Vi-bob. Kommunal soha va uning iqtisodiy asoslari 1 Iqtisodiyotda kommunal kompleksning roli

6.7. Kommunal sohada tabiiy monopoliyalarni tartibga solish

Uy-joy kommunal majmuasida ham tabiiy, ham sun‘iy monopoliyalarga misollar topish mumkin. Masalan, suv ta’minoti va kanalizatsiya, issiqlik ta’minoti korxonalari va boshqalarni tabiiy monopoliyalarga kiritish mumkin. Ular tabiiy monopoliyalarning barcha zaruriy xususiyatlariga ega, masalan, bozorga kirish uchun ular tarmoqlarni rivojlantirish va zarur obyektlarni qurish uchun katta xarajatlarni talab qiladi. Monopoliyalarga uy-joy xo’jaligini boshqarish va ta ‘mirlash korxonalarini misol qilib keltirish mumkin. Ushbu xizmatlarni taqdim etish katta kapital qo‘yilmalarni talab qilmaydi va sanoat potensial raqobatbardoshdir.

Keling, uy-joy kommunal majmuining tabiiy monopoliyalari ko‘lamini baholaylik. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, bular, birinchi navbatda, kommunal soha korxonalari. Masalan, uy-joy kommunal xo’jaligining ikkita yirik va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan tarmoqlarini olaylik: issiqlik ta’minoti va suv ta’minoti.
Ko‘rinib turibdiki, bu tarmoqlarda tabiiy monopoliya darajasi juda xilma-xildir. Biroq, rivojlangan munitsipalitetlarda, masalan, kommunal xizmatlarni moliyalashtirishning umumiy miqdori munitsipalitetning yillik byudjeti hajmiga yaqinlashadi. Kommunal xizmatlar deyarli barcha munitsipalitetlarda eng yirik soliq to‘lovchilardan biri ekanligi ham kommunal xizmatlar ko‘lamini ko‘rsatadi. Kommunal xizmatlarni samarali tartibga solish muammosini hal qilish ushbu sohada ishbilarmonlik muhitini shakllantirishning asosiy vazifasi hisoblanadi.
Samarali tartibga solishning asosiy mezoni - bozor sharoitlarini shakllantirish, ya’ni xarajatlarni pasaytirishdan iqtisodiy manfaatdorlikdir. "Xarajatlar+rentabellik" tamoyiliga asoslangan tariflarni tartibga solishning hozirgi mavjud yondashuvlari xarajatlarni kamaytirishdan manfaatdorlikni taqozo qilmaydi.
Shu bilan birga, jahon amaliyotida tariflarni tartibga solishning juda ko‘p samarali iqtisodiy vositalari ishlab chiqilgan. Har biri o‘zining afzalliklari va kamchiliklariga ega bo‘lgan ushbu vositalarning barchasi quyidagi asosiy prinsiplarga asoslanadi:

• 
  tarif yetkazib beruvchilar manfaatlari va iste’molchilar imkoniyatlari o‘rtasidagi o‘ziga xos murosa sifatida shakllantirilishi va bunday kelishuvni topish tartibi imkon qadar shaffof va ochiq bo‘lishi kerak;
  
• 
  tarif korxona xarajatlarini qoplashi va korxonaning ishlab chiqarish va investitsiya dasturlariga mos kelishi kerak; tartibga solish jarayoni prinsipga asoslanishi kerak: qancha pul - shunchalik ko‘p ish;
  
• 
  tarif shoshilinch xarakterga ega bo‘lishi kerak, shu bilan birga o‘zgarishi tarifni qayta ko‘rib chiqishga, aniqrog’i, avtomatik ravishda qayta hisoblashga olib kelishi kerak bo‘lgan tashqi omillarni aniqlash kerak (masalan, tarifni o‘zgartirish). elektr energiyasining narxi suv ta’minoti tarifining o‘zgarishiga olib kelishi kerak, chunki elektr energiyasining narxi yetkazib beriladigan suv narxining 30 foizidan ko‘prog ‘ini tashkil qiladi);
  
• 
  tarif davrida korxona faoliyatini nazorat qilish tannarxni tahlil qilish va foydani tartibga solish orqali emas, balki faqat ishlab chiqarish va investitsiya dasturlarini amalga oshirishning indikativ ko‘rsatkichlari bo‘yicha amalga oshirilishi kerak.