Vi-bob. Atrof muhit va mehnat mohofazasi
Yüklə 353,46 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
43 VI-bob. Atrof muhit va mehnat mohofazasi Atrof muhit muxofazasi Tabiiy muhitni muhofazalash, uning imkoniyatlaridan oqilona foydalanish hozirgi zamonning eng dolzarb muammolaridan biriga aylangandir. Turli xil sanoat korxonalarining rivojlanishi so‘zsiz tabiiy muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu ta’sirni oldindan ko‘ra bilib, tegishli chora tadbirlarni ko‘rish, ularning salbiy oqibatlarini kamaytirish, foydali tomonlarini oshirishni boshlaydi. Taraqqiyotning hozirgi bosqichida inson bilan tabiatning o‘zaro ta’siriga oid bir qator muammolarni hal etish faqat bir mamlakat doirasida cheklanib qola olmaydi. Ularni butun sayyoramiz ko‘lamida hal etish zarur. Ekologiya muammosi Yer yuzining hamma burchaklarida ham dolzarb. Faqat uning keskinlik darajasi dunyoning turli mamlakatlarida va mintaqalarida turlichadir[16]. Fan-texnika taraqqiyoti biz yashab turgan dunyoni tanib bo‘lmas darajada o‘zgartirib yubordi. Ekologik halokat, ayrim hududlarda qilingan taxminlarga qaraganda, oldini olib bo‘lmaydigan darajada xavf tug‘dirmoqda. Ammo uning tarqalishini kamaytirish texnogen va ijtimoiy - madaniy oqibatlar shiddatini to‘xtatish zarur. Buning uchun turli soxa mutaxassislari o‘zlarining ekologik bilimlarini oshirib, rejalashtirilayotgan ishlari bilan tabiiy muhiti shikastlamaslik choralarini ko‘rmoqlari kerak. Salbiy ekologik oqibatlarning asosiy sabablaridan biri yer, suv, mineral xom-ashyolardan foydalanish printsiplarini buzilishidir. Aynan shu printsip xalq xo‘jaligining kam samarali - ekstensiv yo‘ldan borishi uchun qulay sharoitlar yaratdi, resurslarni tejaydigan texnika va texnologiyaning keng joriy qilinishiga to‘sqinlik qildi, shuningdek, atrof muhitga zarar yegkazgan holda rejani bajarish kabi g‘ayri ekologik yondashuvni keltirib chiqardi. Chang va tuzlar shamol bilan hududlarda yog‘ilib, yomg‘ir suvining minerallashuvini, yerlarning sho‘rlanishini, tog‘dagi muzliklarning erishini tezlatishga sabab bo‘lmoqda. Markaziy Osiyo hududida quyosh haroratining yuqori bo‘lishi inson organizmida qon almashinishish kuchaytiradi, ko‘p miqdorda terlatib, ayrim kimyoviy moddalarning teri orqali so‘rilishga, hatto me’yornomada 44 ko‘rsatilgan eng kichik raqam ham halokatli zaharlanishga olib kelishi mumkin. Respublikada Chirchiq, Olmaliq, Ohangaron, Angren, Farg‘ona, Marg‘ilon, Navoiy va boshqa bir qator joylarda kimyoviy, neft-kimyoviy hamda mikrobiologik tarmoqlar korxonalarning, ko‘p quvvat va suv talab qiladigan ishlab chiqarish vositalarining ko‘pligi va rivojlanganligi tufayli ekologik sharoit keskinlashdi. Tojikistonning Tursunzoda shahrida joylashgan alyumin zavodining salbiy oqibatlari Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, Denov, Sho‘rchi va Oltinsoy tumanlarida sezildi. Natijada anor va xurmoning hosildorligi va sifati pasayib ketdi, aholi salomatligi esa yomonlashdi. «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida» 1992 yil 9 dekabrda O‘zbekistan Respublikasi Qonuni tasdiqlandi. Olim, mutaxassis va siyosiy arboblarni ekologiya va sog‘lomlashtirish muammolariga jalb etish shuningdek, xalqning ekologik bilimini oshirish maqsadida 1992 yilda xalqaro ekosan jamg‘armasi tashkil etildi. Natijada ekologik nazorat kuchaytirilib, zamonaviy texnologiya va ishlab chiqarish usullariga utish hisobiga chiqindilar miqdorining kamayishiga erishildi. Tabiiy muhitni muhofazalash uchun sarflanadigan xarajatlar miqdori uni shikastlab, qayta tiklashga ketadigan xarajatlarga nisbatan kamdir. Shuning uchun xavfli holatlarni oldindan bilish, tegishli choralarni ko‘rish, asosiy vazifalaridan biridir. Ekologiyaning barcha soha tarmoqlarini faqat bitta soha mutaxassisi o‘zlashtirib olishi qiyin. Shuning uchun ular ekologiyaning o‘zlariga tegishli yo‘nalishlarini o‘zlashtirsalar va unga amal qilib ishlasalar, maqsadga muvofiq bo‘ladi. Sanoatning rivojlanishi va ayniqsa, transport vositalarining o‘sishi natijasida atmosferada karbonat angidrid, oltingugurt, azot birikmalari va organik yonilg‘ilarni yonishi yoki chala yonishi natijasida ajralib chiqayotgan har xil birikmalar miqdori tobora ortib bormoqda. Kelajakda atrof-muhitni muhofaza qilish muammosini eng avvalo tutash texnologik tsiklli chiqitsiz (ya’ni chiqindilarni ekologizatsiyalash) ishlab chiqarishlarni yaratish yo‘li bilan hal qilinadi. Buning uchun ayrim hollarda butun texnologik jarayonni yoki uning bosqichlarini tubdan o‘zgartirish, gazlardan zararli 45 moddalarni ajratib olish va utillashtirish usullarini ishlab chiqish, suv qaytarish sistemalarini qo‘llash lozim. Chiqitsiz ishlab chiqarishning kelajagi – bu hududiy- sanoat komplekslari bo‘lib, ularda bir korxonaning chiqindisi ikkinchisi uchun xom-ashyo bo‘lib xizmat qiladi. Ba’zi soxalar uchun ekologizatsiyalashning muayyan modellari ishlab chiqilgan. Fan-texnika vositalari atrof-muhitni zararli chiqindilar bilan ifloslanishini istisno etishga to‘la imkon bermayotgan hozirgi vaqtda atrof-muhitning kishilar, hayvonlar va o‘simliklar dunyosi uchun xavfsizligini kafolatlovchi standartlarni ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. Ularni ishlab chiqishda Standartlar xalqaro tashkiloti, uning qumitalari va ba’zi mamlakatlarning standartlash idoralari muhim rol o‘ynaydi. Sog‘liqni saqlash xalqaro tashkiloti (VOZ) insonni sog‘liqni saqlash darajasini nazorat qilish uchun xalqaro xizmat yaratildi. Nazorat stantsiyalarining tarmog‘i respublika miqyosida, atrof-muhitning ifloslanishi, iqtisodiyot va urbanizatsiya darajasi bilan belgilanadi. Tashqi muhitni nazorat qilish va kuzatish Davlat xizmatiga O‘zbekiston Respublikasi gidrometeorologiya va tabiiy muhitni nazorat qilish Davlat qumitasi boshchilik qiladi. Mazkur qumita qoshida atmosfera havosini ifloslanishdan muhofaza qilish bo‘yicha Davlat inspektsiyasi yaratildi. Tabiiy muhitni o‘rganish va ifloslanishini nazorat qilish bo‘yicha markazlar bor. Respublikaning ko‘pgina shaharlarida suv havzalarining ifloslanishini avtomatlashtirilgan sistemalar yordamida nazorat qilinadi. Bugungi kunda atmosfera havosi zaharli moddalar bilan ifloslanmoqda. Atmosfera havosiga chang asosan ikki yul bilan tushadi – tabiiy jarayonlar natijasida va insonlarni ishlab chiqarish faoliyatlari natijasida. Tabiiy jarayonlarga –vulqonlarning otilishi, o‘rmon yonginlari, kosmik changning yogilishi va x.k. Changni havoga tushiruvchi ishlab chiqarish korxonalariga quyidagilar kiradi: • qurilish ashyolari ishlab chiqaruvchi korxonalar - 34,7 % • IYES - 29,5 % • avtotransport - 15,8 % 46 • qora metallurgiya - 12,4 % • kimyo sanoati - 4,6 % • rangli metallurgiya - 2,2 % • neftni qayta ishlash korxonalari - 0,5 % Sanoat korxonalaridan atmosferaga tashlanayotgan changlar turli shaklga, o‘lchamga, zichlikka yega bo‘lganligi uchun, ularni turli usullar yerdamida tozalab olinadi. Havoni changdan tozalashning quyidagi usullari mavjuddir, 1) gravitatsion usuli 2) quruq inertsion va markazdan kochma kuch asosida tozalash usudi 3) xo‘llash usuli 4) filtrlash usuli 5) elektrostatik usul 6) tovush va ultratovush yordamida koagullash usuli. Atmosfera havosini zaharli gazlardan tozalash jarayoni asosan gazlarni suyuqlik va qattiq jism chegara sirtlarida boruvchi kimiyeviy uzgarishlar xisobiga olib boriladi. Zaharli gaz moddalarning fizik-kimiyeviy xossalari, ularni ajratib olinish sharoitlariga binoan ularni tozalash uchun aksariyat hollarda quyidagi usullar qo‘llaniladi: 1. Adsorbtsiya 2. Absortssiya 3. Katalitik 4. Termik Sanoat ishlab chiqarish, korxonalarida, qishloq xujaligida maishiy xizmat korxonalarida hosil bo‘lgan suvlar - oqova suvlar deyiladi. Lak-bo‘yoq sanoatida hosil bulayotgan oqova suvlarning tarkibi ishlab chiqarishning turiga va texnologik jarayoniga bog‘liqdir. Kimyo sanoatida suv-xom ashyo, yerituvchi, reaktsion muhit, yekstragent, absorbent sifatida, moddalar, uskunalarni sovitish va isitishda, tayyor maxsulotlarni va uskunalarni yuvishda ishlatiladi. Texnologik jarayonlarda 47 ishlatilgan suv turli xil moddalar bilan ifloslanadi. Masalan, mineral o‘g‘itlarni ishlab chiqarishdagi oqova suvlar kislota, ishqor va tuzlar bilan ifloslanadi: neftni qayta ishlash korxonalarning suvlari -neft maxsulotlari, yog, moy, fenol, sirt-aktiv moddalar bilan ifloslangandir; plastmassa buyumlarini ishlab chiqarish korxonalarining suvlari tarkibida monomerlar, yuqori-molekulyar birikmalar, sakich va x.k. moddalar bor. Oqova suvlarning ifloslik darajasi quyidagi ko‘rsatgichlar orqali aniqlanadi: 1) orgonaleptik ko‘rsatgichlar (rangi, xidi, mazasi,tiniqligi va x.k.) 2) fizik kimyoviy ko‘rsatgichlar (rH, temperatura, yelektroutkazuvchanlik, suvning qattiqligi, kuvishkokligi, zichligi, sirt tarangligi va x.k.) 3) erigan organik va anorganik moddalarning miqdori, kislorodning kimyoviy (XPK) va biokimyoviy (BPK) sarflanishi 4) kolloid, mayda va yirik dispersli zarrachalarning miqdori. Oqova suvlarning xar bir guruhiga uziga xos tozalash usullari mavjud bo‘lib, ular quyidagi guruhlarga bulinadi : 1) mexanik tozalash usullari (tindirish, filtrlash, tsentrfugalash); 2) fizik-kimyoviy usullar (flotatsiya, adsorbtsiya, flokulyatsiya, koagulyatsiya, yekstraktsiya, ion almashinish usuli); 3) kimyoviy usullar (neytrlash, oksidlash, qaytarish, termooksidlash) 4) biokimyoviy usullar - tirik organizmlarning organik ifloslantiruvchi moddalarning ozika sifatida iste’mol qilishiga asoslangandir. Yuqorida keltirilgan usullar 2 turga bulinadi: regenerativ usullar - ifloslantiruvchi moddalarni suvdan ajratib olib ularni qayta ishlatishga asoslangan ; destruktiv usullar yesa ifloslantiruvchi strukturasini buzib yuborib zararsizlantirishga asoslangandir. Tuproq uzoq yillar davomida atmosfera, gidrosfera, o‘simlik va xayvonot olamining o‘zaro bir-biriga uzviy bog‘liq bo‘lgan holda litosferaning ustki qavatlarining uzgarishi natijasida shakllanib kelgan. Tuproqning holatiga omillar bilan birgalikda, inson faoliyati ham ta’sir ko‘rsatadi. Tabiatda doimo tuproq qavatining suv, shamol, sel okimlari va x.k. 48 ta’siri natijasida buzib yuborilishi jarayonlari amalga oshib kelgan. Ammo lekin, tuproq holatining global buzilishi paydo bulishi, asosan insonlarning turli xil xarakatlariga bog‘liqdir. Insonning xohishiga ko‘ra tuproqning xarakteri o‘zgartiriladi, tuproqni hosil qiluvchi faktorlar - relef, mikroiqlim uzgaradi, dengizlar, suv omborlari, kanallar barpo yetiladi, millionlab tonna grunt joydan joyga kuchiriladi va x.k. Yüklə 353,46 Kb. Dostları ilə paylaş:
|