5-6 Haziran 2010 Zeytinburnu İstanbul 2011 BİTKİlerle tedavi sempozyumu düzenleme Kurulu
Yüklə 2,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Dayanıklılık Islahı
Bitkilerin, hastalık, zararlı ve ekstrem çevre koşullarına karşı direncini arttırmayı he- defleyen ıslah çalışmaları dayanıklılık ıslahı olarak adlandırılır. Öncelikli olarak da- yanıklı tür, populasyon veya bireyler seçilir. Daha sonra bunlarda var olan dayanıklı- lığın korunması, geliştirilmesi ve yeni çeşitlere aktarılması gerçekleştirilir. Hastalık etmeni, zararlı ve bitki arasında üçlü bir ilişki vardır. Bitkilerin sağlık du- rumlarının bozulmasına neden olan bakteri, virüs, mantar gibi patojenlerle elverişsiz çevre koşullarının tümü hastalık kavramı içinde yer alır. Zararlı ise ya bitkiye verdiği hasarla hastalığın gelişmesine doğrudan neden olan veya hastalık etmeni bakteri, vi- rüsü taşıyarak dolaylı yoldan zarar veren canlılardır. Hastalık etmeniyle karşılaşan bir bitki çeşitli yöntemler kullanarak karşı koymaya, dayanmaya çalışır. Bu dayanıklık sistemi dört grup altında toplanabilir; • Katlanma (tolerans): Aynı hastalık etmeni altında yetiştirilen iki çeşit bitkiden biri diğerine göre daha az zarar görüyorsa o bitkinin veya çeşidin katlanma özel- liğine sahip olduğu anlaşılır. Toleranslı bitkiler olumsuzluğu telafi etmelerinin yanı sıra, bitki besin maddelerinden daha fazla yararlanırlar. • Kaçma ve kaçınma: Bitkinin almış olduğu çeşitli önlemler nedeniyle hastalık et- meninin bitkiyi enfekte edememesidir. Aslında kaçma, kalıtsal olarak dayanık- sız olan bitkinin, hastalık etmenini dolaylı olarak engellemesi olup, gerçek bir dayanıklılık değildir. Bitki almış olduğu bazı morfolojik, kimyasal veya meta- bolik engellerle hastalık girişini engeller. Bazen de bitki hassas olduğu dönemi, patojenin etkili olduğu dönemle çakıştırmaz. Böylece dolaylı olarak korunmuş olur. Kaçma dayanıklılık ıslahı çalışmalarında dikkat edilmesi gerekli yanıltıcı bir özelliktir. • Bağışıklık: Bir hastalık çeşidine karşı bitkinin %100 dayanıklı olmasına denir. Bazı bitkilere hastalık etmeni girse de zarar veremez, bu durum bitkinin o hasta- lık türüne karşı dayanıklılık göstermesiyle mümkün olabilir. Ancak genelde has- talıkların bir biyotipine etkili olduğundan bağışıklık kolayca kaybolabilir. • Genetik dayanıklılık: Hastalıklara dayanıklılığın özellikle genler tarafından kontrol edilmiş hali denir. Hastalığın kontrolü tek bir genle (monogenik daya- nıklılık) olabileceği gibi, birkaç genle (oligogenik dayanıklılık) veya çok sayıda 115 Bitkilerle Tedavi Sempozyumu genle de (poligenik dayanıklılık) olabilir. Bitkiler sahip oldukları mekanik ve biyokimyasal özellikleri yardımıyla hastalık et- meninin içeriye girmesini ve gelişip çoğalmasını engelleyerek karşı koyarlar. Bu kar- şı koyma ya herhangi bir hastalık saldırısı olmadan bitki her zaman hastalıklara karşı etkili bazı kimyasalları üretir (pasif dayanıklılık mekanizması) veya hastalık içeri gir- dikten sonra bazı kimyasal maddeler aktif hale geçer ya da yeniden sentezlenir (ak- tif dayanıklılık mekanizması). Böylece bitki salgılamış olduğu maddeyle hastalık et- menini öldürür veya gelişip çoğalması ve beslenmesini engelleyerek zarar vermesi- ni önler. Bitkilerde dayanıklılık ıslahı üç ana başlık altında toplanabilir: • Hastalıklara karşı dayanıklılık: hastalığa dayanıklılık testlerinde ya doğal salgın- lardan yararlanılır veya yapay olarak salgınlar yaratılır. Hastalıkların yapay ola- rak oluşturulmasında, taşıyıcı kullanma, toprakla bulaştırma, konukçu mater- yal kullanma, hastalığın sıvı veya kuru olarak bulaştırılması, yaralama gibi çeşitli bulaştırma yöntemleri kullanılır. Yabancı döllenen bitkilerde hastalıklara daya- nıklılık ıslahında toptan seçme ve tekrarlamalı seleksiyon yöntemleri kullanılır. Kendine döllenen bitkilerde hastalıklara dayanıklılık ıslahında seçme ve melez- leme yöntemleri kullanılır. • Böcek zararlarına karşı dayanıklılık: bitkiler böcek zararlarına karşı değişik sa- vunma mekanizmaları geliştirmişlerdir. Gelişim dönemlerini böceklerin zararlı olamayacağı dönemde tamamlar veya bazı sekonder bileşikler salgılarlar. Diğer taraftan populasyon içindeki bireylerin böcek zararlarına karşı vermiş oldukla- rı tepkiler arasında da farklılıklar vardır. Bitki toplumu içinde böcek zararlarına karşı koyabilen bireyler seçilerek, bunların daha önce anlatılan ıslah yöntemle- ri ile kalıtımı sağlanır. • Ekstrem çevre koşullarına karşı dayanıklılık: çevre koşullarının bitkiler üzerin- deki etkilerinin ortaya çıkışı çok daha karmaşık ve birden çok etki altında olu- şur. Bu nedenle kışa ve kuraklılığa dayanıklılık sabit bir karakter değildir. Ör- neğin gelişme döneminin başlangıcında bitki soğuğa daha duyarlıdır. Bitkilerin kışa dayanıklılığı, tarla koşullarında veya laboratuar koşullarında yapılabilir. An- cak bunların kombine edildiği yöntemler en sağlıklı sonuçları verir. Sıcaklık, ku- raklık, tuzluluk gibi bitki gelişimi bakımından önemli olan çevre koşullarına kar- şı dayanıklı ekotiplerin veya bireylerin tespit edilerek bu karakterlerin ıslah ça- lışmaları ile korunması yetiştiricilik açısından büyük önem taşır. 116 Bitkilerle Tedavi Sempozyumu (Not: Bu metnin hazırlanmasında; “Yücel, Ersin (2010). Tıbbi ve Aromatik Bitkile- rin Yetiştiriciliği” adlı yayından geniş ölçüde yararlanılmıştır.) Yüklə 2,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|