V ma’ruza molekula tuzilishi va kimyoviy

Dativ bog’lanish
Tajriba ma’lumotlari ko’rsatishicha ftor molekulasida ftor atomlari orasidagi bog’ energiyasi xlor va brom molekulalaridagi xlor-xlor va brom-brom atomlari orasidagi bog’ energiyalaridan kichik bo’ladi. Buni kovalent, ion va odatdagi donor-akseptor bog’lanishlar to’g’risidagi tasavvurlar bilan tushuntirib bo’lmaydi. Biz bilamizki, atomlarning atom radiuslari ortishi bilan ular orasidagi bog’ning puxtaligi (mustahkamligi) kamayib borishi kerak. Ammo F₂, Cℓ₂, Br₂, I₂ kabi molekulalarda bunday emas. Bunday holatlarni tushuntirish uchun atomlarning elektron tuzilishini ko’rib chiqamiz. Yuqoridagi molekulalarning hosil bo’lishida tashqi elektron pog’onadagi p-pog’onacha elektronlari ishtirok etadi va ular o’zaro bir-birini qoplaydi. Shu bilan birga, Cℓ, Br, I atomlarida bo’sh d-orbitallar ham mavjud. Shuning uchun tashqi elektron pog’onadagi s va p-elektronlar qisman d-pog’onachaga o’tadi. Bu vaqtda hosil bo’ladigan qo’shimcha bog’lanish dativ bog’lanish deyiladi.

Ftor atomida esa bo’sh d-orbital mavjud emas, shuning uchun F-F bog’i faqatgina p-elektron bulut hisobiga hosil bo’ladi.
Yoki boshqacharoq tushuntirganda bog’langan atomlardan birining taqsimlanmagan elektron jufti ikkinchi atomning d yoki p-orbitaliga o’tadi. Bu atomda elektron zichligi ortishi hisobiga boshqa taqsimlanmagan elektronlari birinchi atom orbitaliga o’tadi, natijada ikki atom orasida qo’shimcha bog’lar hosil bo’ladi. Masalan; Na₂, K₂ lardan ko’ra Cu₂, Ag₂ va Au₂ molekulalarinig barqaror bo’lishi dativ bog’lanish bilan tushuntiriladi. Ishqoriy metallar molekulalarida bog’lanish faqat s-orbitallarning qoplanishi natijasi bo’lsa, mis guruhchasidagi atomlar orasidagi bog’lanish bir atomning nd-orbitallaridagi taqsimlanmagan elektron juftlarning ikkinchi atomning vakant (n+1) p-orbitallariga delokallanishi natijasida qo’shimcha energetik afzallik paydo bo’ladi. Kompleks birikmalarda markaziy atomning bog’ hosil qilishda qatnashmagan d-orbitali bilan ligandning π-orbitali orasidagi qoplanishi natijasida markaziy atomdagi elektron bulutning zichligi ligandning π-orbitaliga siljiydi va shu tufayli mustahkam π-dativ bog’ hosil bo’ladi.