Vii-bob. Shahar transport tizimlari: infratuzilma, iqtisodiyot, transport harakati

7.3. Shaharda yo‘lovchi tashish transport tizimining sifati va uni moliyalashtirish
Aholini shahar yoʻlovchi tashish transportiga jalb etishning muhim omillaridan biri transport tashuvchilar tomonidan koʻrsatilayotgan yoʻlovchi tashish xizmatlarining yuqori sifatidir.
"Yo‘lovchilarga transport xizmatlari sifati" tushunchasi quyidagi tushunchalarni o‘z ichiga oladi: jamoat transportining mavjudligi, unumdorligi, ishonchliligi va foydalanish qulayligi. Shahar yo‘lovchi transportidan foydalanish qulayligining asosiy mezonlaridan biri shahar hududining transport tarmog’i bilan to‘yinganligi hisoblanadi
Shahar yo‘lovchi transporti sifatli ishining yana bir tarkibiy qismi-samaradorlikdir. Shahar yo‘lovchi transportidan foydalanishga qaror qilgan yo‘lovchi shahar yo‘lovchi transportida sayohat qilishiga ishonch hosil qilishi kerak, birinchidan, uning vaqtini tejaydi va kafolatlangan, ikkinchidan, kuchini tejaydi. Bunday holda, bir marshrutdan boshqasiga o‘tkazish sonini minimallashtirish kerak deb taxmin qilinadi.
Shahar yo‘lovchi transporti kompleksini moliyalashtirishning an‘anaviy manbalariga quyidagilar kiradi:

• 
  yo‘lovchilarga chiptalarni sotishdan tushgan tushumlar;
  
• 
  byudjetdan tushumlar (subsidiyalar, subvensiyalar, grantlar);
  
• 
  transport egalaridan olinadigan yig‘imlar (litsenziyalar uchun to‘lov, pullik yo‘llar va transport infratuzilmasi obyektlaridan foydalanganlik uchun to‘lov va boshqalar) hisobidan shakllanadigan maqsadli jamg’armalardan tushumlar.
  

Subsidiyalash siyosati nafaqat joriy, balki shahar transport tizimlarining bir martalik xarajatlariga ham tegishli. Subsidiyalar hisobidan kapital qo‘yilmalar to‘liq amalga oshiriladi va marshrutlar bo‘yicha tushumlar bilan ta’minlanmagan operatsion faoliyatning bir qismi uchun subsidiya beriladi.
Shahar transporti asosan davlat, mintaqaviy va mahalliy hokimiyat organlari tomonidan subsidiyalanadi, lekin tomonlarning har birining ishtiroki boshqacha. Turli mamlakatlarda davlat subsidiyalarining ulushi 5-10 foizdan 70-85 foizgacha o‘zgarib turadi. Ajratilgan mablag’larning qolgan qismi viloyat va mahalliy hokimiyatlarning subsidiyalaridir.
AQShda moliyalashtirish tizimi tarixan shunday rivojlanganki, federal hukumat shtatlarga moliyaviy chora-tadbirlarni tanlashda ko‘proq avtonomiya beradi. Natijada, shahar va shahar atrofi transportini subsidiyalash bo‘yicha turli xil yondashuvlar mavjud. Federal hukumatning ishtiroki odatda Avtomobil yo‘llari jamg’armasi yoki yoqilg’i va transport vositalariga soliqlar tizimi orqali ta’minlanadi. Umuman olganda, AQSH hukumati bu boradagi faoliyati koʻlamini qisqartirish siyosatiga amal qiladi.
Byudjetdan jamoat transporti tizimlariga subsidiyalar turli soliqlardan ajratmalardan iborat: aylanma, mulk, ish haqi va umumiy daromad, benzin sotib olish, transport vositalari egalari, ko‘chmas mulk - lotereyalardan ajratmalar bilan bir qatorda.
Yaponiyada shahar yo’lovchi transport tizimini moliyalashtirishning qo‘shimcha manbalarini izlash subsidiya tashkilotlari va aholiga beriladigan ijtimoiy-iqtisodiy imtiyozlarni tahlil qilishga asoslanadi. Va aholining turli toifalari uchun harakatlanish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishdan iborat. Turli xil usullar va shakllar qo‘llaniladi: Umumiy yo’lovchi tashish korxonalari tomonidan o‘z xodimlari uchun yo‘l haqini to‘lash, shaharlarda yakka tartibdagi transport vositalari uchun yoqilg’iga qo‘shimcha to‘lov undirish, lotereyalardan mablag’ to‘plash, reklama va boshqalar amalga oshiriladi.
Jamoat transportining norentabelligi tufayli 1971 yilda Frantsiya Parij mintaqasidagi to‘qqizdan ortiq xodimga ega bo‘lgan barcha korxonalarni belgilangan foiz (kichik Parij halqasi ichida 2 foiz va transport mintaqasining qolgan qismida 1,2 foiz) to‘lashga majburlovchi qonunni kiritdi.
Kanadada faqat shtat va mahalliy hukumatlar shahar jamoat transporti kapitali va ekspluatatsiya xarajatlarini moliyalashtiradi. Federal hukumat istisno hollarda moliyaviy yordam beradi. Bu erda viloyat subsidiyalari miqdori mahalliy hokimiyatlarning ijtimoiy siyosati va mavjud investitsiya dasturlari bilan belgilanadi. Shahar hokimiyati faqat operatsion faoliyat xarajatlarining bir qismini qoplaydigan subsidiyalar to‘g’risida qaror qabul qiladi. Viloyat hukumatlari odatda yo‘lovchilarga muntazam xizmat ko‘rsatadigan va maxsus transport xizmatlarini (masalan, nogironlar uchun transport) ko‘rsatadigan transport tashkilotlari uchun kapitalni almashtirish va kengaytirish va xarajatlarni qoplashni moliyalashtiradi.
Kanadaning yirik shaharlari uchun subsidiyalar tuzilmasi (monreal misolida) quyidagicha: operatsion xarajatlar va kapital qo‘yilmalar uchun har yili ajratiladigan 500 million dollardan 41 foizi yo‘lovchilar daromadidan, 34 foizi provinsiya hukumatidan tushadi.
O‘zbekiston Respublikasida transport tizimidagi asosiy daromad yuk tashishi sohasidan kelib tushadi. O‘zbekiston Respublikasida 2022 yilda 1389,9 mln. tonna yuk tashilgan bo‘lib, uning asosiy qismi avtomobil trarsporti orqali amalga oshirilgan. Yuk aylanmasi 2022 yilda 75,2 mlrd. tonna kilometrni tashkil qilib, 2000 yilga nisbatan 37,7 foizga oshgan. Temir yo’lda tashilgan yuk 2000-2022 yillarda 66,3 foizga, avtomobilda tashilgan yuk 2 barobarga oshgan.
7.1- jadval