Uzbekiston ssrning tashkil etilishi respublikadagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning kuchayishiga olib keldiki, ularga bir kancha omillar ta’sir kursatdi

«Inogomovchilik» — mustabid Sovet davlati jazo organlari tomondan ataylab tuki b chikarilgan va 1926— 1931 yillarda bir kator milliy redbar kadrlar va ziyolilarni aybsiz katagon kilinishiga sabab bulgan bol’sheviklar rejimining buxtonidir. «Inogomovchilik»ning sababchisi Uz
KP(b) MK Ijroiya byurosi a’zoligiga nomzod, Uz KP(b) MK Matbuot bulimii mudiri va UzSSR Maorif xalk komissari Raxim H ho fom ob e d i . R.Inogomov 1926 y. oxirida «Uzbekiston ziyolilari» risolasini matbuotda e’lon kiladi. Unda «Oktyabrdagi uzgarish uzbek xalki uchun kutilmagan vokea buldi va unga uzbek mexnatkashlari tayyor emas edi». Oktyabrgacha bulgan davrda «...rus istibdodiga karshi mustakillik xarakatida tarixiy rolni ziyolilar uynagan», degan fikrni ilgari suradi. Shuningdek, P .H ho fom ob
uzining bir kator nutklarida Uzbekiston kompartiyasini Rossiyaning mustamlakachilik siyosatiga karshi kurashmayotganlikda, Markazning Sredazbyuro, SredazEKOSO kabi «nazoratchi» organlarini zuravonlikda ayblaydi. R .Inoǵomovning bu karashlarini Samarkand, Fargona, Toshkent okruglaridagi bir kator partiya va sovet idoralari rakbar xodimlaridan N.Mavlonbekov. I.Isamu^amedov, Shermuxemedov, M.Alimov, Xujaev, Bobonazarov va boshka faollar kullab-kuvvatlashadi.P Inoǵomovning«Kizil kalam» adabiy jamiyatining majlisiga (1926 y.10 dekabr) raislik kilish jarayonida Vadud Makmudga suz beradi va unga marksizm bilan din munosabatlari masalasida suz yuritishiga «sharoit tugdiradi».
Uz KP(b) MK va VKP(b) MK Urta Osiyo byurosi P . Inoǵomovning bildirgan
tankidiy fikrlarni va uning fikriga kushilganlarni partiyaga karshi «inogomovchilik guruki» deb siyosiy «tamga» osadi va ularga karshi respublika partiya tashkilotini oyokka turgazadi.
1926 y. 12 dekabrda bulgan Uz KP(b) MK Ijroiya byurosi « P . Inoǵomovning
faoliyati» kakidagi masalani kurib chikib, «inogomovchilik»ni Uzbekiston kompartiyasidagi «maydaburjuachilik, millatchilikka tomon o fhu j» deb bakoladi va respublika partiya tashkilotlarida keng mukokama kilib «inogomovchilik»ka «ba*o berish»ni topshiradi. Shunga binoan barcha partiya tashkilotlari (okrug, rayon, sha*ar partiya kumitalari va katto partiya yacheykalari) majlislarida «inogomovchilik» koralanadi. Sredazbyuro raisi I.Zelenskiy «inogomovchilik» kakida VKP(b) MKga yuborgan axborotnomasida (1927 y. 13 yanvar) Inoǵomov boshchilik kilgan elementlar» kech kanday kuchga ega emas, lekin ular partiyada va omma orasida jiddiy tayanchga ega», deb yozgan edi. 1927 y. yanvar oyida «Inoǵomovchilik» masalasi VKP(b) MK Urta Osiyo byurosida maxsus kuriladi. Unda «inogomovchilik»ning «trockiy-zinov’ev oppoziciyasi bilan goyaviy yakinligi» «ochib beriladi». A.Ikromov uzining 1927 y. 7 yanvarda «Pravda Vostoka» gazetasida chop etgan «Partiya uchun kurash» makolasida, UzKP(b) MKning V Plenumida (1927 y. mart) kilgan ma’ruzasida va 1927 y. 11 mayda xalk ta’limi masalasiga bagishlangan partiya aktivida kilgan «Madaniy inkilob vazifalari *akida»gi ma’ruzasida P .H ho fom o bhh «m i l l i y
ogmachilik» va «millatchilik»da ayblaydi.
UzKP(b) Markaziy Nazorat komissiyasi Prezidiumi 1927 y. 16 oktyabrda P . Inoǵomov xakidagi masalani kurib chikib, uni partiyaga karshi gurukbozlikda ayblaydi va «kattik xayfsan» e’lon kilib jiddiy ogoxlantiradi. 1927 y. kishida bulgan Uz KP(b)ning III s’ezdi P . Inoǵomov «goyaviy jixatdan» tor-mor kilindi deb kisoblaydi va uni Kashkadaryo
okrugining eng chekka kishlogida ishlash uchun yuboradi. Oradan ma’lum muddat utganidan sung 1930 y. 30 mayda «Pravda Vostoka» gazetaoida P . Inoǵomovnig «o ch i k xati» e’lon kilinadi. Unda «Partiyaning respublikada milliy kadrlar borasidagi yulini tankid kilganim notugri bulgan. Chunki men partiyaning milliy siyosatini, milliy kadrlarni davlat vapartiya ishlariga jalb kilish borasidagi faoliyatini yaxshi bilmaganman», deb tavba kildiriladi. P . Inoǵomov karashlariga kushilgan, uni davom ettirmokchi bulgan Mavlonbekov, Eshonxujaev va Isomukamedovlar kam partiyaviy tazyik ostiga olinadi. Chunki, ular P . Inoǵomovnig ishini davom ettirib, paxta etishti rish masalasida Markaz kursatmasini ochikdan-ochik koralab, Uzbekistonni SSSRning «kizil mustamlakasi» deb ataydilar. 1931 y. 9 aprelda bulgan UzKP MK va Markaziy Nazorat komissiyasi Prezidiumi yigilishida «Mavlonbekov, Eshonxujaev va Isamuxamedovlarni «inogomovchilik» da va ogmachi guru*bozlikda ayblab, ularga «karshi shafkatsiz kurash olib borishni» topshiradi. Respublikadagi barcha partiya tashkilotlarida ularga karshi kompaniya boshlab yuboriladi. Yigilishlarda ularning xatti-xarakatlarini frakcion, guru^bozlik deb tan olishga va oxir okibatda tavba-tazarru kilishga majbur kiladilar.
«Inogomovchilikni» Zaki Validiy TyFOH va Mustafo Chukaevlar uzbek
kommunistlarining «Urta Osiyo byurosiga (Sredazbyuro) karshi dadil chi-
kishi» deb baxolagan edilar. M.Chukaev R.Inogomovga Parijda chikayotgan
«Yash Turkiston» majmuasida ishtirok etishni taklif kiladi.
«Kosimovchilik» — 1929— 1930 yillarda sovetlar rejimi tomonidan milliy kadrlarni, ziyolilarni katagon kilish maksadida ataylab uyushtirilgan navbatdagi uydirmasi edi.
1929 y. ikkinchi yarmida UzSSR Oliy sudining raisi Sa’dulla Kosimoe kamaladi. Bol’sheviklar xukumatining jazo organlari tomonidan «tukib chikarilgan» ayblov asosida bu ishga ataylab siyosiy tus beriladi. S.Kosimov bilan birga tarix ukituvchisi Olimov, sud idorasi xodimlari Musaboev va Spiridonov *am kamaladi. Ularga «respublikadagi millatchi tashkilotlar bilan aloka kilganlikda», guyo S.Kosimov «utirishlarda» «aksilinkilobchilar» bilan kushilib «millatchilar partiyasini tuzish *akida fikr bildirgan», degan soxta va asossiz ayblar kuyiladi. Shuningdek, respublika Bosh prokurori Sharipov «panislomchilikda», tarix ukituvchisi Olimov «millatchi, aksilinkilobchi goyalarni targib kiluvchi bosmachi» sifatida, Musabekov esa, guyo «biror-bir dinni *akoratlash jinoyatdir» deganlikda ayblanadilar. Bularga kuyilgan soxta ayblar gazetalarda ataylab e’lon kilinib, xalk kuz ungida ularni «dushmanga» aylantiradilar. Xatto, yolgon guvoxlar gacha uylab topadilar. Samarkanddagi 2-vino zavodi ishchilari vakillari sudga kelishib «ishchilar nomidan» sudlanuvchilarni otish kerak degan talab bilan chikishlari uyushtiriladi.
Natijada bol’sheviklar rejimining «odil sudi» soxta ayblov va
soxta guvoxlar bergan kursatmaga asoslanib S.Kosimov, Sharipov, Olimov, Musabekov va Spridonovlarni otishga, kolganlarini esa 10 yildan kamok jazosiga xukm kiladi. Kdgagon balosi fakat ziyolilarnigina uz komiga tortmadi, istibdodning olovida barcha baravar yondi. 20-yillar oxiri —
30-yillar boshlarida de^konlarga nisbatan misli kurilmagan katagonlar amalga oshirildi. Kishlok, xujaligini jamoalashtirish davrida Uzbekistonda 40 mingdan ortik dexkon xujaligi «kulok» kilinib, ulardan 31,7 mingi katagon kilingan edi1.
Bol’sheviklar tuzumining 30-yillar oxirida uz xalki ga nisbatan kilgan katagonlari ayniksa keng kulamda avj oldi. Bir tuman yoki kishlok mikyosida birorta rzdbar «xalk dushmani»ga
aylantirilgan bulsa, uning «dumi» sifatida yana 50—60 kishi uz yurtidan badarga kilingan yoki kamalgan edi1. Shuning uchun xam katagonlar respublikaning ijtimoiy-siyosiy xayotini larzaga keltirdi, kishilarda doimiy KURKUV, ertangi kunga ishonchsizlik uygotdi. 1936 yilning oxirida uz konstituciyasida keng xukuklar va erkinliklarni e’lon kilgan mustabid tuzum oradan bir necha oy utgach ommaviy terrorni avj oldirdiki, u uzining konli panjalari bilan Uzbekistonni \am kdmrab oldi.
Ittifokning jazo organlari va uning respublikadagi tuzilmalari xech bir aybsiz kishilar ustidan soxta «ishlar»ni tukibchikdilar, ommaviy xibsga olishlar uyushtirildi, minglab jamoat arboblari, yirik olimlar, adabiyot va san’at arboblari, xujalik kadrlari, ishchilar, de\konlar, din vakillari va boshkalar sudsiz-suroksiz kamokka tashlandilar. Kommunistik
rejim shu yul bilan mamlakatdagi x,ar bir millatning eng ilgor ziyoli kismini, mustabid tuzum mo^iyatini tushunib etadigan kismini yukotishga \arakat kildi. Bu kabyuushkni amalga oshirar ekanlar, ular avval uz kabinetlarida utirib unlab soxta «aksilinkdpobiy tashkilotlar»ni uylab topdilar va ularni «fosh etish»ga kirishdilar, guyo ular imperialistik
davlatlarning agentlari bulgan emish. Jumladan, 1937—1938
yillarda markaziy xukumatning jazo organlari va uning respublikadagi «nazoratchilari» Uzbekistondagi yirik aksilinkilobiy tuzilmalarni «fosh etdilar» va «tugatdilar», bular:
respublika raxxbarlari Akmal Ikromov va Fayzulla Xujaev boshchiligidagi «Burjua-millatchilik aksilinkilobiy tashkiloti markazi»; Abdurauf K,oriev ra\barligidagi «Musulmon ruxoniylarning millatchi-isyonchilar tashkiloti»; «Aksilinkilobiy ung trockiychi josuslar tashkiloti markazi»; S.Xujanov boshchiligidagi «Aksilinkilobiy millatchi kozoklar tashkiloti»; «Buxoro va Turkiston baxt-saodati» nomli sovetlarga karshi aksilinkilobiy tashkilot; respublika komsomoli MK
kotibi I.Ortikov raxbarligida «Yoshlarning aksilinkilobiy burjua-millatchilik tashkiloti»; «Uygurlarning aksilinkilobiy josuslik-isyonchilik tashkiloti»; Mirzoyan, Amel’yan va boshkalar raxbarligidagi «Aksilinkilobiy eserlar josuslik-kuporuvchilik tashkiloti»; «Ingliz josuslik rezidenturasi»; «Yapon josuslik-kUporuvchilik rezidenturasi» edi. Endilikda ma’lum bulishicha, bularning xammasi tuzumning jazo
organlari kabinetlarida ataylab tukib chikarilgan bulib,xakikatda bunday «aksilinkilobiy tashkilotlar» respublikada mutlako bulmagan ekan.