Vi-bob. Kommunal soha va uning iqtisodiy asoslari 1 Iqtisodiyotda kommunal kompleksning roli

6.2.- Tabiiy monopoliya⁴

MR - marjinal daromad; D - talab; LAS - uzoq muddatli o‘rtacha xarajat: LMS - uzoq muddatli marjinal xarajat

Boshqacha aytganda, keng miqyosda tejam mavjud. Davlat tomonidan tartibga solinmasa, tabiiy monopoliya xuddi oddiy monopoliya kabi harakat qiladi. Yagona farq shundaki, uni tartibga solish bilan maksimal natijaga erishish mumkin. Shuning uchun tabiiy monopoliyalarni tartibga solish oddiy monopoliyalarga qaraganda ko‘proq zarur.
Iqtisodiy nazariyaga ko‘ra, har qanday firma maksimal foyda olishni maqsad qiladi. Ushbu maqsadga marjinal xarajatlar marjinal daromadga teng bo‘lgan nuqtada erishiladi. Oxir oqibat, monopolistning foydasi o‘rtacha xarajatlar egri chizig’i qayerda va qanday shaklda joylashganligiga bog’liq.
Bu shuni anglatadiki, tartibga solish bo‘lmasa, monopolistning narxi marjinal xarajatlardan oshadi va ishlab chiqarishning monopoliya darajasi raqobatbardoshlik darajasidan past bo‘ladi. Uchinchidan, ijtimoiy farovonlik pasayadi va "o‘lik yuki" yo‘qotishlari paydo bo‘ladi. Talab egri chizig’i ostidagi maydon iste’molchi profitsitini bildiradi. Monopolist o‘z narxini belgilaganida, u marjinal xarajatlar egri chizig ‘ining talab egri chizig’i bilan kesishmasida emas.
Marjinal xarajat va talab, marjinal xarajat va marjinal daromad egri chiziqlarining kesishishi va talab egri chizig’idagi narx nuqtasi bilan ko‘rsatilgan uchburchak hosil bo‘ladi. Va uchburchak yuziga teng ijtimoiy farovonlikning umumiy pasayishi kuzatiladi. Monopolistning xulq-atvori odatda renta olish sifatida tavsiflanadi. Bu shuni anglatadiki, u o‘zining eksklyuzivligidan foydalanishga undaydi, Bu esa mahsulot sifatini pasaytirish yoki narxlarni o‘zgartishi yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Raqobat bosimi ostida bo‘lmagan monopolistlar o‘z xarajatlarini kamaytirish va mahsulot sifatini yaxshilash uchun hech qanday rag’batga ega emas. Monopoliyalar odatda raqobatchilardan kattaroq va ko‘proq byurokratiyani o‘z ichiga olgan firmalarga ega. Shuning uchun monopolist narxni o‘zining o‘rtacha tannarx egri chizig ‘ida emas, balki undan yuqori qilib belgilaydi. Xarajatlar egri chizig ‘ining har bir nuqtasi ma’lum mahsulot miqdori uchun xarajatlarning minimal mumkin bo‘lgan miqdorini ko‘rsatadi.
Shu bilan birga, monopoliya mukammal raqobat sharoitida mavjud bo‘lmagan ba‘zi ijobiy xususiyatlarga ega. Birinchidan, monopoliya sharoitida operatsiyalar ko‘lamining ta’siri tufayli xarajatlarni kamaytirish mumkin bo‘ladi. Ikkinchidan, monopolistik foyda tufayli texnologik rivojlanish va ilmiy-tadqiqot ishlariga sarmoya kiritish imkoniyati mavjud.
Ko‘rinib turibdiki, sof bozor usullari monopoliya faoliyati natijasida yuzaga keladigan muammolarni bartaraf eta olmaydi. Bu, ayniqsa, jamoat mulki xususiyatiga ega bo‘lgan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga nisbatan seziladi. Shuning uchun monopoliyaning salbiy oqibatlarini bartaraf etish uchun tartibga solish vositalaridan foydalaniladi.