Mavsumiy yoki tsiklik tebranishga ega bo’lgan vaqtli qatorlar strukturasini tahlil qilishga bir qancha yondashuvlar mavjud.
Mavsumiy yoki tsiklik tebranishga ega bo’lgan vaqtli qatorlar strukturasini tahlil qilishga bir qancha yondashuvlar mavjud.
Eng sodda yondashuv – bu mavsumiy komponentalar qiymatini sirg’anchiq o’rtacha usuli bilan hisoblash va vaqtli qatorning additiv yoki multiplikativ modelini tuzishdan iborat.
Additiv modeli quyidagi ko’rinishga ega:
Y=T+S+E
Bu modelda davriy qatorlarning har bir darajasi trend(T), mavsumiy(S), va tasodifiy(E) komponentalar yig’indisidan tashkil topgan.
T=T×S×E
T=T×S×E
Bu model vaqtli qatorning har bir darajasi trend(T), mavsumiy(S) va tasodifiy(E) komponentalar ko’paytmasidan iborat.
Ikkala modeldan birini tanlash mavsumiy tebranishning sturukturasini tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Agar tebranish amplitufasi taxminan o’zgarmas bo’lsa, turli tsikillar uchun mavsumiy komponentalar qiymatlari o’zgarmas bolgan vaqtli qatorning additiv modeli tuziladi. Agar mavsumiy tebranish amplitudasi o’sim yoki kamayib borsa, davriy qatorning darajasi mavsumiy komponentani qiymatiga bog’liq bo’lgan vaqtli qatorning multiplikativ modeli tuziladi.
Additiv va multiplikativ modellarni tuziah vaqtli qatorning har bir darajasi uchun T, S va E komponentalarning qiymatlarini hisoblashga olib keladi.
Berilgan qatorni sirg’anchiq o’rtacha usul bilan tekshirish.
S- mavsumiy komponentaning qiymatini hisoblash.
Qator tenglamasidan mavsumiy komponentalarni chiqaib tashlash va additiv modelda ( T+E ) yoki multiplikativ modelda ( T×E ) tekislangan qiymatlarni topish.
( T+E) yoki ( T×E ) darajalarini analitik tekslash va hosil bolgan trend tenglamasini qo’llab T ning qiymatini hisoblash.
