Valyuta tizimi tushunchasi. Milliy valyuta tizimi va uning elementlari

1-jadval valyuta kurslari tasnifi

Kurs o‘rnatish mezonlari	valyuta kursining turlari
1. Fiksatsiyalash turi bo‘yicha	Suzuvchi, fiksirlangan, aralash
2. Hisoblash usuli bo‘yicha	Paritet, haqiqiy kurs
3. Nisbat bo‘yicha	Kross kurs, to‘g‘ri, egri (teskari), fiksing
4. Bitim turi	Spot-kurs, muddatli bitim (forvard) kursi
5. O‘rnatish usuli	Rasmiy, norasmiy (erkin)
6. valyutaning sotib olish qobiliyati paritetiga nisbatan	Paritetli, oshirilgan, kamaytirilgan kurs
7. Bitim qatnashchilari bo‘yicha	Sotib olish kursi (sotib oluvchi uchun), sotish kursi (sotuvchi uchun)
8. Inflatsiyani hisobga olish bo‘yicha	O‘rtacha kurs, real, nominal kurs

Demak, yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, doimiyligi yoki o‘rnashuviga qarab valyuta kursi suzuvchi, fiksirlangan va aralash bo‘lishi mumkin.

Suzuvchi valyuta kursi deganda milliy va chet el valyuta kurslarining o‘zaro nisbatini valyuta bozoridagi talab va taklifga qarab belgilanishi ko‘zda tutiladi. Bu kurs birinchi marta 1971-yilning avgustida AQSH dollarini oltinga ayirboshlash bekor qilingandan keyin qabul qilinib, Kanada, Ispaniya, Meksika, 1972-yil apreldan boshlab esa Yevropa Ittifoqi tizimiga kiruvchi davlatlar amaliyotida qo‘llanila boshlangan.
Fiksirlangan valyuta kursi oltin, oltin deviz, oltin, dollar standartlariga mos keladi va oltin paritet asosida bir valyutani ikkinchi valyutaga almashtirishni ko‘zda tutadi. Hozirgi kunda fiksirlangan kurs valyuta savati yoki yetakchi biror valyuta (odatda yevro, dollar) asosida aniqlanadi.
Aralash kurs fiksirlangan va suzuvchi valyuta kurslaridan foydalanish bo‘lib, u 70-80-yillardan boshlab Avstraliyada qo‘llanila boshlangan.
Agar ikki valyuta o‘rtasidagi nisbat qandaydir uchinchi valyutaga nisbatan olingan kurslarda aniqlansa, bunday nisbat kross-kurs deb ataladi. Masalan:
1 so‘m = AQSH dollari yoki 1 so‘m = Rossiya rubli
Demak, 1 AQSH dollari = 95 Rossiya rubli
Ushbu misolda AQSH dollari uchinchi valyuta vazifasini bajaradi. Jahon amaliyotida asosan uchinchi valyuta sifatida AQSH dollari, Yaponiya iyenasi, yevro kabi valyutalar qo‘llaniladi, ya’ni barcha valyutalar jahon ayirboshlashida ko‘pincha aynan shu valyutalarga nisbatan kotirovka qilinadi.
Kross-kursdan foydalanish ancha og‘ir va risklidir. Ammo ularni qo‘llash quyidagi holatda zarur va foydalidir:
– Sizning talabingizdagi valyutaga ega bo‘lgan sotuvchilarda sizning valyutangizga talab mavjud emas. Masalan, so‘mni Yaponiya iyenasiga almashtirish kerak. Bu yerda uchinchi valyuta AQSH dollari bo‘lsin. Yaponiya iyenasi sotayotganlar ichida sizning valyutangizni sotib olishni xohlaydiganlar yo‘q, shu holda krosskursdan foydalanish mumkin.
Oldi-sotdi bitimlarini amalga oshirishda valyuta bozorida quyidagi valyuta kurslari ko‘rinishlaridan foydalaniladi.
Spot-kurs bu – naqd (kassa) bitimlar kursidir. Spot-kurs bir mamlakat pul birligining shartnoma tuzilgan vaqtda o‘rnatilgan baho bo‘yicha boshqa mamlakatlar pul birliklarida ifodalangan bahosidir. Bunda valyutani valyuta bitimi tuzilgan kundan boshlab 2 bank ish kunida almashtirib berish shart hisoblanadi.
Forvard kurs – muddatli valyuta bitimlari kursidir.
Forvard kurs valyutani kelgusida aniq bir kunga yetkazib berish sharti bilan sotish va xarid qilish bahosini o‘zida ifodalaydi.
Forvard bitimlari, odatda, valyuta kurslarining o‘zgarishi natijasida yuzaga keladigan risklarini bartaraf qilish maqsadida ishlatiladi. Bitim tuzilayotgan paytda forvard kursda aniqlanadi va ana shu kurs bo‘yicha valyuta sotiladi yoki sotib olinadi. Agar shartnoma muddati tugagan kunda kurs shartnoma kursidan farq qilsa, unda bir tomon foyda ko‘radi, ikkinchi tomon esa zarar ko‘radi. Masalan, siz 2022-yil 1-yanvarda 2023-yili 1-mart kuni 1 AQSH dollari = 11000 so‘m kursida sotib olish bitimini tuzdingiz. Ammo 2023-yil 1-mart kuni 1 AQSH dollari 11400 so‘mni tashkil etdi, natijada siz har bir dollarga 400 so‘m miqdorida qo‘shimcha foyda ko‘rdingiz.
Agar 1-mart kuni 1 AQSH dollari = 10500 so‘mni tashkil etsa, unda har bir dollardan 500 so‘mdan zarar ko‘rasiz.
Muddatli bitimlar bo‘yicha valyuta kurslari (report) ustama yoki dastxat metodi bo‘yicha kotirovka qilinadi va autrayt kurslari deb ataladi.
Valyuta operatsiyalari o‘tkazilganda forvard kurslar bilan spotkurslar farq qiladi. Bu farq spot-kurslariga diskont yoki mukofot ko‘rinishida aniqlanadi.
Umuman olganda, diskont yoki mukofot miqdori spot-kursiga nisbatan barqaror, shuning uchun banklararo bozorda muddatli bitimlar kursi kotirovkalanayotganda ko‘pincha mukofot yoki diskont aniqlanadi. To‘g‘ri kotirovkalashda diskont spotkursidan ayirib tashlanadi, mukofot qo‘shiladi va aksincha teskari kotirovkalashda mukofot spot-kursidan ayirib tashlanadi, diskont qo‘shiladi.
Muddatli bitimlar bo‘yicha son ko‘rinishida kotirovkalanadigan valyuta kurslari autrayt deyiladi.
Forvard yoki muddatli bitimlar xalqaro savdoda tijorat operatsiyalarini amalga oshirayotganda valyuta riskidan sug‘urtalanish imkonini beradi. Tijorat operatsiyalarini sug‘urtalashning mohiyati tashqi savdo tijorat banklari bilan birga valyuta kursi harakatidan salbiy natijalar, ya’ni riskni yo‘qotish maqsadida valyutani sotish-sotib olish bitimidan iborat.
Xorijiy valyutadagi muddatli operatsiyalar zaruriyati, shuningdek, turli nosavdo, moliya operatsiyalarini sug‘urtalash bilan ham shartlanadi.
Ustama yoki diskont ekanligini foiz stavkalari o‘rtasidagi farqdan bilish mumkin. Agar valyuta bitimi bo‘yicha foiz stavkasi baholovchi valyutaning foiz stavkasidan past bo‘lsa, bu valyuta yuqori kurs bo‘yicha kotirovka qilinadi va chiqqan ko‘rsatkich ustama hisoblanadi. Agar valyuta bitimining foiz stavkasi yuqori bo‘lsa, bu ko‘rsatkich diskont bo‘ladi. Agar milliy valyutadagi depozitlarning foiz stavkasi bitim valyutasidagi kreditlarning foiz stavkasidan yuqori bo‘lsa, olingan natija diskont hisoblanadi, aksincha bo‘lsa, ustama hisoblanadi.
Banklar valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda valyutani sotish va sotib olish kursini o‘rnatadi. Bu kurslar sotuvchining kursi va xaridorning kursi deb ataladi.
Sotuvchi kursi – bankning valyutani sotish kursi; xaridor kursi – bankning valyutani sotib olish kursi.
Bu kurslar o‘rtasidagi farq marja deb ataladi. U xizmat xarajatlarini qoplashga sarflanadi va ma’lum foyda sifatida hisobga olinadi.
valyutaning eng muhim xususiyati uning konvertirlanganligidir.
Konvertirlanganlik – darajasiga ko‘ra valyuta kursi 3 ga bo‘linadi.

• 
  erkin suzib yuruvchi;
  
• 
  cheklangan darajada suzib yuruvchi;
  
• 
  fiksirlangan valyuta kurslari.
  

Erkin suzib yuruvchi valyuta kursi ma’lum valyutaga bo‘lgan bozor talabi va taklifi ta’sirida o‘zgarishi mumkin. Masalan, yevro AQSH dollari, Yaponiya iyenasi, Angliya funt sterlingi va boshqalar. Shu bois bu valyutalar jahon valyuta ayirboshlashida keng ishtirok etadi.
Cheklangan darajada suzib yuruvchi valyuta kurslarining o‘zgarishi ayrim valyutalar yoki bir guruh valyutalar ( valyuta savati) kursi o‘zgarishiga bog‘liq. Misol uchun «Uchinchi dunyo»ning aksariyat mamlakatlari o‘z valyutalarini AQSH dollariga, Yevropa mamlakatlarining yevrosiga va boshqa boshqa xorijiy valyutalarga bog‘laydi. Cheklangan darajada «suzib» yuruvchi valyuta kurslari kiritilgan mamlakatlar o‘z valyutalarini tebranish chegarasini o‘zlari hamkorlik qilayotgan mamlakatlar bilan kelishib oladilar.
Fiksirlangan valyuta kursi – bu xorijiy valyutada ifodalangan milliy pul birligining davlat tomonidan rasmiy o‘rnatilgan bahosi bo‘lib, unga valyuta bozorlaridagi talab va taklifning o‘zgarishi ta’sir qilmaydi. Hozirgi vaqtda fiksirlangan valyuta kursi sust rivojlangan mamlakatlarda yoki iqtisodiyoti tashqi bozorlarga yetarli darajada kirib bormagan mamlakatlarda moliya tizimi va milliy ishlab chiqarishni kuchli xorijiy raqobatchilardan himoya qilish va quvvatlash maqsadida qo‘llaniladi.
Xalqaro iqtisodiyot nazariyasi shuni ko‘rsatadiki, bir davlat o‘z valyutalari milliy valyutasining boshqa davlatlar valyutasiga nisbatan bir xil valyuta kursini saqlashi lozim. XVF Nizomining VIII moddasiga asosan, davlat joriy operatsiyalar bo‘yicha milliy valyuta konvertatsiyasi bo‘yicha olgan majburiyatining bajarilishini va bir davlat valyutasi bo‘yicha turli xil kurslar bo‘lishiga yo‘l qo‘ymasligi lozim.
Barcha mamlakatlar ma’lum muddatda o‘z valyutalari kurslari to‘g‘risidagi axborotni e’lon qiladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi valyuta birjasi ish yakunlari matbuotda, televideniyeda e’lon qilinadi. Bunda nominal valyuta kursi belgilanadi. Lekin kuchayib borayotgan inflyatsiya sharoitida jahon bozorida milliy mahsulotga bo‘lgan talabni, uning raqobatbardoshligini aniqlashda milliy va xorijiy tovarlar baholari o‘rtasidagi nisbatni ham bilish kerak bo‘ladi. Ya’ni milliy valyutaning real almashtirish kursini hisoblab chiqish kerak. Real valyuta kursini hisoblashni O‘zbekiston va Rossiyada ishlab chiqariladigan gazlama misolida ko‘rsatish mumkin. Masalan, 1 m gazlamaning bahosi respublikamizda 10000 so‘m, Rossiyada 100 rubl deylik. Valyutalarning amaldagi nisbati 1 Rossiya rubli = 120 so‘m yoki 1 so‘m = 0,0083 Rossiya rubli bo‘lganda, 1 m o‘zbek gazlamasining bahosi Rossiya rublida 0,0083*10000=83 rubl turadi. Bunday holda O‘zbekiston va Rossiyada ishlab chiqarilgan 1 m gazlama baholari nisbati
0,83 ga teng
Demak, ushbu nisbat o‘zbek gazlamasining bahosi Rossiya gazlama bahosining 0,83 va undan arzon ekanligini ko‘rsatadi. Shunday qilib, mahsulotning real valyutadagi bahosi tovarning ishlab chiqarish bahosi va valyutaning nominal almashtirish kursiga bog‘liq bo‘lib, quyidagi tenglik bilan izohlanadi:
Real kursi = nominal kursi x o‘z mamlakatida ishlab chiqarilgan tovarlar bahosi (xorijiy tovarlar bahosi).