Uzluksiz ta’lim jarayonida pedagog faoliyatining o’rni

II - BOB. UZLUKSIZ TA’LIM JARAYoNIDA PEDAGOGIK 
FAOLIYaTNING MAZMUN VA MOHIYaTI 
2.1.
TA’LIM JARAYoNIDA PEDAGOGIK FAOLIYaTNING USULLARI 
 
Bugungi kun pedagogikasi asosli ravishda shuni takidlaydiki, ta`lim-
tarbiya sifati avvalambor dars sifatiga bog`liq. Faqat dars mashg’ulotlari
pedagogik pedagogik jarayonni oqimini boshqarib turadi. 
Kim mohir o’qituvchi bo’lishni hohlamaydi? Qaysi o’qituvchi darslarni
samarali qiziqarli, mazmunli bo’lishini, o’quvchilar uning ortidan
ergashishini hohlamaydi? Buning uchun ko’p yillik “mehnat faolyati”ga ega
bo’lish kamlik qiladi. Buning uchun dars metodikasi va texnikasini
mukammal o’zlashtirgan bo’lishi lozim. Darsga tayyorlanishda eng muhim
narsa nima? Bu jarayonda birinchi galda nimaga etibor berish kerak? Bu
erda darsning butun metodikasi va texnikasi haqida fikrlash lozim . Bu 
juda katta jarayondir. Shuning uchun dars mashg’ulonlariga tayyorlsnishning
ma’lum bir texnalogik tomonlama to’talib o’tamiz.
 
Darsning maqsadi va vazifalari.
O’qituvchi mahorati birinchi o’rinda uning dars mashg’lotlariga qanday
tayyorgarlik ko’rganiga bog’liq, mavjud imkonyatlarning oshib borayotganligidan
unimli foydalanishga bog’liq. U muntazam va mazmunli, maqsadli o’z
bilimini oshirib borishi, o’z tajribasini yangi metodlar bilan boyitib borishi
lozim. Dars mashg’ulotlarining maqsad aniq pedagogikasi vazifalarini belgilab
olish muvaffaqiyat garovidir. Har bir darsning maqsadi tarbiyaviy, ta’limiy
rivojlantiruvchi vazifalarni amalga oshiradi:
Darsning tarabiyaviy vazifasi asosan o’quvchilarning dunyoqarashini
shakillantirish (masalan olamning moddiyligi voqia- hodisalarning sabab-
oqibat yuzasidan bir-biri bilan o’quvchilarning bog’liqligi tabiat va
jamiyatdagi harakat rivojlanish) o’quvchilarni ijtimoiy- siyosiy voqialardan
xabardor qilishlik kabi insoniy fazilatlarni va munosabatlarni shakillantirishni
o’z ichiga oladi.

---

Darsning ta’limiy vazifasi o’quvchilarni o’quv dasturi talablari doirasida
bilim ko’nikma va malaka bilan qurollantirish ishlarini amalga oshiradi.
Darsning rejalashtiruvchi vazifasi esa o’quvchilarda o’rganilayotgan 
materialning moxiyatini eng muhim jarayonlarini ajratib ola bilish 
ko’nikmalarni shakillantirish (sxemalar tuzish, reja tuzish, tushuncha va
dalillarni umumlashtirish.) o’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish, nutqini
rivojlantirish, dars o’zlashtirishdagi qiyinchiliklarni engishga o’rgatish, irodani
mustaxkamlash xususiyatni rivojlantirish vazifalarini bajaradi.
Tajribali o’qituvchilar dars materialining eng muhim joylarini ajratib
ko’gsata oladilar nimaga asosiy urg’u berish kerakligini oldindan rejalashtiradi.
Dars strukturasi va tayyorlanish zamonaviy dars mashg’ulotlarini
tashkil etishning asosiy qoidalari:
~ Maqsadni aniqlash; 
~ O’quv materiali mazmunini taxlil qilish; 
~ Ta’limning vazifalagini shakillantirish; 
~ Ta’limning eng qulay metod va uslublarini tanlash; 
~ O’qituvchi va o’quvchilarning o’zaro hamkorligini aniq tashkil etish.
~ Dars turi va strukturasini nanlash.
Yosh o’qituvchilarda dars strukturasini aniqlab olish ma’lum
qiyinchiliklarni vujudga keltiradi. Dars strukturasi bu - asosiy dars
elimentlarining (bilimlarni tekshirish yangi bilimlarni o’rganish, oldindan
o’rganilgan matirialni mustaxkamlash, o’rganilayotgan matirialni 
o’zlashtirishni nazorat qilish, o’rganilgan matirialni umumlashtirish, uyga
vazifa) ketma-ketligi va o’zaro aloqadorligini taminlashdir.
“O’rgatmoq-bu ikki karra o’rganmoqdir” degan fikr quloqga tez-tez
chalinadi. Qachonki o’qituvchi o’z fanini mukammal egallasagina va faqat
shu shart bilangina u ma’lum darajaga, dars o’tish mahoratiga, bolalarning
xurmatiga, o’z o’quvchilariga yanada kuchliroq tarbiyaviy ta’sir etish
imkoniyatiga ega bo’ladi. Bunday o’qituvchi bolalar diqqatini engil boshqara
biladi o’z faniga nisbatan ularda qiziqish uyg’otadi.

---

Yosh o’qituvchi quyidagi qoidalarni ish darajada mukammal eslab qolishi
zarur. U nafaqat o’z fanini a’lo darajada egallab olgan bo’lishi zarur, balki
odamlar keyingi nimaga qiziqayotganligini (siyosat, fan, san’at, texnika,
sport soxalarida nimalar ularni ko’proq tashvishga solayotganligini) kuzatib
borishi va bu soxalarda ham etarlicha bilimga ega bo’lishi muhimdir.
Dars har qanday ta’lim-tarbiya jarayoni kabi siyosiy elimentlarni o’z
ichiga oladi. Darsga o’qituvchi o’zining va bolalarning dunyoga borliqga
munosabatini siyosiy mafkura bilan uyg’unlashtirib olib boradi. Bu
o’qituvchilarda siyosiy bilimlarni siyosiy ongni va huquqiy fuqorolikni
talab etadi. Bularning barchasi o’qituvchiga siyosiy bilimlarni pedagogik
mahorat cho’qqilarini egallashlariga imkon yaratib beradi.
Buni yaxshi o’zlashtirib olgan o’qituvchilar o’zlarining ko’rsatma
va talablarini samarali boshqara oladilar, dars jarayonida ovoz oxangiga
o’zgartirishlar kiritish, rag’batlantirish, darsga yakun yasash kabi ishlarni
muvaffaqiyatli amalga oshirish imkonyatlariga ega bo’ladi. O’quvchilarga
nisbatan qo’yiladigan talablarning turlari aniqlashda pedagogik variant
muhim omil bo’lib xizmat qiladi, bu erda muhim talabning aniq qo’yilishi
va oxiriga etkazilishidi.
Tarbiyachi mahoratining asosiy mazmuni bu bilimlar va ularga 
asoslangan malakalardir. Tarbiyachining muhim malakalariga quyidagilar
kiradi; bolalar dunyosida sodir bo’ladigan jarayonlarda o’z-o’zini tutish
ko’nikma va malakalari; “maqsad vositalari - natija” bir-biriga muvofiqligini
analiz qilish malakasi, ishnish va talab qilish malakasi tez topish va
diqqatni ko’chira olish malakasi, bolalar bilan o’ynash malakasi, vaziyatni
turli tomondan baxolash malakasi, tasodifiy narsadan kerakli muhim narsani
ko’ra olish malakasi, o’zini his tuyg’ularini fikrlash so’z orqali, imo-ishora
orqali, harakatlar orqali aniq qilib kuzatish malakasi. Mohir usta deb,
tarbiya jaratoning texnalogiyasi haqida o’ylab kelajakda yangiliklar
qo’shaman degan erkin shexsni rivojlantirish tarbiyalash uchun butun
muloqot tizimini shakllantiradi. Tarbiyachining mahorati xar bir ayrim 

---

vaziyatda ijoddir. Pedagog bolalar dunyosiga diliga til topishda ularga tasir 
etish uchun vositalarni tanlashda ijodiy echimlarni qidirib topadi. Tarbiyaviy 
ishlar amalyotida qiyin bolalar ham uchraydi. Ularga maxsus individual xolda
yondashish kerak. “Qiyin” bolalarni tarbiyalash bu eng og’ir ishdir. Buning
uchun alohida diqqat etibor, sabr toqat, mahorat, takt, iliq munosabatlar
mehribonlik zarur. Suxomkinskiy V.A. ishlariga asoslanib ish olib borganda 
uchta aspektga tarbiyaning darajasi. Tarbiyachilar ish olib borganda dastur 
asosida shaxsiy ish rejasini tuzishlari kerak.
* Bolalarni subektiv dunyosidagi jarayonlarni vaziyatlarni o’rganib
chiqish.
* Odob va qarashlarda sodir bo’lganda xatolar sababini bilib olish. 
* Hayotdagi voqialardan vaziyatlarda kerak bo’ladigan jarayonlarni tanlab 
olish.
* Bolalar bilan munosabatlarni o’rnatish uchun psixologik jixatdan
bolalarning hayot tajribasi darajasida yondashish kerak.
* Bolalarda sodir bo’ladigan o’zgarishlarni nazorat qilish.
Amaliyot ko’rsatadiki “qiyin” bolalar bilan ishlash bu uzoq muddatli
murakkab jarayon. Bunda ma’lum bir konsepsiya tuzish zarur, ya’ni
optimestik ipotiza bilan yondashish o’zaro muloqot va yordamni o’rnatish. Bu
ishlar amalda asosiy poydevor ~”BIZ” degan tushuncha ustun bo’lishi kerak.
O’qituvchi o’quvchilarga nisbatan muayyan xolatda tursagina (bu xolat 
ularning yoshiga qarab turlicha bo’ladi.) pedagogik tasir ko’rsatishni
muvaffaqiyatli amalga oshira oladi. Mazkur holat o’quvchilar bilan muomala 
soxasida o’qituvchilar asosiy yo’l-yo’rig’idan iborat bo’lib u o’quvchilarning
psixologik yosh xususyatlariga momand bo’ladi. Tarbiyaning mavjud tajribasini
taxlil qilib tajribaga sinov ishi o’quvchilarning yoshiga muvofiq ravishda 
o’qituvchi holati tutgan yo’lining o’zgarish mezonini aniqlash imkonini
beradi. Bu o’quvchilar jamoasiga nisbatan tashqi holatdan ma’lum darajada
ichki holatga o’tish o’quvchilar bevosita tasirini ortishi jamoani boshqarish

---

organlariga berish xar bir bola shaxsining ichki olamiga ko’p tasir etishga 
o’tishdir.
Turli yoshdagi o’quvchilarning muammosiga tasir ko’rsatish subekti
bilan o’qituvchi tutgan yo’l va mahoratini umumlashtirilgan tavsifini
quyidagicha tasavvur qilish mumkin. Quyi sinflarda o’qituvchi tashkilotchi
bo’lib maydonga chiqadi. V. Dalning lug’atiga qaraganda tuzuvchi tasis etuvchi
(tashkil etish, yo’lga qo’yish, qat’iy asoslash degan so’zdan) manoni
bildiradi. Pedagogni kichik yoshdagi o’quvchilar hayotiga tasir ko’rsatishining
asosiy mazmuni uni tashkil etish zaruryati bilan belgilanadi. Kichik yoshdagi 
o’quvchilar o’quvchilar kolliktivlarida talabchan va quvnoq tarbiyachi bo’la
oladigan bolalarning faol ijodkorlik bilan to’la hayotni tashkil etib ular 
orasida o’zaro hayrihohlik g’axo’rlik vaziyatini zavqli vaziyatni vujudga
keltira oladigan tarbiyachilar katta yoshdagi bunday kishilarni o’z do’stlari
deb qabul qilishga moyildirlar. Bunday munosabat eng yaxshi munosabatdir.
Chunki u katta yoshdagi kishiga tashkiliy vazifalarni xal etishni
osonlashtiradi, tarbiya vazifalarini mohirlik bilan samarali xal etishga yordam
beradi. o’smirlar o’qiydigan sinflarda o’qituvchilarning xolati raxbar degan 
so’z bilan ifodalanishi mumkun. V. Dal bu so’zni quyidagicha ya’ni
ko’rsatuvchi ish boshi murabbiy boshlovchi deb tariflaydi. Pedagogning 
o’smirlarga tasir ko’rsatishining asosiy mazmuni ular faolyatiga raxbarlik
qilish zarurati bilan belgilanadi. Bu faolyat o’z-o’zini tashkil qilishning
ko’proq ulishini o’ziga qamrab oladi, bu o’qituvchining ta’lim tarbiya
jarayoning raxbari sifatida o’quvchilarga quyidagi talablar mazmunini ochib
beradi. Pedagogik talablarni ongli va sitqidildan bajarishlari uchun talab
mazmuniga nisbatan o’qituvchi va o’quvchilarning bir xil xissiyotlarini
engillashtirish va hokozolar uchun kerak boshqacha so’zlar bilan aytganda
jamoa faolyat jarayonini qulaylashtirish zarurdir, aks xolda talab samarasiz
bo’lib qoladi, katta yoshdagi o’smirlarga nisbatan o’qituvchi xomiy yoki
tarbiyachi sifatida turadi. Bu so’zlar V.Dal lug’atida “homiylik qiluvchi,
g’amxo’r serharakat” sifatida tariflanadi. Bunday xolat shuni taqozo qiladiki

---

o’qituvchi faolyatining shunday soxalarida ya’ni bevosita aralashuv kam 
samara beradigan soxalarda, o’quvchilarning o’zaro harakatiga aloxida etibor
berish lozim. Bu esa pedagogdan katta yoshdagi o’smirlarga o’ziga xos
homiylik qilishni talab etadi, bu avvalo ularning bu soxadagi axvoli yaxshi
bo’lishi haqida bevosita g’amxo’rlikni o’z ichiga oladi.
Yuqori sinflarda o’qituvchining xolati konsultant ya’ni muayyan
soxada maslaxatlar beruvchi mutaxasis so’zi bilan ifodalanishi mumkin. 
O’qituvchi yuqori sinf o’quvchilari bilan muloqat yo’li bilan muomala 
qilganda o’tmish g’oyaviy merosini muhim ahamiyatini tasdiqlab berish
lozim. Bunday xolda u keng muammolar bo’yicha maslahatchi bo’lib keladi
va yuqori sinf o’quvchilariga samarali tasir ko’rsatish imkoniga ega bo’ladi.
O’qituvchi jamoa azolari bilan gaplasha olishi ham kerak. O’qituvchilar jamoasi
muomala ko’pincha suhbat, leksiya, axborot shaklida bo’ladi. Birinchi novbatda 
suxbatni qanday boshlash, qanday qilib darxol o’qituvchining gaplariga
bolalarning diqqatuni tortish qiziqtirish haqida gapirib o’tamiz. Jumladan 
mavzuga diqqat tortish, uni tushintirish, taxlil qilish, maqola keltirish mumkin. 
Bunda o’qituvchi suxbat olib borayotganda ancha qisqa lekin etarli qilib ochib 
berish vazifasi turadi. Har qanday suhbat bolalarni qiziqtira olishi olishi lozim. 
Faolyat yo’nalishlarida keng miqyosda joriy etilishi lozim bo’lgan ”ona yurt”,
yosh ishbilarmon, yosh hunarmandlar, meros, mexr-shavqat, tabiat va inson,
kabi ishlar qo’llashi bolalarni tarixni o’rganish va uni targ’ib qilish, xalq urf 
odatlari bolalar o’yinlarini o’rganishda katta yordam beradi. Bolalar orasida
kattayu kichikka doim g’amxo’r bo’lish, ayniqsa bemor yotgan qaryalarga yoki
tengdoshga bo’lgan mehr-muruvvatni ayamaslik singdira olish murabbiy va 
tarbiyachilarning muhim ishidir. Buning uchun ular o’z tarbiyalanuchilari bilan
oromgox hududida istiqomat qilayotgan keksa, yolg’iz bemor, qariyalardan xabar
olishi ularning uy ishlarida ko’maklashishi, zarur bo’lsa kichik tamirlash ishlarini 
olib borushi mumkin. Oromgohda ko’ngilli dam olish uchun sport bilan 
shug’illanish turli xil o’yinlar o’tkazish , bichish- tikish, kashtachilik va
hokozolar. Yosh tabiatshunoslar, sayyoxlar va texniklar ish olib borishlari

---

lozim. Yozgi sport sog’lomlashtirish oromgohlarini tashkil etish an’anaga
aylanib bormoqda oromgohlar odatdagiday birinchi iyun kuni ochiladi. V.Dal 
lo’g’tida “homiylik qiluvchi g’amxo’r, serxarakat”, “verbal” og’zaki, fatik 
axborot , “munozaraviy”, “oshkaraviy”, muomalaning darajasi. Xaqiqiy pedagog
faqat bilimga emas so’zlashish madaniyatiga xam bo’lishi kerak. Maktabda
umuman o’qish jarayonida ikkita asosiy shaxs o’qituvchi va o’quvchi bo’ladi.
Bu ikkala shaxsning dars jarayonida sinfdan tashqari ish olib borish
jarayonida ularning xar biri bilan to’g’ri munosabatda bo’lish o’quvchi
shaxsining shaklanishida talimiy- tarbiyaviy jarayon effektiv tasir ko’rsatadi.
O’qituvchi o’quvchilarning psixolagik xususyatlarini qobilyatalarini xisobga 
olgan xolda unga murojat etishi kerak. Dars jarayonida pedagog o’quvchi
shaxsini pastga urmaslikka xarakat qilishi faqat buyruq jerkish orqali
tarbiyalamasligi kerak. O’quvchi o’zini va o’qituvchi huquqlarini mustaqil
anglay bilishi kerak. Masalan: sakkiz yillik maktabning direktori shunday
dedi “ men o’zim o’quvchilar bilan kurashib kelyapman aslida esa hamma
kurashishi kerak”.
Bu maktabning direktori o’qishni, intizomni yaxshilashga intilyapti.
Lekin buning uchin to’g’ri yo’lni tanlamaydi. Ya’ni o’quvchilarga qarshi
kurash olib borishi ularni o’z hoxishiga mo’tiy qilishi, shaxsni erga urish. 
Shular natijasida quyidagi choralar ko’radi: majlisda sharmanda qilish, vada
berdirish, ota-onalarni chaqirish vahokozo. Natijada o’quvchi va o’qituvchi bir-
biriga qarama qarshi bo’lib qoladi. Aslida esa ularning maqsadi, yo’nalishi bir
joyga qaratilgan bo’lib ular hamlorlikda ish olib borishlari shart. 
Pedagog faqat bilim berib qolmay, boshqalar va o’zining hayoti uchin
ma’sulyatni xis qiladigan shaxsni fuqoroni tarbiyalashi kerak. Bunga esa
kurash orqali emas gumanistik munosabatlar orqali erishiladi. Shunday
munosabat orqali o’quvchi o’z taqdirining ona yurtining xo’jayini ekanligini,
har tomonlama rivojlanishiga erishishi kerak. Pedagog bilan o’quvchining
munosabati bo’limida o’qituvchi katta rol o’ynaydi. Chunki u etakchi rolni 
bajaradi. Munosabat pedagogik faolyatning eng asosiy professional qurolidir.

---

Pedagogik munosabat esa bu pedagogning o’quvchi bilan darsda, darsdan
tashqarida bo’lgan professional munosabat. Bu munosabat ijobiy psixolagik
klimat yaratish uchun qaratilgan. Noto’g’ri pedagogik munosabat 
o’quvchilarning ikkilanishiga xotirasi, diqqatining bo’linishiga, mustaqil fikr
yuritishi, xohishni keskin pasaytirib yuboradi. Natijada faqat o’qituvchiga
emas balki uning faniga ham o’quvchi tomonidan neganiv qarash paydo
bo’ladi. Pedagogik munosabat sotsial- psixolagik prosess singari quyidagi
funksiyalari bilan harakterlanadi: shaxsni anglash, informatsiya almashish,
faolyatning tashkil etilishi, rollar almashuvi, xamdardlik va o’zini ishontirish. 
Munosabatning informatsiyaviy funksiyasi manaviy boyliklarni va materiallar
almashuvini taminlaydi, ta’lim tarbiyaviy jarayonda ijobiy motivizatsiya uchun 
sharoit yaratadi. O’qituvchi uchun bolani tushina bilish, ularning extiyojlarini
bilish muhim. Dars rejasini tuza turib faqatgina informatsiyani o’quvchi
tomonidan o’zlashtirishni emas balki mustaqil o’z fikrini bayon etishni ham
inobatga olish zarur, o’quvchini darsga qiziqtirish va rag’batlantirib turish
kerak.
Bog’chaning muhiti maktabdan ancha farq qiladi. Bog’chada pedagog
tarbiyachi ta’lim tarbiyani asosan o’yin orqali beradi. O’yin faolyatidan
tashqari mashg’ulot jarayonida mehnat faolyati orqali bolani xar tomonlama
rivojlantirib unda bilim va ko’nikma shakllantirishga harakat qiladi.
Tarbiyachi qanday faolyatda bo’lmasin bola bilan bevosita munosabatda 
bo’ladi. U etakchi rolni o’ynaydi, tarbiyachi bola tarbiyalashda uni psixolagik
jixatdan o’rganishi lozim. Bolaga baqirmaslik uni shaxsini do’stlari oldida
pastga urmasligi kerak. Bolaga ligtatorlik qilish orqali qattiq qo’l bo’lish
orqali ta’lim - tarbiya berib bolmaydi. Chunki uni erkin xis qilmagan bola
xech qachon normal rivojlanmaydi. Bu qo’quv bolada tarbiyachiga va
bog’chaga nisbatan nafrat uyg’otadi. Bunday vaziyat bo’lmasligi uchun
yarbiyachi nutqi aniq, ravon, ifodali bo’lishi kerak. Bolalarni ko’ngliga yo’l 
topish xar bir tarbiyachilarning vazifasidir.

---