarlik jihatlaridan oliy toifadagi sportchilar talablariga javob bera olishlari kerak va ular eta oladigan natijalarga erishishlari uchun zamini mavjud bo’lishi shart. Bunda sportchilarning tayyorlanishi ko’p yillik jarayoni tuzilishida bashorat qilish roli ayniqsa muhim [16].

Sportchilarni tayyorlashni ta’minlashda markaziy o’ringa murabbiylar profanalizmga ega bo’lib, u tizim muvoffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun muhim ahamiyatga murabbiylarning o’quv muassasalarida alohida tayyorlanishi, qayta tayyorlanishi va malaka oshirishdir.

Hozirgi kunda murabbiy shaxsiga birlamch e’tibor qaratilishi lozim, chunki murabbiy sportchini tayyorlashda asosiy shaxsdir. Biz murabbiy – o’qituvchi tomonidan profesonal majburiyatlarini bajarishi Haqida gapirganimizda, buning ostida murabbiy etarli tajriba va bilimga ega bo’lishi tushunamiz.

Murabbiy faoliyati ko’p tamonlama tavsifga ega va uning alohida funksiyalariga bo’linishi shartli bo’ladi – masalan, sport madaniyatini tarbiyalash, o’quv mashg’ulotlari, tashkiliy va boshqa funksiyalar.

Murabbiyning pedagogik salohiyatiga qator imkoniyatlar kiradi: perseptiv, konstruktiv, dedaktik, ekspressiv, kommunikativ, tashkiliy, akademik va boshqalar [32].

Hozirgi kunda, hech kimda, bolalar yoshida ixtisoslashtirilgan holda sport bilan shug’illanish boshlanishi zaruriyati va maqsadga muvofiqligi shubha uyg’otmaydi. Bunda shug’illaniuvchilar psixofeziologik va marfalogik rivojlanish noadekvatligi, mashq yuklamalari mashg’ulot davomida qullanilishda, sog’likka zarar etkazilgan holda yuqori sport natijalariga erishish oldini oladi. Shu sababli, sport bilan shug’illanish aniq yoshi, keng doiralarda o’zgarib, insonga nisbatan qo’yilgan sport talablaridan kelib chiqadi. Ishimizning 1-jadvalda ixtisoslashtirilgan sport turlari bilan shug’illanish boshlanish davirlari va sport maktablarida va musobaqalarda mshg’ulotlarga kirishish vaqti ko’rsatilgan. Boshlang’ch tayyorgarlik guruhlari, o’quv mashg’ulot va sport etukligi yoshlari ko’rsatilgan. Shunga muvofiq, o’qitish davri belgilanadi: boshlangich tayyorgarlik guruhlarida - 3 yil, o’quv –mashg’ulot guruhlarida – 4-5 yil, sport etukligi guruhlarida- 3 yil.

Boshlang’ich davrdan sport natijalariga erishish davriga utayotgan sportchilar tarkibini saqlash hanuz dolzarbligicha kolmoqda, kontingent etilishishida sport zahiralarining ko’p yillik tayyorgarligi mazmuni yo’qoladi. Bu holat ko’pincha sportchilar saralanishi sifatida, sport turiga nisbatan qiziqish uyg’otishi, zahiralar bilan ishlash sharoitlarida, murabbiylar professionalizimga bog’liq.

Yosh chegaralari sport turi chegaralariga bog’liq. Sport bilan ixtisoslashtirilgan tarzda shug’illanish bolalikda boshlanadi, yuqori toifa darajasi 8-12 yillik tayyorgarlikdan keyin erishiladi. Shu sababli saralsh sport turi qay yo’nalishda rivojlanishi aniqlashtiruvchi omillar va sportchi qanaqa talablarga javob berishi lozimligini aniqlashga qaratiladi. Ko’p yillik tayyorgarliklik jarayonida, sportcilar sponi, bosqichdan –bosqichga ( boshlang’ich ihtisoslashtirishdan mamalakt etakchi jamoalariga olinishiga qadar) qisqrtirib boradi, saralashning o’zi esa chuqurlashadi. [37, 41, 42].

Saralash uslubini ko’p yillik tayyorgarlikning har bir uosh bosqichda, hamda oliy toifadagi sportchilar model tavsiflarini aks ettiruvchi asosiy parametrlar buyicha sportchilar tadiqiq etish uslublari kompleksini tashkil etadi. Uning tarkibiga antrometrik o’lchamlar, testlar, eksper bahosi, musobaqaviy faoliyat tahlili, mashg’ulot jarayonida kuzatuvchilar normativlarini o’rganish, turliappartura qullanilishi kiradi. O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sport uyushmalari tashkillashtirilib faoliyat yuritishmoqda, shu jumladan davlat yordami asosida ham. Ularning toifasiga jismoniy tarbiya va sport jamoalari, hukumat organlari turli sport turlarini tashkil qilingan. Xozirgi paytda, barcha mamlakatlarda, ommaviy sport ishlarini amalga oshirishda sport klublari faoliyatiga asosiy e’tibor qaratilmoqda.

Sinfdan tashqari sog’lomlashtirish va sport ishlari, maktabda sport ta’limi asoslaridan biridir. Sinfdan tashqari ish, o’quvchilar mustaqil ta’lim olish asosida amalga oshiriladi. Jismoniy tarbiya o’qituvchisi jismoniy tarbiya bo’yicha sinfdan tashqari ishlarning tashkiliy va metodik boshqarishini bevosita amalga oshiradi, sport seksiyalari ishlarini tashkillashtiradi va buning uchun maktab faollarini jalb etadi. Umummaktab jismoniy tarbiya –sog’lomlashtirish tadbirlarini rejalashtiradi va ularning o’tkazilishini yuqori daromadi ta’minlaydi. Oliygoh ichki sport musobaqalari tarkibiga fakul’tet kurslari, fakul’tetlararo musobaqalar, kursdagi o’quv oqimlari, o’quv guruhlariga olishadi. Mazmunidan kelib chiqgan holda musobaqa yo shahsiy, yoki, jamoaviy bo’lishi mumkun. Har bir boshlang’ich musobaqaviy bosqichlarda belgilanadigan fakultet, kurs, o’quv guruhlaru yoki har bir talaba uchun ochiq bo’lishi lozim. Ammo nima bo’lganda ham mazkur tizimi boshlangich bosqichlarida ham har bir talaba tayyorgarlik darajasidan qatiy nazar qatnashishi

mumkun [43].

Bunday musobaqalardan maqsad – bo’lajak hamkasblar orasida dustlik munosabatlarini o’rnatishdir. Sport darajasi muvoffaqiyatlarini belgilash emas. Ammo sport vazifasi O’zbekiston oliygohlari yoki yuman, shahar oliygohlari o’rtasidagi musobaqalarda sport natijalariga erishishdir. Bu orqali har bir oliygoh

talabalari sport tayyorgarligi darajasi belgilanib, bu orqali alohida oliygohlarda talabalar sport manfatlariga nisbatan oliygoh munosabat tavsifi ham aniqlanadi. Bunday tadbirlarda qatnashish tajribasi, oliygohni bitirgandan so’ng profesonal faoliyat shakilanishga olib keladi