Va adabiyoti universiteti
Yüklə 1,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qorajon
Qaldirg‘och Barchinoy Alpomish Qahramonlar 57 tashlanadi. ―Alpomish‖ dostonida Yortiboy oqsoqol degan epizodik obraz mavjud. U haqida darslikning savol-javoblar qismida ― Yortiboy obrazi tavsifiga e‘tibor bering. U sizda qanday taassurot qoldirdi?‖ degan savol qo‗yilgan. Xuddi shu savol muammoli vaziyat yaratishga va shu muammoning atrofiga asarda mavjud bo‗lgan boshqa obrazlarni birlashtirish, uyushtirish va masala qamrovi markaziga o‗rab olishga asos bo‗lishi mumkin. Bunday vaziyatda, eng avvalo, Yortiboy oqsoqolning tashqi ko‗rinishiga e‘tibor qaratish zarur: ―Majlisli kun bo‗lsa, to‗rdan joy tegmay, piyoladan choy tegmay, bo‗sag‗aning oldida, kovushga joy bermay, kovush bilan aralashib, it yiqitish bo‗lib, poygabetda yotar edi. To‗rda o‗tirgan kattaman deb yurganlarning hech qaysisidan gap, sazo chiqavermagandan keyin, poygabetdan Yortiboy o‗rnidan turib, maslahat shul-da, - deb Boysarining so‗ziga javob berib, Boysariga qarab, bir so‗z deb turibdi: Maslahat bermaymiz Boysariboyga, Osilmaymiz Boybo‗rining doriga 45 . Ushbu matnda Yortiboyning bunday kulgili vaziyatda tasvirlanishi uning xarakteri, mustaqil fikrga ega emasligi, oqsoqol bo‗la turib, maslahat berishga qodir emasligini izohlash mumkin. Shu boisdandir, balki unga qarindoshlari orasida ―to‗rdan joy tegmay, piyoladan choy tegmagandir‖. O‗quvchilarda u o‗n ming uyli qarindoshlari Boysariga jo‗yali bir maslahat bera olmaydi, balki o‗z jonini o‗ylaydi, degan fikrlar tug‗ilishi mumkin. Ayni paytda, o‗qituvchi shu fikrga qarama-qarshi fikrlarni yuzaga keltirishga qaratilgan muammoni o‗rtaga tashlab, vaziyatni jonlantirib yuborishi mumkin. Masalan, ―Yortiboy oqsoqolni faqat salbiy bo‗yoqlar bilan bezatadigan bo‗lsak, uning Boysariga sadoqatli ekanligi haqida nima deya olasizlar?‖, degan savolni berib, qahramonning ―Qayga ko‗chsang, bizlar birga boramiz 46 ‖, deya unga birlikni taklif etishi haqidagi fikri muammoli vaziyatni yuzaga keltirish uchun kifoya qiladi. Aksincha, bo‗lishi ham mumkin, ya‘ni guruhda keying ijobiy fikr paydo bo‗lganida, yuqoridagi salbiy munosabatlarning zamini o‗qituvchi 45 Q.Yo‘ldoshev, V.Qodirov, J.Yo‘ldoshbekov. Adabiyot: Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 9-sinf uchun darslik, 1- qism. – Toshkent. 2014-yil, 13-bet. 46 O‘sha asar. 14-bet. 58 tomonidan o‗rtaga tashlanib, munozaraga asos topilishi mumkin. Buning natijasida, jamoa orasida Yortiboy oqsoqolning el tinchligi, qon to‗kilishining oldini olishiga qaratilgan ijobiy va Boysarining ruhiy iztiroblarini anglamasligi, o‗z qondoshlari tinchligi hamda o‗zga yurtda muqim o‗rnashib olish ilinjida Barchinoyni qalmoqlarga qurbon qilish taklifiga oid salbiy qarashlar yuzaga kelishi mumkin. Shu xulosalarning o‗zi ham guruh a‘zolari tomonidan har xil fikr-mulohazalar asosida Yortiboy timsoli munosib bahosini olishi mumkinligini ko‗rsatadi. Ba‘zilar Yortiboy oqsoqol qon to‗kilishining oldini olishni, yurt tinchligini, birgina qizning noroziligi tufayli butun bir xalq jabr ko‗rishi mumkinligini inobatga olganligi so‗zlashsa, ayrimlar bu holatni or-nomus, erk masalasiga bog‗lashadi, ya‘ni xalq birgina qiz timsolida o‗z or-nomusi, jasorati, vijdonini ko‗radi, uni yov qo‗liga topshirib qo‗yish mard otalar, akalar ishi emasligini isbotlab berishga intilishadi. Ular hatto Boysarining ―Mening qizim sening singling, nomardlar‖ jumlasini keltirib, o‗z fikrlarini isbotlashlari mumkin. Ko‗rinyaptiki, birgina kichik epizodik obraz orqali muammoli vaziyat yaratib, asarning g‗oyaviy-badiiy mohiyatini ochishga qaratilgan jonli ilmiy bahsni keltirib chiqarishga sabab bo‗lishi mumkin. Dostondagi boshqa yetakchi va epizodik obrazlar misolida ham xuddi shunday muammoli savollar, vaziyatlar tashkil etish, dars samaradorligini, natijaviyligini oshirishga xizmat qiladi. Buning uchun o‗qituvchi o‗z mahoratini ishga solib, o‗quvchilarga beriladigan savol-topshiriqlarni puxta, asarning janr xususiyatiga, o‗quvchining yosh va o‗zlashtirish darajasiga qarab tanlashi, darsni o‗zining yetakchiligi va o‗quvchilarning hamkorligi asosida tashkil etishi lozim. O‗quvchilarga muammo tanlashda asarning eng kichik bir qirrasi yoki obrazi bo‗lsa- da, asarning asosiy mazmunini ochishga qaratilgan bo‗lishi va o‗quvchilarni aniq maqsadning yechimi tomon yetaklovchi mohiyat sari yo‗naltirishi kerak. Yuqorida misollar bilan keltirilgan har bir usul belgilangan muayyan maqsadga erishishda o‗z o‗rnida ishlatilsa, u, shubhasiz, faoldir. Pedagogik texnologiyalar o‗quvchilar faolligining yuqori darajasini ta‘minlash asosida oldindan belgilangan maqsadga erishishga qaratilgan bo‗lishi zarur. |