V mövzu: Ünsiyyə ti n psixologiyası
Yüklə 316,66 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1) Mürə kk ə blik d ə r ə c ə
|
1
1. Ünsiyyət haqqında anlayış. Ünsiyyə t v
ə f ə aliyy ə tin v ə hd ə ti. 2. Ünsiyyətin funksiyaları. Dil və
nitq. Nitqin növlə ri. 3. İnsanların qarşılıqlı münasibə tl ə
ə
ünsiyyə t. 4. Ünsiyyət çə tinlikl ə
ə
nitq pozulmaları, onların aradan qaldırılması yolları.
d ə biyyat: 1. Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. Psixologiya Bakı, Çinar, 2002
2. Ümumi psixologiya (A.V.Petrovskinin red. ilə) Bakı, Maarif , 1982. 3.
Общая психология (ред. В. В. Богословского, А. А. Степанова ).
М. «Просвещение», 1981.
4. Якобсок П.М. Общение людей как социално – психологическая
проблема . М. «Знание», 1973 . 5.
Основы теории речевой деятельности. (Под. ред.А.А.Леонтьева) М.,
«Наука», 1974.
6. N.Z.Çə l əbiyev, Uşaq psixologiyası B., ADPU, 2005.
M ə lumdur ki, heyvanlar h əyat şə raitin
ə instinkl ə r v
ə f
ərdi qazanılmış t əcrübə , y əni davranış formaları əsasında uyğunlaşır və
müə
yy ən şə
rti refleksl
ə r əsasında öz mövcud - luqla rını qoruyub saxlamağa çalışırlar. Bu c ə
ə td ə n qeyd etm ək olar ki, heyvanlar öz ə vv ə
ə sill
ə rinin h
ə yat
t əcrübə
sini m ə nims ə m ə y ə qadir deyill ər. İnsanlar isə
ə ksin ə
dünyaya göz açdıqdan sonra olduqca qısa müddə t ə
ə t
ə bi ət qüvvə l ə rini d ə rk etm
ə k,
o nlara sahib çıxmaq yolu ilə n əinki şə
xsi t əcrübə
ə ld ə edir, h ə m d
ə
ə vv ə lki n ə sill ərin yaratdığı ictimai - tarixi t əcrübə ni m
ə nims
əyir. Onun şə xsi t
əcrübə si
v ə f ə aliyy
əti ümumbəşə ri t
əcrübə il
ə
şə rtl ə nir. Bu prosesd ə
danışıq işarə l ə ri sistemin ə
ə saslanan v ə
tin əsasını təşkil edən dil mühüm rol oynayır. Dil, y əni danışıq işarə l əri olan sözlər bizim düşüncə mizin s ə
ə dl ərini aşaraq 2 onun gerçə kl əşmə
sini t ə min edir. M ə s ə l ən, “stul” demə kl ə
biz başqalarına müə
yy ən faydalı məlumat veririk. Bu halda “stul” sözü şə xsi m ə
ə nara
çıxaraq ictimai ə h ə miyy ətli başqaları üçün ə h ə
ətli sözə
çevrilir.
H ər bir insanın fə aliyy
ə t v
ə
davranışında ünsiyyət prosesinin müstə sna rolu v
ə t
əsiri vardır. İnsanı nitqə v
ə
ünsiyyət bacarıqlarına yiyə l ə nm ə si o
q ə d ə r d
ə
asan olmayan mürə kk əb bir prosesdir. Dünyaya yenicə g əlmiş
körpə
uşaq gerçə kliyi ə traf xarici al əmi müstə qil d
ə rk etm
ək iqtidarında deyildir. 2- 3 yaşlarından başlayaraq uşaq valideyn - l
ə rin
ə suallar verir v ə bel
ə
sualların sayı 4 - 5 yaşlarında ən yüksə k h ə
ə
çatmış olur. Rus psixoloqu V.A.Krutetskinin fikrinc ə, 5 yaşlı uşaq gün ə rzind ə
ətrafdakılara tə xmi- n
ə n 400-d ən artıq sual verir. Ətrafdakılardan aldığı cavablarla uşaq özünün g ə l ə c ə k f
ə aliyy
ə tind
ə istifad
ə ed
ə c əyi ümumi biliklə rin z ə rr ə cikl
ə rini
ə ld ə edir. Bu z
ə rr ə cikl ə r is ə dil vasit ə sil
ə, danışıq sisteminin kömə yi il
ə
ə ld ə edilir. Eyni hal uşağın mə kt ə b t ə hsili ill ə rind
ə
daha geniş formada baş verir. Burada dilin mühüm funksiyalarından biri olan ictimai – tarixi t əcrübəni yaşatmaq, ötürmə
k v ə m ə nims
ə m ə k vasit əsi olması özünü göstə rir.
mühüm funksiyası kommunikasiya (ünsiyyə t) vasit ə sidir.
M ə s ə l ə n, m ə n yem ə kxanaya t ə r
lir əm. Qarşıdan gə l ən yoldaşım: “Yemə kxana t
əmir üçün bağlıdır” - deyir.Bu m əlumat heç bir mə kt ə b d ə rsliyind ə , heç bir ali mə kt ə b d ə rsliyind ə
öyrə dilmir. Dilin dig ə r,
üçüncü funksiyası
onun şə xsi t əcrübə
y ə
ə saslanan xüsusiyyə tind
ə
özü - nü göstərir. Bu müə yy ə
ənada heyvanların fə rdi
qazanılmış davranış formasını xatırladır (mə s ə l ə n, əlini şamın alovunda yandıran
uşaq bir daha ə lini h əmin alova uzatmır). Bununla belə , qeyd etm ə k lazımdır ki, insan üçün bütün tipik situasiyaların özlə ri bel
ə problemli situasiyadır. Bu elə
bir situasiyadır ki, tə kc ə
şə xsi t
əcrübə d ə n istifad ə etm ə kl ə onu h
ə ll etm
ək mümkün deyil. Bu z aman h
ə m d
ə
başqa adamların, bütövlükdə c ə miyy ə tin t əcrübə sind
ə n istifad ə etm
ək lazım gə lir. Problemin bu cür qoyuluşu və h
əlli prosesi intellektual akt adlanır. İntellektual akt üç ə sas
3 fazadan ibar ə t- dir: 1) f ə aliyy
ətin planlaşdırılması 2) onun hə yata
keçirilmə si
3) ə ld ə
edilmiş nə tic ənin qarşıya qoyulmuş mə qs ə
ə
müqayisə si . Burada dilin intellektual f ə aliyy
ə t funksiyası özünü biruzə verir. İntellektual fə aliyy ə
ə
psixi idrak prosesl ə ri vasit
ə sil
ə h əyata keçirilir. B əs ünsiyyə t n ə dir? Uzun ill ə r boyu aliml ər bu anlayışa də qiq elmi t ə rif verm
ə kd ə çə tinlikl ə rl ə qarşılaşmışlar. 1969 -cu il ə
ək çap olunmuş ingilis dilli psixoloji ə d ə biyyatlarda bu anlayışın 96 tərifi vardır.
–
hazırda ünsiyyə t ə
verilimiş aşağıdakı tə rif
ə sas q
əbul edilmişdir.
İ ki v
ə
daha çox adamın öz münasibə tl ərini aydınlaşdırmaq və
ümumi
n ə tic ə
ə ld ə et- m ə k m
ə qs ə dil ə s ə yl ə rini ə laq ə l ə ndirm ə y ə
yönəldilmiş qarşılıqlı t əsir prosesi ünsiyyət adlanır.
yin namin ə bir – biri il ə
t ə girirl ər? Ünsiyyə tin
motivl ə ri n ə d ə n ibar ə tdir? M ə lumdur ki, h ə r bir f ə aliyy
ə tin motivi onun predmetin ə
lir. Ünsiyyə
tin motivl ə ri d ə bel
ə dir: onun motivl ə ri d
ə
başqa adamla ə laq ədardır. Lakin ünsiyyə tin motivl əri xeyli mürə kk ə b v ə
çox cə h ə tlidir. H ə l ə 1760- cı ildə ispan yepisk oplarından biri öz gündə liyind
ə
yazmışdı ki, yetim evind ə
uşaqlar kə d ə rli olur v ə
onların bir çoxu kə d ər çəkdiyi üçün ölür. Çünki onların ünsiyyə t ə olan t əlabatı tə min olunmur. XIX
ə srin sonu XX ə srin
ə vv ə l ə rind ə
dünyanın bir çox ölkə l ə rind ə
xüsusi v ə
döv l ə t tipli yetim evl ərinin şə b ə
ə si sur
ə tl ə genişlə
nir v ə
bu fakt öz tə sdiqini
q əti şə
kild ə
tapmış olur. Kiçikyaşlı yetim uşaqlar arasındaölüm halları daha çox idi. Sağ qalan uşaqlar isə
özlə
rinin fiziki v ə
psixi inkişafı baxımından öz h əmyaşıdlarından geri qalır, 3 yaşında onlar demək olar ki, danışmır, t ə
əçilərin sözünə
baxmır, özlə rini h ə dsiz d ə r ə c ə d ə passiv v ə ya aqressiv aparırdılar.
Sonralar pediatrlar v ə
uşaq psixiatrları belə halı elmi cə h ə
ə n izah
ed ə r ək ona “qospitalizm” adını vermişdilə r. Qospitalizm dedikd ə , eytim 4 uşaqların, elə c ə d ə vali- deynl ə rind
ən ayrılıqda xə st əxanada müalicə edil ə n uşaqların fiziki və
psixi inkişafında özünü göstə r ən xüsusiyyə tl ə
ə z ə rd ə
tutulur. Aliml ər qospitalizmin kökünü ünsiyyə t defisitind ə - y əni ünsiyyə t çatışmazlığında görürlər. Müə yy ən edilmişdir ki, ünsiyyət çatışmazlığı şə raitind
ə
uşaqların ünsiyyət çatışmazlığı və azlığı dramatik olaraq ağır n ə
ə l ə r ə s ə b ə b olur. İnsanlar arasında ünsiyyə t f ə
ətinin reallaşmasının ən mühüm vasitə si
dildir. Dil vasit ə sil ə h əyata keçirilən ünsiyyət sözlü (verbal) ünsiyyət adlanır. Dil insanlar ara- sında ən mühüm ünsiyyə t vasit ə
ə
ünsiyyə t vasit
ə si deyildir. Nitq vasit ə - sil
ə
əsaslanan ünsiyyət mülahizə , sual, cavab, replika v ə s. kimi vasit ə l ə rl ə h əyata keçi - rilir. Bununla bel ə, ünsiyyə tin qeyri –
ə l ə ri d ə
mövcuddur. Bunların içə risin- d
ə t
ə b əssüm, mimika, ə l v ə
b ə d ə nin ifad ə li h
ə r ə k ə tl əri, vokal mimikası və
s. mühüm yer tutur. Bu vasit ə l ə r h
əm ayrılıqda, hə m d
ə
verbal ünsiyyə tl ə birg ə
ünsiyyə t prosesin- d ə
iştirak edir. Ünsiyyə tin bel ə vasit
ə l ə ri ekspressiv – mimik vasit ə l ər adlanır. Ünsiyyə t prosesind ə
h ə r ə ki vasit
ə l ə rind ə
özünə m əxsus yeri vardır. Onların sırasına aşağıdakılar daxildir:
a) lokomotor v ə
əşyavi hə r ə k ə tl ə r, poza b) başqasına yaxınlaşma, uzaqlaşma, cə lbetm ə
ə
ya özündə n k ə naretm ə , it ə l ə m ə c) etiraz H ər bir baxış və ya t ə
əssüm öz –
özlüyündə deyil, ancaq kommunikativ funksiya daşıdıqda ünsiyyə t vasit ə sin ə
çevrilir. Aşıq Ələ sg ə rin “Düşdü” rədifli qoşmasında ünsiyyə tin ekspressiv – mimik vasit ə l ə rin ə aid gözəl nümunə l ər vardır. Ən ümumi şə kild ə
ünsiyyət situasiyasının iki ə sas tipini f ə rql
ə ndirm
ə k
mümküdür 1) birgə f ə aliyy ə td ə
ünsiyyət ; 2) şəxsi ünsiyyə t . Ünsiyyə
t f ə aliyy ə tl ə ayrılmaz və hd ə
əşkil edir v
ə onun t ə rkib hiss ə sidir.
H ə m oyunda, h ə m t
ə limd
ə , h
ə m d
ə
ə m ə k prosesind ə
ünsiyyə t f ə aliyy ə tin
qeyd olunan növlərinin ayrılmaz hissəsi kimi özünü göstə rir. Ad
ə t ə n f ə aliyy ə ti
5 S – O (subyekt - obyekt) , ünsiyyə ti is
ə S
– S (subyekt - subyekt) formulu il ə
ə edilir. Ə slind
ə is
ə
ünsiyyə tl ə f ə aliyy
ətin qarşılıqlı ə laq
ə sini düsturu ilə
ifad ə etm
ək doğru olardı.
Ünsiyyə t prosesind ə
tutaq ki, A adlı şə xs n
ə is
ə bar
ə sind
ə
B adlı şə xs ə n ə
is ə bar
ə sind
ə m ə lumat verir. Bu halda m ə lumat ver ən şə xs A - kommunikator, B- resipient adlanır.Müasir psixologiyada ünsiyyətin üç əsas tipi, daha doğrusu c ə h ə ti f
ə rql
ə ndirirl
ə r:
1) kommunikativ 2) interaktiv 3) persektiv . Bu baxımdan ünsiyyə t informasiya mübadilə
si vasit əsi rolunda çıxış edir. Ünsiyyə t qar şılıqlı tə sir prosesi kimi özünü göstərir, ünsiyyət insanların bir –
birini qavraması vasitəsi rolunda çıxış edir. H
ə r bir f
ə aliyy
ə t subyekt v ə obyektin ə v ə özünün məzmununa görə bir –
birind ə n f ə rql
ə nir. M
ə hsuldar
ə m ə k f ə aliyy ə ti prosesind ə obyekt bizi ə hat
ə
ed ə n maddi predmetl ə r,
əşyalardır. Əmə k f
ə aliyy
ə ti m
ə qs ə d ə
yönəlmiş bir f ə aliyy ətdir: biz gili yandırır, ondan kərpic alırıq, bu kə rpicl ə
ə n ev tikirik, metalı dəzgahda yonaraq onları detallara çeviririk.
Ünsiyyə t f
ə aliyy
ə tind
ə
obyekt başqa adamlardır: onların şüuru, motivlə r sistemi, emosional al əmi, onların yönəlişliyi (ustanovkaları) və s
ə rv ə tl ə ridir. Bu c ə h ə td ən öz psixoloji məzmununa görə ünsiyyətin müxtəlif növlə rini f
rql ə ndirm ək mümkündür:
1) Şə xsiyy
ə tl ərarası ünsiyyə t 2)
Qrup ünsiyyə ti
3) Maddi ünsiyyə
t 4)
İşarə
ünsiyyə ti Ünsiyyə
t h ər hansı adama və
ya başqa adamlara bu və ya dig ə r münasibə ti ifad
ə etm
ə k t
ə rzidir.
Artıq qeyd olunduğu kimi, nitq prosesi ünsiyyə t f ə
ə tind
ə
mühüm yer tutur. Nitq insanın ünsiyyət üçün dildə n istifad ə etm
ə si prosesidir. Lakin dild ə n
6 istifad ə y ə ə saslanan h ər cür proses nitq hesab edilə bilm
ə z. Bel
ə ki, dilin kömə yi il
ə yadda-
saxlamanı təşkil etmə k v
ə
ya mürə kk ə b fikri m ə s ə l ə ni h ə ll
etm ək mümkündür. Belə hallarda fikri, mimik v ə s. f ə aliyy
ə tl ə r ə daxil olan ə m ə liyyat kimi nitq haqqında danışmaq doğru olardı. Dilin nitq fə aliyy ə
ə ki
funksiyalarını daha dərin şə kild
ə
linqivistika elmi öyrə nir. Nitq f
ə aliyy
ətinin aşağıdakı fazaları vardır:
İlkin bə l ə dl əşmə ;
1) Planlaşdırma;
2) İcra;
3) N ə zar
ə t;
Artıq xeyli vaxtır ki, nitq fə aliyy
ə tinin h
əyata keçirilmə si mexanizmini öyrə nm
y ə
yönəlmiş qovuşuq fə nn
–
psixolinqivistika elmi inkişaf etmə kd ə dir. 1861-ci ild ə
yy ən etmişdir ki, beyinin müə yy ə
ə sinin
(sol yarımkürənin alın qırışlarının arxa üçdə biri) z ə d
l ə nm əsi zamanı insanlarda nitqin (t ə l
yy ə n etmişdir ki, beyinin hə min sah
əsi “sözlə rin motor sur ə tl
ri m ə rk əzidir”. H ə min sur
ə tl ə r m əhs burada lokallaşır. Bir qə d ər Vernike sol yarımkürə l ərin yuxarı gicgah qırışlarının arxa hissəsinin üçdə birinin z ə d
l ə nm əsi zamanı insanda nitq anlamının pozulması halları baş verir. Onun fikrincə, burada “sözlə rin sensor sur ə tl əri”lokallaşır. Sonralar alimlə r nitq mexanizml ə rinin daha mürə kk ə b v ə
çox sə viyy
əli struktura malik olması fikrinə g
ə ldil
ər. N.İ.Jinkinin t ədqiqatları sübut etdi ki, ifadə qurmaq üçün biz ilk növbə d ə
xüsusi kodların ( əşyavi - t əsviri kodların, tə s əvvür və sxeml ərin) kömə yi il ə
qururuq. Bundan sonra planlaşdırma, nə hay
ə t nitq s
ə sl ərini seçmə k v ə motor proqramdan onun s ə sl ə rl ə doldurmağa keçmək mexanizmi işə
başlayır.
Nitqin qavranılması bir növ qavranılan nitqin mə rh ə l ə - m ə rh ə l ə m ə na
koduna ke çirilməsidir. Nitqin anlaşılması bu cür keçirmə prosesinin yekun m ə rh ə l ə sidir.
7
Müasir psixoloji tə dqiqatlarda insan beyninin lokal m ə rk ə zl ə rinin z ə d ə l ə nm ə si afaziyaya s ə b əb olduğu sübut olnmuşdur. Afaziyalar yaralanma, şiş və
dig ər üzvü pozulmalar nə tic ə
ə
yaranır. Bu sahə d ə ki t ə diqatlarda rus psixoloqu A.R.Luriyanın xidmə tl əri olduqca böyük olmuşdur.
Afaziyanın bir neçə
növü vardır:
Dinamik afaziya- cümlə l ə rl ə
danışmaq
bacarıqlarının pozulması. Onun iki forması özünü göstə rir: 1) fikrin proqla şdırılmasının pozulması;
2) nitqin qrammatik – sintaktik t əşkili mexanizmlərinin pozulması;
Efferent motor afaziya –
ayrı –
ayrı sözlə r t ə l əffüz edilsə d ə , ifad ə nin qrammatik quruluşunun pozulmasıdır. Onda nitqin yaranma ardıcıllığının pozulması baş verir.
Afferent motor afaziya - nitq artikulyasiyasının aydınlıq də r ə c ə sinin pozulmasıdır. Bu zaman xə st ə söz yaratmaq üçün lazım olan sə sl ə
seçmə kd ə çətinlik çəkir, lazımi səsi “tapa” bilmir.
Semantik afaziya –
zamanı xə st ə
sözlər arasında semantik (mə na)
ə laq
ə l ərini tapmaqda çətinlik çə kir. M ə s ə l ə n, x ə st ə
“ata” və “qardaş” sözlə rini anlasada, “aatmın qardaşı” ifadə sinin m ənasını anlaya bilmir.
Sensor afaziya –
nitqin qavranılması üçün zəruri olan fonematik eşitmə nin pozulmasında, daha doğrusu, sözün sə s t ərkibinin pozulmasında özünü göstə rir.
Nitq f
ə aliyy
ətinin daha ağır pozğunluqları şizofreniya xə st əliyi zamanı özünü göstərir. Nitqin bir sıra ə lam
ə tl ə r ə
ə sas
ən qruplaşdırılan çoxsaylı növləri vardır:
Xor nitqi, ekoloji nitq ( sad ə t
Kommunikativ nitqin aktiv v ə reaktiv olmaqla iki əsas növü fə rql
ə ndirilir. Kommunikativ aktiv nitqin ən tipik forması monoloji (şifahi və
yazılı) nitqdir. Kommunikativ reaktiv nitq forması isə
dioloji nitq adlanır. 1)
Planlaşdırmanın roluna görə : aktiv v ə reaktiv nitq. 8 2) S ə rb ə stlik d ə r ə c ə sin ə
görə : monloji, dioloji. 3) Eksteriorizasiya v ə
interiorizasiyaya görə daxili v ə xarici nitq. Yeni doğulan körpə nitq
ə malik deyil. Onun nitqi m ə nims
ə m ə si ən azı 1
- 1,5 il davam edir, 3 yaşında ə sas ən başa çatır. Rus psixoloqu A.N.Leontyev uşaqların nitqə yiy ə
ə nm əsini üç ə sas m ə rh ə l ə y ə ayırmışdır.
1) Nitq
ə q ə d ə rki m ə rh ə l ə - 2 aylıqdan –
11 aylığa qə d ər olan dövr;
2) Dilin ilkin m ə nims
ə nilm
əsi dövrü (11 aylıqdan 1 il 7 a yad
ək olan dövr)
3) Dilin qrammatik quruluşunun mə nims
ə nilm
əsi dövrü (1yaş 7 aylıqdan 3 yaşadək olan dövr)
3 yaşdan sonra uşağın nitqi əsaslı dəyişikliklə r ə
uğramır, lüğə t fondunun v ə
qrammatik konstruksiyaların mürə kk ə bl əşməsi baş verir.
Nitq inkişafında bir inci m ə rh ə l ə olan nitq ə q ə d ərki dövr şə rti olaraq iki m ə rh ə l ə y ə ayrılır:
1)
Qığıldama (tə xmin
ə n 5 ayad
ək olan dövr)
2) Ayrı –
ayrı hecaları işlə tm ə (k ə k ə l ə m ə ) Altıncı aya yaxın uşaqların nitqində yalançı söz meydana gə lir. Bel ə
sözlə r sosial mahiyy ət daşımır. Ja rqon xarakteri k əsb edir. Uşaqlar əşyaları müxtəlif sözlə rl ə
adlandırır: maşın –
“məhmi”, “dığın - dığın”, kə p ə
ə k – “üjjə”, it –
“ən”, konfet – “qaqa”, çörə k –
“apşı” və s.
Bir yaşdan sonra tə dric
ən uşaqların nitqində
aktiv lüğə t f ə al sur ə td ə genişlə
n ir. Bu dövr hə m d ə
“ sintakmatik fonetika ” adlandırılan hadisə il
ə
müşayə t olunur. Bel ə
ki, sözün səs quruluşu tə l əffüz edilsə d ə, eyni mövqedə
dayanan s ə sl ə r bir – birin ə
qarşı qoyulmur. Mə s ə l ən, uşaq “batareya” sözü ə v ə zin
ə
“deeya” sözünü işlədir. “Banan” “bamam” sözü kimi, “kitab” sözünü “tifat” kimi tə l əffüz edir. İki yaş tamam olanadək uşaq cümlə d əki sözlə ri ə laq ə l ə ndirm ək üçün
heç bir qrammatik vasitə l ə rd ə n istifad ə
etmir, ona lazım olan sözlə ri sad ə c ə
9 olaraq bir –
birinin ardına düzür. Mə s ə l ən, uşaq
“ata otur”, “ata oturdu” deyir. Bu dövr “sintakmatik qrammatika”
adlanır. Böyük mə kt ə
ə q ə d ə r v ə
kiçik mə kt əb yaşı dövründə
uşağın nitqi nisb ə t ən mürə kk əb qrammatik konstruksiyaların meydana gə lm əsi, cümlə l ə
mürə kk ə bl əşmə
si v ə
genişlə nm ə si, sinonim a rtımı, üslub “hissinin” inkişafı ilə
s
ciyy ə l ə nir.
Uşaq yaşı dövründə
nitq funksiyalarının inkişafı mühüm problemlə rd ə n biridir. O, əsaslı dəyişmə y ə
əruz qalıb. Uşaq nitqi ə vv ə lc ə h ə dd ən artıq sitnativ (yaşlı uşağın nitqini o halda başa düşür ki, onun danışdığı situasiyanın, elə c ə
ə
uşağın jestlə rini, h ə r ə k ə tl ə rini v ə
mimikasını, intonasiyasını və s. n
ə z ə r ə
alsın) və sonra mahiyy ət etibarı ilə nitqd
ə n k
ə nar
davranışdan ayrılmadan, yə ni kontekstli olur, y ə ni konteksti bildikd ə
aydınlaşır. Uşaq nitqinin xü susiyy ə
əri sırasında eqosentrik nitq (İ.Piaje) ,yə ni
uşağın özü üçün nitqin mövcudluğu da sübut edilmişdir. Uşaq hər hansı işi t ə klikd ə
görə rk ə n bel ə
öz –
özünə danışır. Bu nitq sonralar sosiallaşma yoluna q ə d əm qoyaraq başqaları üçün nitqə
çevrilir. Qeyd
olunduğu kimi dilin və nitqin insan h əyatında çox mühüm rolu və
ə h ə miyy əti vardır. Dil ə slind
ə
gerçə kl əşmiş şüurdur. Dilin hə min rolu onun v ə
ya nitqin insanın ali psixi finksiyalarının fə aliyy
ə tind
ə
müstə sna ə h ə miyy
ə t ə malikdir. Dil t ə
əkkürlə
sıx bağlıdır, lakin onlar arasında paralellik ə laq ə l ə ri
axtarmaq doğru olmazdı. Tə f əkkür öz tə bi əti etibarı ilə dill ə
bağlıdır. Dil isə
t ə f əkkür alə tidir. Dill
ə hafiz
ə, qavrayış, tə x əyyül və s. kimi psixi prosesl ər arasında da daxili m ə na ə laq
ə l ə ri v ə
asılılıqları mövcuddur. İnsanların qarşılıqlı şə xsiyy ə tl ərarası münasibə tl ə ri d ə
ünsiyyət üzə rind ə qurulur v ə onun vasit ə si
il ə
reallaşır. Ünsiyyət situasiyasında ən azı iki nə f ərin iştirak etməsi faktının özü də
insanlar arasındakı qarşılıqlı münasibə tl ərin olmasını tə svir edir.
10
Şə xsiyy
ə tl ərarası qarşılıqlı münasibə tl ər ünsiyyə t vasit ə si il ə h
əyata keçdiyi kimi, h
ə m d
ə onun vasit ə si il
ə
formalaşır. İnsanlar arasında qarşılıqlı münasibət müxtəlifdir. Funksional baxımdan onların aşağıdakı tiplə ri
f ə rql ə ndirilir: a) formal, (v ə ya r ə smi);
b) qeyri – formal (v ə ya qeyri – r
smi); Formal qarşılıqlı münasibə tl ə
ə r bir f
ərdin müfaviq konkret qrupda onun r əsmi statusu (mövqeyi) ilə şə rtl ə n ən münasibə tl ə rin m ə cmuyudur. Bel ə
tl ər müə
yy ə n qaydada t ə nzim edil ən işgüzar mün asib
ə tl ə rd ə ifad ə
olunur. R əsmi münasibə tl ə r s ə viyy ə sind
ə
kollektiv üzvləri arasında fə aliyy ə tin m ə zmunu v ə t
əşkilat vasitə l ə rin ə
uyğun olaraq funksional –
struktur asılılıq, m əsul asılılıq münasibə tl ə
ə rq ə rar olur. M ə kt ə bd ə
“direktor – müə
lli m”, “müə llim –
müəllim”, tipli münasibə tl ə r formal qarşılıqlı münasibə tl ə
ə misal ola bil ər. Onlar arasındakı qarşılıqlı münasibə
tl ə r r əsmi xarakter daşıyır və
müvafiq inzibati – hüquqi qaydalarla t ə
Bununla bel ə , sosial qruplarda insanla r arasında formal qarşılıqlı münasibə
tl ə rl ə
yanaşı, qeyri – formal münasibə tl ə
ə
ə m ə l ə g ə lir. M ə s ə l ə n, tutaq ki, h ər hansı bir mə kt ə bd ə 80 n ə f ər müəllim işlə yir. Onlar arasındakı bütün münasibə tl əri heç də formal (r əsmi) münasibə tl ə
n ə z ə rd ən keçir m ək olmaz. Onların hər biri kiçik qruplar (3 -5 n ə
ərlik) şə klind
ə
bir – birl
ə ri il
ə
yaxınlıq edir, ad günündə , asud ə
vaxtlarını birgə
keçirə rk ə n bir yerd ə olurlar, x ə st ə olark ə n bir – birl
ə rin
ə
baş çəkir, yaxın ailə vi dostluq edirl ə
Formal qarşılıqlı mü nasib
ə tl ə rl ə
yanaşı sosial qruplarda qeyri – formal qarşılıqlı münasibə tl ə rd ə
mövcud olur. Belə
münasibə tl ər ictimai funksiyanı deyil, şəxsi münasibə tl ə ri ə ks etdirir. Qeyri –
formal qarşılıqlı münasibə tl ə r heç kim tə r ə find ən müə
yy ə n edilmir, psixoloji c ə h ə td ə n əlverişli şə rait olduqda öz –
yaranır. Belə
münasibə
tl ə r qrup v ə kollektivd ə psixoloji iqlimi 11
yaradır. Belə
münasibə tl ər şə
xsiyy ə tl ərarası simpatik v ə asimpatik münasibə tl ərin yaranması ilə müşayə
t olunur. Bel ə
münasibə tl ə r ə
bütövlükdə
dostluq , yoldaşlıq, sevgi, mə h ə bb ə t v ə ya
ə ksin
ə , nifr
ət, düşmənçilik, rə qab
ə t,
paxıllıq və
s. aid edilir. Ünsiyyə t m ə d ə niyy
əti şə xsiyy
ə tl ərarası münasibə tl ə rin qurulmasında mühüm şə rtdir.
N ə zak ə tlilik,
t ə mkinlilik, s ə mimiyy ə t,
mehribançılıq, başqalarının fikirlə rin
ə
hörmə tl ə
yanaşmaq, başqasının sevinc v ə k ə d ə rini anlamaq, d ə rdin
ə
şə rik olmaq v ə
s. ünsiyyə t m
ə d ə niyy ə tinin əsasıdır.
İnsanlar arasında qarşılıqlı münasibə tl ə r z ə minind
ə
formalaşan ünsiyyə t prosesind ə
tinlikl ər müşahidə olunur. Bunlara kommunikativ çə tinlikl ə r deyilir. Müxtə lif sosial qruplara m ənsub olan adamlar arasında sosial, dini, peşə
v ə s. f
ə rql
ə ri k
əskin şə kild
ə
özünü göstə rdikd ə, onlar situasiyanın eyni d ə
ə c ə d ə d ə rk edib qiym ə tl
ndir ə
bilmir, anlayışları müxtə lif m
ə nalarda
işlə dir, hadis ə l
r ə f ərqli mövqedən yanaşır. Şübhə siz ki, bel ə
nc ə ll ə rin
olması heç də
kommunikasiya prosesinin dayanması demə k deyildir. H ə tta h ərbi düşmə nl ər arasında belə, danışıqlar mümkün olur. Kommunikativ manel ərin yaranmasının sə b ə bl əri içə
risind ə u tancaqlıq, qaraqabaqlıq, qapalılıq və s. ibar ə tdir. Sosial psixologiyada kommunikativ manel ərin yaranması ünsiyyə t çə
ə rinin
ə sas s
ə b əbidir. Onların aradan qaldırılması üçün bir sıra materiallardan istifad ə olunur. Bunlardan biri sosial – psixoloji treninql ə rd
n ibar
ə tdir. Treninq – ingilisc ə
“öyrə nm ək”, “hazırlamaq”, “məşq etmək” dem əkdir. Bu cür treninq “T qruplar” adlanır. Bu metod ilk də f ə amerikan psixoloqu v ə
psixiatrı K.Rocers tə r ə find ə n 1947-ci ild ə t ə tbiq edilib. Treninq qruplar vasit ə sil
ə
müxtəlif peşə sahibl ə rind ə - r
ə hb ər işçilə rd ə , pedaqoqlarda, tibb işçilə rind
ə , idman m əşqçilə rind
ə v
ə
s. xüsusi kommunikativ v ərdişlə
r əsaslanır.
12
Sosail – psixoloji treninql ə rd ən daha çox humanistik psixologiyadan ə r – arvad konfliktl ərinin övlad– va lideyn münasibə tl ə rind ə yaranan konfliktl ə rinin
aradan qaldırılmasında, “çətin” yeniyetmə l ər arasındakı münasibə tl ə rin yaxşılaşdırılmasında “T”qrup materiallarından geniş istifadə olunur. Yüklə 316,66 Kb. Dostları ilə paylaş:
|