V bob. Mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini
Yüklə 0,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
123 V BOB. MAMLAKATNING IQTISODIY XAVFSIZLIGINI TA‘MINLASH MEXANIZMI 5.1-§. Mamlakatning iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning institutsional mexanizmining mazmuni, tamoyillari va o‗ziga xos jihatlari Iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash– barcha xo‗jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy manfaat nuqtayi nazaridan muttasil tarzda o‗zaro aloqada bo‗lishni, shuningdek, katta mablag‗ talab etuvchi va doimiy ravishda amalga oshiriluvchi ko‗p qirrali jarayon hisoblanadi. Iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash mexanizmini shakllantirish borasida tizimli yondashuv iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning zaruriy sharti hisoblanadi. Mazkur yondashuvga muvofiq iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash mexanizmining barcha tarkibiy elementlari yaxlitlikda, o‗zaro bog‗liqlikda o‗rganiladi. Ayni paytda tizimning har bir elementi iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning ishonchlilik darajasini oshishiga xizmat qiluvchi o‗ziga xos jarayonlari bilan ajralib turadi. Xo‗jalik faoliyatini amalga oshirishning turli bosqichlarida barpo qilinuvchi iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning institutsional mexanizmi bunday mexanizmning muhim tashkil etuvchisi hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashning institutsional mexanizmini qarab chiqishdan avval, xavfsizlik institutlari tushunchasiga aniqlik kiritib olishimiz talab etiladi: Institutlar – bu har qanday jamiyatda o‗zaro aloqalarning amalga oshirilishini belgilab beruvchi rasmiy yoki norasmiy qoidalar va me‘yorlar tizimi; Institutlar – har qanday jamiyatdagi o‗ziga xos ―o‗yin qoidalari‖; 124 Institutlar – bu insonlar o‗zlarining kundalik hayotlarida amal qilib yashaydigan tafakkur tarzi; Institutlar– bu o‗tmishda sodir bo‗lgan jarayonlarning natijasi. Individga ta‘sir ko‗rsatishi nuqtayi nazaridan barcha institutlarni rasmiy va norasmiy institutlarga ajratish mumkin. Norasmiy institutlar insonlarning jamiyatda o‗zlarini tutishlari va xatti-harakatlariga nisbatan qat‘iy cheklovlar o‗rnatmaydi, aksincha, insonlarning jamiyatda yashashlarini imkon darajasida yengillashtirishga xizmat qiladi. Norasmiy qoidalaga amal qilmaslik qat‘iy jazolanmasada, aksariyat hollarda bunday norasmiy qoidalarga amal qilmaslik jamiyat a‘zolari tomonidan ma‘qullanmaydi. O‗z navbatida, ularning buzilishi yetarlicha qattiq jazolanishiga sabab bo‗luvchi qoidalarni rasmiy institutlar sifatida qabul qilishimiz mumkin bo‗ladi. Rasmiy institut norasmiy institutning o‗ziga xos davomi sifatida qaraladi. Jamiyatda mavjud o‗zini tutishning yozilmagan qonun-qoidalari, tarkib topgan urf-odatlar va an‘analardan tobora murakkab jarayonlarga o‗tib borganimiz sari jamiyatda qat‘iy qonun-qoidalar shakllanib, individlarning xatti-harakatlari va qonun-qoidalar rasmiy ko‗rinish ola boshlaydi. Bunda ko‗pincha rasmiy institutlar norasmiy qoidalar asosida vujudga keladi. Rasmiy institut – bu shunday institutki, unga ko‗ra jamiyat hayotini tartibga solish borasidagi barcha xatti-harakatlar, qoidalar, qonunlar va me‘yoriy hujjatlar, rasman tasdiqlangan ko‗rsatmalar, yo‗riqnomalar, qoidalar, reglament, nizomlar va shu kabilar asosida tartibga solinadi. Davlat, armiya, sud, oila, maktab va boshqalar rasmiy ijtimoiy institutlar hisoblanadi. Rasman qat‘iy belgilangan salbiy va ijobiy sanksiyalar asosida mazkur institutlar o‗zlarining boshqaruv va nazorat funksiyalarini amalga 125 oshiradilar. Iqtisodiy rivojlanishning institutsional tuzilmasi– iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash mexanizmini tashkil etuvchi o‗zaro bog‗liq bo‗lgan institutlar (rasmiy va norasmiy munosabatlar)ning yig‗indisidan iboratdir. Mazkur qoidalarning yaxlitligi ierarxik ko‗rinishda ifodalangan bo‗lib, bunda qoidalarning eng boshida mamlakat konstitutsiyasi, so‗ngra qonun hujjatlari va qonunlar to‗plami, davlat organlari hamda mahalliy hokimiyat idoralarining qaror va ko‗rsatmalari turadi, ierarxik munosabatlarning asosini esa individual bitimlar tashkil etadi. Mazkur ierarxiya darajasi qanchalik yuqori bo‗lsa, rasmiy qoidalarni o‗zgartirish shunchalik katta xarajatlarni talab etadi. Institutsional mexanizm iqtisodiyotda yuz berayotgan o‗zgarishlarning o‗ziga xos in‘ikosi hisoblangani holda, rasmiy va norasmiy institutlarni harakatga keltiradi, xo‗jalik yurituvchi subyektlar va agentlarning xatti-harakatlarini tartibga soladi. Iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning institutsional mexanizmini avvaldan shakllangan institutlar harakatga keltiradi va mazkur institutlar jamiyatda belgilangan tartib va qoidalarga amal qilinishi ustidan nazorat o‗rnatadi. Xo‗jalik yurituvchi subyektlarning o‗zaro ta‘sirlashuvi jarayonida qabul qilingan tartib va qoidalardan ma‘lum darajada chetga chiqish holatlari kuzatiladi. Mazkur holatlar institutsional mexanizmning samarasizligi, shuningdek, mavjud tartib va qoidalar doirasida samaradorligi yuqori bo‗lgan norasmiy institutlarning mavjudligi bilan ham bog‗liq bo‗lishi mumkin. Shu sababli, institutsional mexanizmni qayta ko‗rib chiqish va moslashtirish talab etiladi. Ushbu jarayonda mazkur mexanizmning xo‗jalik yurituvchi subyektlarning o‗zaro xatti- harakatlariga qay tarzda ta‘sir ko‗rsatishi baholanadi. Tahlil 126 davomida o‗rnatilgan institutsional mexanizm doirasida legitiv, rasmiy va norasmiy tartib va qoidalar birdek o‗rganiladi. Tahlil natijasida eng samarali institutlar saralab olinadi. So‗ngra, eng samarali deb topilgan norasmiy institutlar rasmiylashtiriladi, og‗ishlar bartaraf etiladi va xo‗jalik yurituvchi subyektlarning o‗zaro munosabatlari doirasiga rasmiy institutlarni joriy etish amaliyoti sifatida interiorizatsiya jarayonlari amalga oshiriladi. Institutsional mexanizm o‗zining bir qator jihatlari bilan ajralib turadi: xo‗jalik yurituvchi subyektlar va agentlar o‗rtasidagi munosabatlarni aniqlashtirishda muhim o‗rin tutadi; xo‗jalik yuritish mexanizmi doirasida rivojlanadi va uning o‗zgarishi xo‗jalik yuritish mexanizmining transformatsiyasi tufayli yuz beradi; xo‗jalik aloqalari doirasida iqtisodiy subyektlar va agentlarning o‗zaro munosabatlarini tartibga solishga va belgilashga yo‗naltirilgan; uning yordamida xo‗jalik yuritish mexanizmining barqarorligini ta‘minlash va uning samaradorligini oshirishga erishiladi; xo‗jalik yuritish mexanizmining boshqa tarkibiy tashkil etuvchilariga nisbatan o‗zining birmuncha konservativligi bilan ajralib turadi; xo‗jalik yuritish mexanizmi doirasida umumiy maqsadlarga erishish uchun subyektlarning individual manfaatlarini tizimlashtirishni o‗z oldiga maqsad qilib qo‗yadi; mazkur mexanizm orqali subyektlarning umum qabul qilingan me‘yorlar va qoidalardan chetga chiqishlari tartibga solinadi va mo‗tadillashtiriladi. 127 Iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning institutsional mexanizmini iqtisodiy xavf-xatarlarni bartaraf etishga qaratilgan tashkiliy, iqtisodiy va huquqiy tavsifga ega bo‗lgan chora-tadbirlar tizimi sifatida ifodalash mumkin. Bunday chora-tadbirlar tarkibiga quyidagilar kiradi: iqtisodiy xavfsizlikka tahdid soluvchi xavf-xatarlarni aniqlash, ularni bashoratlash va kelgusida mazkur xatarlarning oldini olish maqsadida o‗tkaziluvchi iqtisodiy vaziyatning har tomonlama va haqqoniy monitoringi; bunday chegaraviy ko‗rsatkichlarga amal qilmaslik kelgusida turli xil nizolar va beqaror vaziyatlarni keltirib chiqarishi mumkinligini e‘tibordan chetda qoldirmagan holda ijtimoiy-iqtisodiy ko‗rsatkichlarning chegaraviy qiymatlarini aniqlashtirish. Chegaraviy qiymatlar (ko‗rsatkichlar) – bu iqtisodiy manfaatlar nuqtayi nazaridan xo‗jalik faoliyatida yo‗l qo‗yilishi mumkin bo‗lgan chegaraviy nisbatlarning raqamlarda ifodalanuvchi miqdoriy indikatorlari hisoblanadi. Bu ko‗rsatkichlarga amal qilmaslik takror ishlab chiqarish jarayonining turli ishtirokchilarini iqtisodiy jihatdan bir tekis rivojlanishiga salbiy ta‘sir ko‗rsatgani holda, kelgusida mamlakat iqtisodiy xavfsizligiga ham katta salbiy ta‘sir ko‗rsatishi mumkin: davlatning iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash borasida ichki va tashqi tahdidlarni aniqlashtirish va ularni bartaraf etish borasidagi faoliyati. Mamlakatning iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash borasida quyidagilarni ta‘minlash tavsiya etiladi: 1. Milliy manfaatlar; iqtisodiy siyosatning (strategik, uzoq muddatli, qisqa muddatli) ustuvorliklari, maqsad va vazifalari. 2. Tahdid va xavf-xatarlar (ichki, tashqi). 128 3. Indikatorlar ( ko‗rsatkichlardan farqli o‗laroq, ular xabar berish funksiyasini bajaradi). 4. Chegaraviy qiymatlar (iqtisodiyotning xavfsiz holatini xavfli holatdan ajratib turadi). 5. Chegaraviy qiymatlar bilan indikatorlarning amaldagi va istiqbolli ko‗rsatkichlarini taqqoslash asosida xavfsizlikni baholash. 6. Iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash strategiya va konsepsiyasi. 7. Tashkiliy-boshqaruv bloki. Mamlakatimizda iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning Davlat strategiyasiga muvofiq, chegaraviy qiymatlar bo‗lib quyidagilar hisoblanadi: 1. Iqtisodiyotning tashqi omillarning ta‘siridan qat‘i nazar kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish jarayonlarini ta‘min eta olish. Bu o‗z navbatida, kundalik hayotda va shuningdek, ekstremal vaziyatlarda ham davlatning mavjud bo‗lishi uchun mamlakatda ishlab chiqarishning muhim hayotiy tarmoq hamda sohalarini rivojlantirish imkoniyatlarini ko‗zda tutadi. Strategik resurslar ustidan samarali davlat nazoratini o‗rnatish, ularning mamlakat hududidan ortiqcha miqdorlarda olib chiqib ketishining oldini olish, mamlakatning milliy manfaatlarini har qanday vaziyatda ham faol himoya qila olish mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlashning muhim sharti hisoblanadi. 2. Aholi turmush darajasini yaxshilash va uni bir maromda ushlab turish. Davlatning ijtimoiy-siyosiy jihatdan barqarorligini ta‘minlash nuqtayi nazaridan qashshoqlik, aholi daromadlarining tabaqalanishi va ishsizlik ko‗rsatkichlari qiymatining belgilangan chegaralardan oshib ketishiga yo‗l qo‗ymaslik. 129 3. Investitsion faollikni oshirish maqsadida tegishli moliyaviy shart-sharoitlarni yaratish, milliy valyuta, moliya va bank tizimining barqarorligini ta‘minlash. 4. Mahalliy ishlab chiqaruvchilarning tashqi bozorlarga chiqishiga keng imkoniyatlar yaratib beruvchi tashqi savdoning maqbul tuzilmasini yaratish. Qo‗shni va yaqin xorij davlatlari bilan savdo-iqtisodiy aloqalarni mustahkamlashga alohida e‘tibor qaratish. 5. Mamlakatning ilmiy salohiyatini saqlab qolish va ilmiy- texnikaviy taraqqiyotning strategik yo‗nalishlarida mamlakat xavfsizligini ta‘minlashga yo‗naltirilgan milliy ilmiy tadqiqot muassasalari va oliy o‗quv yurtlarining har tomonlama rivojlanishiga ko‗mak ko‗rsatish. 6. Ishlab chiqarishning ixtisoslashuvini hisobga olgan holda umummilliy bozorlarning amalda bo‗lishi va turli xil separastik tendensiyalarning rivojlanishiga to‗sqinlik qiluvchi va umumdavlat manfaatlariga rioya etilishini ta‘min etuvchi yagona iqtisodiy makonni saqlab qolish va xalqaro doirada keng ko‗lamli iqtisodiy aloqalarni amalga oshishiga keng imkoniyatlar yaratib berish. 7. Jamiyat hayotining turli jabhalari va shuningdek, xo‗jalik va moliyaviy faoliyat yuritish soha va tarmoqlarining kriminallashuvini oldini olish maqsadida qulay iqtisodiy va huquqiy shart-sharoitlarni yaratish. 8. Turli iqtisodiy vaziyatlarda bozor iqtisodiyotining me‘yorda amal qilishini kafolatlash maqsadida davlatning iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishning zaruriy chegaralarini aniqlashtirish va ta‘minlash. Umuman olganda, yuqorida sanab o‗tilgan ko‗rsatkichlar ―iqtisodiy xavfsizlik‖ tushunchasi mohiyatini aniqlashtirishda 130 birmuncha qo‗l keladi va mazkur tushunchani har bir jihatini inobatga olgan holda o‗rganish imkonini beradi. Chegaraviy qiymatlar iqtisodiyot sohalari bo‗yicha mamlakatning milliy manfaatlari doirasidan kelib chiqqan holda tasniflanadi. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash institutsional mexanizmining mohiyati uning funksiyalarida namoyon bo‗ladi. Institutsional mexanizm quyidagi funksiyalarni bajaradi va ular iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning institutsional mexanizmiga to‗laligicha bog‗liq. Ularga: 1) hamkorlikda faoliyatni yo‗lga qo‗yish maqsadida umumiy normalar va statuslar asosida agentlarni bitta subyektga integratsiyalashuvini ta‘minlash; 2) qoida va me‘yorlar talablariga qo‗shiluvchi yoki inkor etuvchilarga qarab subyektlarni va shuningdek turli institutlarning agentlarini tabaqalashtirish; 3) belgilangan talablar asosida institut subyektlari va agentlarining o‗zaro aloqalarini reglamentlash; 4) yangi talablarning kundalik real voqelikka aylanishini amalga oshirish; 5) kundalik odatga aylangan innovatsiyalarning takror ishlab chiqarilishini ta‘minlash; 6) turli institutlarga mansub bo‗lgan subyektlar o‗rtasidagi o‗zaro munosabatlarni muvofiqlashtirish va ular o‗rtasida subordinatsiyani ta‘minlash; 7) subyekt va agentlarni qabul qilingan qoidalar va shuningdek opportunistik xulq-atvorlari to‗g‗risida xabardor qilish; 8) institut tomonidan belgilangan talablarga rioya etuvchi va uni inkor etuvchi subyektlar faoliyatini tartibga solish; 131 9) me‘yor, qoida, kelishuv va shakllangan tartiblarga rioya qilinishini nazorat qilish. Institutsional mexanizm amalda bo‗lishining asosiy qoidalari tamoyillar deb yuritiladi va bunday tamoyillariga quyidagilar kiritiladi: mamlakat qonunchiligi normalari va tizimning amalda bo‗lishini belgilab beruvchi qoidalarga rioya qilish; turli sohalarda faoliyat yurituvchi xo‗jalik subyektlari iqtisodiy manfaatlarining muvozanatini ta‘minlash; iqtisodiy xavfsizlikka tahdid va unga qarshi kurashish borasidagi tadbirlarga ustuvorlik berish; iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning resurs asosini yaratish va uni mustahkamlash; iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning institutsional mexanizmini boshqarishda markazlashgan va markazlashmagan yondashuvlardan foydalanish hamda ularni joriy etish borasida nazorat o‗rnatish; ijtimoiy xo‗jalikning boshqa sohalarida xavfsizlikni ta‘minlash mexanizmlari bilan institutsional mexanizmning o‗zaro uyg‗unligini ta‘minlash; iqtisodiy, huquqiy, siyosiy va shu kabi turli tavsifga ega bo‗lgan chora-tadbirlarni amalga oshirishda tizimli yondashuvga asoslanish. Yuqorida tilga olib o‗tilgan mexanizmning tarkibiy jihatlarini aniqlashtirgan holda, birinchi navbatda, iqtisodiy xavfsizlikning obyektlari bo‗lgan individlar, shaxslar, yaxlit holda jamiyat, uni tashkil etuvchi ijtimoiy guruhlar va aholi qatlamlari, jamoat birlashmalari, yuridik va jismoniy shaxslar shuningdek, tegishli davlat idoralari hamda tashkilotlari sifatida davlatga e‘tibor qaratish talab etiladi. Ma‘lumki, umumiy holatda jamiyat va har 132 bir shaxs manfaatlari bir-biri bilan o‗zaro uzviy bog‗liqdir, shu sababli huquqiy himoya obyekti sanaluvchi asosiy ijtimoiy manfaatlar va ijtimoiy munosabatlar har bir ishtirokchining hayotiy manfaatlari yaxlit bir butunligini tashkil etadi. Bunda nafaqat xususiy va ommaviy manfaatlarning turlichaligi, balki ularning alohida turlari o‗rtasida ham bir qator ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning institutsional mexanizmini tashkil etuvchi barcha elementlarning o‗zaro hamkorlikda bo‗lishini inkor etmagan holda, shuni alohida ta‘kidlash lozimki, aynan iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash mexanizmidagi tarkibiy beqarorlik mazkur mexanizmning samarali faoliyat ko‗rsatishi borasida jiddiy kamchiliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli ham, xo‗jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy manfaatlarini o‗zaro muvofiqlashtirish iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash institutsional mexanizmining samarali faoliyat ko‗rsatishini ta‘minlashda eng birinchi vazifa hisoblanadi. Davlat iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlashning institutsional mexanizmida asosiy muvofiqlashtiruvchi vazifasini bajarganligi bois, yuqorida tilga olib o‗tilgan ziddiyatlar va qarama- qarshiliklarni bartaraf etishda davlatning o‗rniga alohida e‘tibor qaratiladi. O‗z manfaatlari yo‗lida harakatlanuvchi davlatga qarashli bo‗lmagan nodavlat subyektlari institutsional mexanizmning yuqori darajadagi funksiyalari (masalan, mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta‘minlash strategiyasini ishlab chiqish)ni uddalay olmaydilar, mazkur institutsional mexanizmning bir qator funksiyalarini tor doiralardagina amalga oshira oladilar xolos. Bugungi kunda mamlakatda bozor munosabatlarini erkinlashtirish, davlatning boshqaruvchilik funksiyalarini qayta ko‗rib chiqishga qaratilgan keng ko‗lamli ma‘muriy islohotlar 133 amalga oshirilayotgan bir sharoitda, iqtisodiy xavfsizlikni ta‘minlash sohasida davlat va nodavlat tuzilmalarning uzviy hamkorligi talab etiladi. Aynan shu maqsadda keyingi paytda ma‘muriy islohotlarni amalga oshirish konsepsiyasi, ―O‗zbekiston Respublikasining Jamoatchilik nazorati to‗g‗risida‖, ―O‗zbekiston Respublikasining davlat-xususiy sherikchlik to‗g‗risida‖gi Qonunlari va qator Prezident farmonlari va qarorlari qabul qilindi. Yüklə 0,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|