1 Willem F. van Eekelen

Avropa İttifaqı Qonşuluq Siyasəti 

 

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Şərq-Qərb münaqişəsinin başa çatması regionalizmə 

və qonşuluq münasibətlərinin  əhəmiyyətinin dərk edilməsinə  gətirib çıxardı. Siyasi-

hərbi, iqtisadi və humanitar da daxil omaqla bir çox münasibətlər çoxsaylı bölünmələr-

lə süni şəkildə kəskinləşmişdi. Digər hallarda ən mühüm qonşuluq münasibətləri Sovet 

İttifaqı və Yuqoslaviyada çoxmillətli federasiyaların formalaşması nəticəsində dövlət-

lərarası xüsusiyyətini itirmişdi. Bu qurumların üzvü olmuş ölkələr nəinki vaxtilə bir öl-

kə daxilində qonşuluq və tərəfdaşlıq etdikləri ölkələrlə unudulmuş qonşuluq münasi-

                                                            

331

 Böyük Britaniyanın o vaxtkı baş naziri Con Meycorun Vışeqrad dördlüyü adlanan ölkələrin (Çex 

Respublikası, Macarıstan, Poşa və Slovakiya) dövlət başçıları ilə yüksək səviyyəli görüş keçirməsi və 

Benelüks ölkələrinin dərhal həmin qrupa öz yardımlarını təklif etmələri yaddan çıxmayıb. 

332

 Daha ətrafl məlumat üçün bax: Pál Dunay and Wolfgang Zellner, ‘The Pact on Stability in Europe - A 

Diplomatic Episode or a Lasting Success?’ in Institute for Peace Research and Security Policy Hamburg 

(ed.), OSCE-Yearbook 1995/1996, (Baden-Baden: Nomos Verlagsgesellschaft, 1997), səh. 299-312. 

 

370

bətlərini bərpa etməli, həm də heç vaxt bir birlik tərkibində olmadıqları müxtəlif ölkə-

lərlə də dövlətlərarası münasibətlər qurmalı idilər. Bundan əvvəlki fəsildə, bir çox keç-

miş kommunist/sosialist ölkələrin oxşar inkişaf yolu keçdikləri qonşuları ilə deyil, on-

lara siyasi, sosial və iqtisadi dəyişikliklərdə təsirli dəstək gözlədikləri Qərblə yaxın mü-

nasibətlərinin qurulmasında boyük uğurlara nail olduqlarından bəhs edilmişdi.  Baxma-

yaraq ki, bir çox ölkələrin eyni federasiyanın üzvü olmaları ilə vəziyyət düzəlməkdədir, 

lakin ümumiyyətlə 1990-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq Şərqi-mərkəzi Avropa və 

Şərqi Avropada qonşularla əməkdaşlığı ölkələrin öz təşəbbüsləri ilə qurmaları halları 

nisbətən az sayda təsadüf olunub. Bir qədər buna olan ehtiyacın dərk edilməsi və bir 

qədər də Qərbin regional və ikitərəfli əməkdaşlığı stimullaşdırmaq təşəbbüsünü öz üzə-

rinə götürməsi ilə vəziyyət tədricən düzəlib.  

Şərq-Qərb bölgüsü aradan qalxdıqdan sonra Qərb institutları  və onların üzvü 

olan ölkələr ənənəvi olaraq bitişik ərazilərlə əlaqələrin qurulmasına üstünlük verib-

lər. Şərq ölkələrinin bir-biri ilə əmakdaşlığı isə Qərb təşkilatları üçün prioritet ol-

mayıb. Bu hal, nəhayət, onlar region ölkələrinin Sovet İttifaqı periferiyasında təkcə 

keçmiş ilə vidalaşmadıqlarını, həm də bir-biriləri ilə  əməkdaşlıqdan da uzaq düş-

düklərini dərk edənədək belə davam edib. Gözləntilər, stimullar və  Qərbin qeyri-

mütənasib həcmdə daha iri resurslarının hamısı bu istiamətə yönəldilib. 

Şərqi-mərkəzi Avropanın çox hissəsini içinə alaraq və udaraq böyümüş və son illər 

Bolqarıstan və Rumıniya sərhədlərinədək

333

, daha sonra Qərbi Balkanadək genişlənmiş 

Qərb, regional, o cümlədən qonşular arasında əməkdaşlığın kifayət dərəcədə olmama-

sından indi narahat olmağa başlayıb. Hansı ki, 1990-cı illərin əvvəllərində Şərqi-mər-

kəzi Avropa ölkələri arasında daxili əməkdaşlıq çox zəif dəstəklənirdi. Məhz bu səbəb-

dən, Avropa Birliyi, Şərqə 2004-cü il May genişlənməsi öncəsi öz qonşularına ünvan-

lanmış  təşəbbüs irəli sürdü. Bu layihə  tədricən işlənib hazırlanırdı  və iki il ərzin-

də(2003-cü ilin yazı – 2005-ci il yazı) daha da konkretləşdi. “Genişlənən Avropa Tə-

şəbbüsü”, daha sonralar isə “Yeni qonşuluq siyasəti”nin əsas məqsədi genişlənmədən 

sonra təcrid olunma hisslərinin baş qaldırmasının qarşısını almaqdır. 

Təşəbbüs yaxın dövrlərdə AB –yə qəbul perspektivi olmayan ölkələrə ünvanlanıb. 

Təşəbbüsün ən mühüm sualı budur: AB qonşu ölkələrə üzvlük perspektivi vəd etməz-

sə, kifayət qədər təsir imkanına malik ola bilərmi? 2002-ci ilin noyabrında AB ümumi 

məsələlər Şurasında ilk dəfə bu məsələyə baxarkən əsas məqsəd “Ukrayna, Moldova 

və Belarusla münasibətləri qurmaq üçün çərçivə müəyyənləşdirmək”

334

 idi. 

AB-nin 2004 və 2007-ci illər genişlənmələrindən sonra yuxarıda adları çəkilən 

                                                            

333

  Təhlükəsizlik baxımlndan Bolqarıstan və Rumıniya NATO-ya üzv olmaqla artıq Qərblə 

inteqrasiya ediblər 

334

 Antonio Ortega, ‘A New EU Policy on the Mediterranean’, in Judy Batt et al., ‘Partners and 

Neighbours: A CFSP for a Wider Europe’, Chaillot Paper No. 64, Paris, Institute for Security 

Studies, September 2003, p. 89. 

 

371

üç ölkənin hər biri AB-nin qonşuları olacaqdılar. Özünün şərq qonşuları ilə müna-

sibətlərini müəyyənləşdirmək, AB-nin, bütövlükdə təşkilatla və eyni zamanda onun 

hər bir üzvü ilə ayrılıqda əməkdaşlıq münasibətləri qurmaq isə şərqdəki qonşuların 

maraqlarına uyğun idi. Təşəbbüsün bu və başqa səbəbdən sayı, ciddi şəkildə məh-

dudlaşdırılmış qonşulara ünvanlanması nəzərdə tutulurdu: böyük bir hissəsi AB üz-

vü ölkələrlə sərhəd olan Qərbi Balkanlar bu qrupdan tez-tez edilən “Qərbi Balkan-

ların gələcəyi Avropa Birliyinin tərkibindədir”

335

 bəyanatına görə  kənar edilmişdi. 

Həm çoxdankı (Finlandiya), həm də bir neçə yeni üzv-ölkə (Estoniya, Latviya, Lit-

va, Polşa) ilə qonşu olan Rusiya da bu qrupa daxil edilməmişdi. Belə ki, AB hesab 

edirdi ki, Rusiya haqlı olaraq xüsusi münasibətə layiqdir. AB sərhədlərindən uzaq-

da olan ölkələrin isə heç biri ilkin plana daxil edilmədi. Lakin bu konsepsiya bir 

neçə mərhələdə dəyişikliyə məruz qaldı. 

2003-cü ilin martında həyata keçirilməyə başlanarkən, o, Rusiyaya və həmçinin 

Aralıq dənizinin cənubunda və Yaxın Şərqdə daha on ölkəyə şamil edildi. AB rəh-

bərliyinin dediyinə görə  konsepsiyanın “Cənuba” gənişlənməsi üzərində Avropa 

Komissiyasının o zamankı prezidenti Romano Prodi təkid edirdi. Daha sonrakı 

mərhələdə, Gürcüstandakı inqilabdan sonra, o, bir az da genişlənərək Cənubi Qaf-

qaza, o cümlədən Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstana da şamil edildi. Beləliklə 

hazırda AB qonşuluq siyasəti 17 ölkəni (dövlət və qeyri-dövlət qurumlarını) əhatə 

edir.  Bu ölkələr heç bir mənada vahid orqanizm formalaşdırmır. Onların hər biri 

fərqli coğrafi məkana, keçmişə, siyasi orientasiyaya və sosial-iqtisadi problemlərə 

malikdir. Onlardan bəziləri Avropa ölkəsi olmadıqlarından,onlar üçün AB üzvlüyü 

qanunla istisna edilib. Digərləri isə uzaq perspektivdə buna ümid edə bilərlər. AB-

nin ideyası üzvlük deyil, əlində olan müxtəlif imtiyazları həmin ölkələrə təklif et-

məklə ətrafında “dostlardan ibarət halqa” qurmaqdır. Müxtəlif vasitələrdən istifadə 

edən, lakin üzvlük perspektivi təklif etməyən siyasətin nə qədər uğurlu ola biləcəyi 

hələlik aydın deyil. 

AB qonşuluq siyasətinin məqsədi, AB ilə ona qonşu ərazilər arasında əməkdaş-

lığa şərait yaratmaqdır. Bu kontekstdə sərhədlər, regional əməkdaşlıq, yoxsulluqla 

mübarizə  və başqa sahələrdə yardım kimi məsələlər nəzərdən keçirilir. Sərhədlər 

və regional əməkdaşlıq məsələlərini bu kontekstdə nəzərdən keçirmək vacibdir. 

Maraqlıdır ki, sərhədlər məsələsi yeni qonşuluq kontekstində ilk dəfə Avropa 

Komissiyasının Prezidenti tərəfindən qaldırılanda, daha çox fəlsəfi problem kimi 

meydan çıxmışdı: “Biz Avropa sərhədlərinin harada qurtardığını müəyyən etmək 

və bunu başqalarının müəyyən etməsinə yol verməmək üçün Avropada müzakirələr 

aparmalıyıq. Həmçinin etiraf etməliyik ki, bu gün biz öz vətəndaşlarımızı Avropa-

nın sərhədlərinin şərqə doğru daha da genişlənməsinin vacib olduğuna inandıra bil-

                                                            

335

 Bax: məs., Qərbi Balkanlar üçün Saloniki gündəliyi, Ümumi İşlər və Xarici Əlaqələr,  Əlavə A, 

2518-ci Şura İclası – Xarici Əlaqələr, Lüksemburq, 16 iyun 2003. Mətbuat üçün açıqlama 10369/03. 

 

372

mirik”

336

.  Roman Prodinin bu çıxışından sonra baş verən hadisələr onun sözlərini 

təsdiq etdi və şübhə yoxdur ki, 2007-ci ildən sonra Avropanın sürətli genişlənməsi 

dayanmalı olacaq. Lakin belə ictimai müzakirələrə başlamazdan əvvəl hər şeyi diq-

qətlə ölçüb-biçmək lazımdır. Yəni, əgər gələcək Avropanın sərhədlərini müzakirə 

edərkən AB üzv ölkələri onun hazırda və ya yaxın gələcəkdə haradan keçəcəyi 

haqqında qərara gəlsələr, bu yeni bir divarın çəkilməsinə gətirib çıxara bilər. 

Əgər belə bir arqument qəbul edilsə ki, ölkənin gələcəkdə AB -yə daxil olması 

ilə bağlı qeyri-müəyyənlik həmin ölkəyə təsir etmək üçün AB-yə müəyyən imkan 

verir, o zaman bu müzakirənin nəticəsi AB-ni gələcəkdə ehtiyacı ola biləcəyi siyasi 

təsir imkanından məhrum edəcək. Bu müzakirənin sona çatdırılmayacağı halda isə 

ortaya belə bir sual çıxır ki, ümumiyyətlə onu aparmaq nəyə lazım idi. Müzakirədə 

məqsəd, üstünlük hüquqlarının müəyyən edilməsi,yəni,hansı ölkənin/ölkələr qrupu-

nun üzvlüyə nail olmaq üçün daha yaxşı perspektivi olduğunu və beləliklə gələcək-

də üzvlüyə daha yaxşı hazırlaşmaq üçün Birliyin daha böyük dəstəyinə və yardımı-

na layiq olduğunu müəyyən etməkdirsə, bu başqa məsələdir. “Qayığın dolduğunu” 

elan etmək arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxara bilər.  Əgər “Avropa” qərara gəlsə 

ki, o tarixən uzun bir dövr ərzində genişlənmək imkanında deyil, iddiaçı ölkələrin 

siyasi elitası AB üçün əlverişli olan istiqamətdə hərəkət etmək üçün kifayət qədər 

həvəs göstərməyə bilər. 

Bununla belə, burada yenilikçi düşüncə üçün geniş imkan var.  Onu  bu məq-

sədlə  sərhədlərin ayırıcı  xətt olması konsepsiyasına yenidən baxılarkən tətbiq et-

mək lazımdır.

337

 Nəzərə almaq lazımdır ki, sərhəd-keçid rejimlərinin hazırda yerinə 

yetirdiyi vəzifələr sərhədlərin özlərinə əhəmiyyətli təsir göstərir.  Bir tərəfdən hə-

min vəzifələr və qarşıya çıxan təhlükələr ənənəvi hərbi münaqişələrin baş vermə-

sindən deyil, beynəlxalq cinayətkarlıq, terrorizm və qeyri-leqal miqrasiya ilə əlaqə-

dar olduqda,  vəziyyət, sərhədlərə birləşdirici ərazilər kimi baxmaq üçün münasib 

olmaya bilər. Digər tərəfdən, belə ehtimal etməyə əsas var ki, 2007-ci ildə Şenqen 

zonasına daxil olmaq və ya buna bənzər başqa bir  məqsədlə Avropa Birliyinin ye-

ni üzv ölkələrində sərhədlərin idarə edilməsi mexanizmlərinin yeni standartlara uy-

ğunlaşdırılması bəzən korrupsiyanın narahat edici yüksək səviyyəsinə rəğmən onla-

rın sərhədləri idarə etmək bacarıqlarını yaxşılaşdıracaq. Korrupsiya faktlarının tez-

tez aşkar edilməsinə onun geniş yayılmasının sübutu kimi baxılmamalıdır. Bu hü-

quq-mühafizə orqanlarının daha uğurlu işinin göstəricisi də ola bilər. 

                                                            

336

 Romano Prodi, ‘A Wider Europe – A Proximity Policy as the Key to Stability’, Brussels, 5-6 

December 2002, p. 3. Buradan əldə etmək olar: 

http://europa.eu.int/rapid/start/cgi/guesten.ksh?p_action.gettxt=gt&doc=SPEECH/02/61 

337

 Jan Zielonka, ‘Introduction: Boundary Making by the European Union’, in Jan Zielonka (ed.), 

Europe Unbound: Enlarging and Reshaping the Boundaries of the European Union, (London and 

New York: Routledge, 2002), səh. 11. 

 

373

Sərhədlər insanları birləşdirə və ayıra bilər. Buna ən yaxşı nümunə AB ilə qər-

bin Yeni Müstəqil Dövlətlərindən (YMD) dörd ölkə arasında olan münasibətlərdir.  

Avropa Birliyinin 15 üzvü, əlaqələndirilən siyasət əsasında Geniş Avropa konsep-

siyasında qeyd edilən ölkələr və Birlik arasında insanların sərbəst yerdəyişməsi re-

jiminə  əməl edirlər.  Səyahət, qüvvədə olan passport və viza əsasında mümkün-

dür.

338

  Problemin kökü ondan ibarət idi ki, Şərqi-mərkəzi Avropanın üsvlüyə na-

mizəd ölkələri 90-cı illər ərzində qərbin YMD ölkələri ilə vizasız rejimə əməl edir-

dilər və AB –yə daxil olmaq ərəfəsində öz viza rejimlərini Avropada qüvvədə olan 

viza rejimi ilə uyğunlaşdırmaq üçün bundan imtina etməli oldular. Bu onların hə-

min ölkələrdə olan işgüzar maraqları və insanlar arasında qohumluq əlaqələri üçün 

müəyyən problemlər yaratdı. Sonda, bir çox ölkələr məsələnin asimmetrik həllinə 

hazır idilər. Məsələn, yeni üzv olan ölkələr Ukrayna vətəndaşlarına vizanı pulsuz 

verirlər. Ukrayna isə öz növbəsində Macarıstan,Polşa

339

 və Slovakiya kimi ölkələ-

rin vətəndaşlarından viza tələb etmir. Əgər AB-nin qanunvericilik müstəvisinə uy-

ğun olaraq daha sonrakı mərhələlərdə bu ölkələr vizanı pullu etməyə məcbur olsa-

lar, bu daha şərqdə olan ölkələrlə humanitar əlaqələri çətinləşdirə və hazırda əldə 

edilmiş səmərəli kompromisi aradan qaldıra bilər. AB –nın ən şərqdə olan üzvləri 

ilə  qərbdəki YMD arasında hazırda qərarlaşmış viza rejimini saxlamaq müstəsna 

dərəcədə vacib məsələdir. AB və onun üzv ölkələrinin təhlükəsizlik və iqtisadi ma-

raqları və həmçinin humanitar əlaqələrin davam etdirilməsi arasında tarazlıq yara-

dılmalı və qorunub saxlanılmalıdır. Əgər genişlənmiş Avropanın vətəndaşları üçün 

AB “yalnız viza növbəsində durmaqla”

340

 əlçatan olacaqsa, bu gələcəkdə çox ciddi 

problemlər yarada bilər. 

Avropa Birliyi üçün ciddi dilemma ondan ibarət idi ki, onun sərhəd rejimi qon-

şuluq və regional əməkdaşlığı möhkəmləndirməkdir,vaxtilə baş vermiş “Avropa 

qalası” təhlükəsini yenidən yaratmaq yox. Viza rejiminin və Şengen sazişi qaydala-

rının tətbiqi genişlənmiş Avropada qeyri-leqal işləyən və aksiz vergisi altında olan 

mallarla qeyri-leqal ticarət edən YMD vətəndaşlarına artıq ağır zərbə vurub və gə-

ləcəkdə daha ağır zərbə vuracaq. Buna tənəzzül demək olmasa da, hər halda müva-

fiq ərazilərdə iqtisadi inkişafın müəyyən dərəcədə azalmasına gətirib çıxara bilər. 

Sərnişin axınının həcminə  gəldikdə isə onu da məqsədinə görə  fərqləndirmək la-

zımdır. Belə ki, geri qalmış iqtisadi inkişafın əlaməti kimi geniş yayılmış çamadan 

                                                            

338

 17 "yeni qonşu" arasında yalnız  İsrail  Şengen sazişi çərçivəsində ölkədə 90 günədək vizasız 

qalmaq rejimi tətbiq etdi. 

339

 Bu model ilk dəfə Polşa ilə Ukrayna arasında tətbiq edilib. “Polşa hökuməti Ukraynanın 2003-cü il 

iyulun 1-dən Polşa vətəndaşları üçün viza tələbəni aradan götürülməsinə  və Polşanın Ukrayna 

vətəndaşlarından viza üçün pul tələb edilməməsinə razılıq verdi…” Polşa Respublikasının Prezidenti 

cənab Aleksandr Kvasnevskinin müraciəti.  Avropa  İttifaqı Genişlənmə  və Qonşuluq Siyasəti. 

(Varşava: Stefan Batory Fondu, 2003), səh. 12 

340

 Hiter Grabbın şərhi, Avropa İttifaqı Genişlənmə və Qonşuluq Siyasəti. , bundan əvvəlki mənbə səh. 59. 

 

374

ticarəti deyil, humanitar əlaqələr dəstəklənməlidir. 

Yaxşı qonşuluq  əlaqələri çərçivəsində intensiv humanitar əlaqələrin inkişafını 

təmin etmək və AB xarici sərhəddinin iki tərəfində olan ölkələr arasında yeni bö-

lünmədən qaçmaq üçün təkcə siyasi qətiyyət kifayət deyil. AB xarici sərhəddi boyu 

nəqliyyat və  sərhədyanı infrastrukturun durumu xeyli fərqlənir.  Baxmayaraq ki, 

biz son illər yolların, nəzarət-buraxılış məntəqələrinin və başqa bu kimi infrastruk-

turun inkişafında inqilabi tərəqqinin şahidi oluruq, amma görüləsi işlər hələ çoxdur. 

Avropa Qonşuluq Siyasəti (AQS) çərçivəsi daxilində AB yeni üzv dövlətlər və on-

ların qonşuları arasında sərhəd infrastrukturunun inkişafı proqramlarını nəzərdə tut-

malıdır. Belə proqramlar, təkcə AB yeni üzvləri və onların qonşuları ilə məhdud-

laşmamalıdır. AQS üçün prioritet olmasa da, onlar qonşular arasında da sərhəd in-

frastrukturunun inkişaf etdirilməsinə kömək etməlidir.

341

 

AB, köhnə və yeni üzv dövlətlər də daxil olmaqla sərhədboyu ərazilər arasında 

regional  əməkdaşlığı davam etdirmək və mümkün dərəcədə  dərinləşdirmək üçün 

cəhdlər edib. AB bunun üçün öncədən 2001-2006-cı illərdə 195 milyon avro ayır-

mağı nəzərdə tutmuşdu. Yeni üzvlər/qoşulmaq ərəfəsində olan ölkələr və AQS –yə 

cəlb olunmuş ölkələr arasında sərhədyanı əlaqələrə daha az diqqət verilib. Genişlə-

nən AB və materikin qalan hissəsi arasında kəskin ayırıcı xəttlərin yaranmasından 

qaçmaq üçün bu əməkdaşlığı intensivləşdirmək çox vacibdir. 

 

“Sülh naminə tərəfdaşlıq”ın (SNT) bəzi dərsləri 

 

Sülh naminə  tərəfdaşlıq (SNT) proqramının həyata keçirilməsinə o vaxtkı 16 

NATO üzvünün Varşava Müqaviləsinin dağılması ilə Soyuq Müharibənin bitmə-

sindən sonra Şərqin silahlı qüvvələrinin yenidən milliləşdirilməsi və onlar arasında 

əməkdaşlığın demək olar ki, qalmadığının dərk edilməsi ilə başlandı. Elbadan şərqə 

ölkələrin  əksəriyyətinin silahlı qüvvələri, nə siyasi və strateji idarəetməyə, nə  də 

özlərinin modernizasiyasını həyata keçirmək və fərdi (və kollektiv) özünümüdafiə 

və ya daha çox hücüm tapşırıqlarından fundamental şəkildə fərqli tapşırıqların həl-

linə özlərini hazırlamaq üçün səriştə və resurslara sahib deyildilər. NATO –nun öz 

şərq tərəfdaşlarına təklif etdiyi ilk tərəfdaşlıq strukturu, 1991-ci ildə qurulmuş Şi-

mali Atlantik Əməkdaşlıq  Şurası (North Atlantic Cooperation Council  - NACC) 

heç bir öhdəlik nəzərdə tutmayan çoxtərəfli fikir mübadiləsi idi. O keçmiş Varşava 

Müqaviləsi üzvlərinin NATO ilə ictimai əlaqələrinin qurulmasına öz töhvəsini ver-

di. Bununla birgə onun iki əsas çatışmamazlığı vardı: 1) o şərq tərədaşlarınının ha-

                                                            

341

 Aİ –nin yeni şərq sərhədlərinin təfsilatlı təhlili üçün bax: Bartosz Cichocki, ‘The Eastern External 

Border of the Enlarged European Union’, in CES Studies, (Warsaw: Centre for Eastern Studies, 

2004), səh. 59-73

.

 

 

375

mısına eyni şeyi təklif edirdi, başqa sözlə desək o ölkələrə fərqli yanaşma üçün ya-

rarlı deyildi. 2) Onun diqqət mərkəzində istisnasız olaraq bütün ölkələrdə system 

dəyişmələrinin məğlub tərəfi kimi taleyin ümidinə buraxılmış  hərbi sahə deyil, 

əməkdaşlığın siyasi və diplomatic cəhətləri dururdu. SNT hər iki problemi həll et-

di. Bu bir fərdiləşdirilmiş proqramdır və tərəfdaş ölkələr NATO ilə əməkdaşlıqda 

hansı məsələni gündəliyə çıxarmağı qərara ala bilərlər. Bu silahlı qüvvələr arasında 

əməkdaşlığa yönəlmiş proqramdır. Bəzi  Şərqi-mərkəzi Avropa ölkələri paytaxtla-

rında onların NATO –ya qəbulunun qarşısını alan ləngidici taktika kimi  tənqidə 

məruz qalan bu mexanizm, əslində, Alyansın tarixində  ən böyük uğura çevrildi. 

NATO özü silahlı qüvvələrə malik olmadığından və onun silahlarının və təhcizatı-

nın çox hissəsi də, həmçinin, üzv ölkələrin ixtiyarında olduğundan, o üzvlər və 

Avropanın qalan hissəsinin böyük əksəriyyəti arasında ikitərəfli əlaqələr yaratmış-

dır. Bu əlaqələr bəzi ölkələrin üzvlüyə hazırlanmasında çox mühüm vasitə olub və 

bir çox digərlərinin silahlı qüvvələrinin modernizə edilməsinə isə imkan yaradıblar. 

SNT Planlaşdırma və Qiymətləndirmə Prosesi (PQP) qarşılıqlı fəaliyyət imkanına 

şərait yaradan əsas SNT alətidir. O, iştirakçılar qarşısında onların əldə etməli oldu-

ğu qarşılıqlı fəaliyyət və bacarıq tələbləri qoyur və nail olunmuş  tərəqqini dəyər-

ləndirmək üçün özündə hərtərəfli qiymətləndirmə prosesini ehtiva edir. Bu NATO 

–nun öz üzvləri dairəsindən kənarda beynəlxalq təhlükəsizliyə verdiyi son dərəcə 

mühüm töhvədir. Başqa sözlə desək, bu alət gözlənilmədən baş verən qlobal bey-

nəlxalq hadisələr zamanı silahlı qüvvələrin effektli şəkildə birgə  fəaliyyət göstər-

mələrinə imkan verir. Əksər SNT ölkələri silahlı qüvvələrinin əsas vəzifələri sıra-

sında beynəlxalq  əməliyyatları  dəstəkləmək olduqda, bu hal,NATO –nu regional 

təhlükəsizliyə ən böyük töhvə verən qlobal güc mərkəzinə çevirir. 

Xarici hərbi təhlükələr, xüsusilə 2001-ci il 11 sentyabrdan sonra NATO –nu 

apardığı əməliyyatlara daha çox maraqlı tərəfin cəlb edilməsi və əməkdaşlıq etməsi 

baxımından daha açıq edib və beləliklə SNT əməliyyat tərkibi ilə zənginləşib. Mü-

əyyən mənada buna səbəb terrorizmin dünyada birbaşa, amma istisnasız olaraq da 

deyil, Qərbə qarşı yönəlmiş birinci dərəcəli beynəlxalq təhlükə rolunu üzərinə gö-

türməsidir. Bu isə bütün dünyada tərəfdaşların axtarılmasını zərurətə çevirib. Təh-

lükə mənbəyini coğrafi cəhətdən təyin etmək çox çətin olduğundan, ən yaxşısı bü-

tün maraqlı  tərəflərin cəlb edildiyi təhlükəsizlik strukturunu inkişaf etdirməkdir. 

Avro-Atlantik regionunda bu məqsədlə artıq SNT mövcuddur. 

SNT –nin inkaredilməz çatışmamazlığı isə odur ki, o əsasən üzvlər və tərəfdaşlar 

arasında əlaqələr qurarkən, tərəfdaşların öz arasında münasibətlərə az fikir verib. Bu 

elə bir vəziyyətə gətirib çıxarıb ki, NATO münasibətlərin episentrinə çevrilib və belə 

də qalmaqda davam edir. Aydın məsələdir ki, bu NATO –nun, onun üzv və həmfikir 

dölətlərinin təhlükəsizlik maraqlarına cavab verir. Lakin belə bir strukturun proqramla 

bağlı bütün dövlətlərin maraqlarına nə dərəcədə cavab verdiyi hələ aydınlaşdırılmalıdır. 

 

376

Nəticə 

 

Yaxşı qonşuluq münasibətləri və regional əməkdaşlıq öz təbii formasını Soyuq 

Müharibə bitdikdən sonra yenidən almağa başlayıb. Avropada beynəlxalq münasi-

bətlərdə Şərq-Qərb bölgüsü hakim olduğu dövrdən fərqli olaraq coğrafi yaxınlıq in-

di daha mühümdür. Təsisat baxımından mənsubiyyət regional əlaqələri yenidən dü-

zənləyib, lakin uzun müddətli perspektivdə qonşuluq və  ənənəvi  əlaqələrin daha 

böyük  əhəmiyyət daşıyacağı çox şübhə doğurmur. Coğrafiya və geopolitika bey-

nəlxalq münasibətlərə nə qədər uzunmüddətli olmasından asılı olmayaraq, istənilən 

müvəqqəti maraqlardan daha uzunmüddətli təsirə malikdir. 

Subregional əməkdaşlıq Avropada beynəlxalq münasibətlərin davamlı yardımçı 

elementinə çevrilib. Onun yardımçı xüsusiyyəti, ikitərəfli təzyiq altında olması fak-

tından doğur: NATO, AB və Avropa Şurası kimi əməkdaşlığın müxtəlif cəhətlərini 

formalaşdırmağa çalışan təsisatlar çərçivəsində çoxtərəfli  əməkdaşlıq və  ənənəvi 

ikitərəfli dövlətlərarası  əməkdaşlıq. Subregional qurumların manevr etməsi üçün 

qalan meydanın genişliyi daha çox bu iki vektordan asılıdır. Son 15 ilin təcrübəsi 

göstərir ki, beynəlxalq münasibətlər sahəsində qərb hakimiyyət mərkəzinin üstün-

lük təşkil etdiyi dövrdə, subregional qurumların manevr imkanları çox kiçik olur. 

Hakimiyyətin təsir dairəsinin və iqtisadi resursların yenidən bölgüsü sayəsində 

öz regional mənsubiyyətlərinin dövrünü bitirmiş  şərq alyansından çiçəklənməkdə 

olan qərbə dəyişmiş bir çox ölkələrdə mərkəz-əyalət münasibətləri meydana çıxıb. 

Bu o deməkdir ki, Qərb tərəfindən normal ikitərəfli münasibətlər təşviq edilsə də, 

resursların bölüşdürülməsi müxtəlif istiqamətlərdə bunu bərabər  şəkildə  dəstəklə-

mir. Nəticədə qonşuluq münasibətlərinin intensivliyi yalnız o halda artıb ki, onun 

əsasında birgə çoxtərəfli əməkdaşlıq durub. Qonşuluq münasibətləri ənənəyə əsas-

landıqda (məs. Skandinaviyada) və ya dövlətlərin uzun tarixi bir dövrü federativ 

strukturda birgə keçirdiyi (məs. keçmiş Sovet İttifaqı  və Çexoslovakiyanın varis 

dövlətləri) hallarda öz intensivliyini qoruyub saxlaya bilib. Görünür keçmiş Sovet 

ərazisi eyni dəyərləri bölüşən (az və ya çox dərəcədə açıq şəkildə digərlərini inkar 

edən) dövlət və rejimləri birləşdirəcək əməkdaşlıq strukturunu yaratmağa doğru is-

tiqamət götürüb. 

Soyuq Müharibə bitdikdən sonra əksər ölkələrin regional əməkdaşlıq təşəbbüs-

ləri etmək və ya öz qonşuluq münasibətlərini yenidən formalaşdırmaq üçün kifayət 

qədər enerjisi yox idi. Xaricdən müəyyən dəstək alan strukturlar inkişaf etdilər və 

beləliklə Avropa siyasətinin bəzi mərkəzi subyektləri ilə yaxınlaşdılar. Bu Soyuq 

Müharibə bitdikdən sonra Avropada güc və təsirin yenidən düzənlənməsini əks et-

dirir.