5-6 Haziran 2010 Zeytinburnu İstanbul 2011 BİTKİlerle tedavi sempozyumu düzenleme Kurulu

2-Vejetatif üreyen bitkilere uygulanan yöntemler
Melezlemenin zor olduğu ya da tohumla üretimin pahalı ve güç olduğu veya diğer 
yöntemlerle sürdürülemeyen bazı özelliklerin korunması amacıyla vejetatif üretim 
tercih edilir. Vejetatif yöntemle bitki üretiminde tıpa tıp anacın özelliklerini taşıyan 

---

112
Bitkilerle Tedavi Sempozyumu
bireyler elde edilir. Bu yöntemde genetik saflığın bozulmadan sonraki döllere aktarı-
mı ve korunması mümkündür. Bitkilerin vejetatif yöntemler kullanılarak ıslah edil-
mesinde, melezleme ve klon seçme yöntemleri kullanılır. Klon seçmede, üstün özel-
likteki bireyler seçilerek etiketlenir. Daha sonra bunlardan vejetatif üretim materya-
li (çelik, aşı kalemi, göz vb.) alınır ve bunlardan elde edilen klonlar deneme parselle-
rinde yetiştirilir. Bu klonlar arasından üstün özelliklerini koruyanlar seçilerek, bun-
lardan klon bankaları oluşturulur. Üretim için bu bankalardan faydalanılır. Mutas-
yonlar olmadığı sürece klonların özellikleri değişmez. Melezlemede, üstün özellikle-
re sahip olanlar seçilerek bunlardan klonlar oluşturulur. Daha sonra bu klonlar ara-
sından üstün olanlar seçilerek melezlenir. Bu melezleme sonucu elde edilen her bir 
F1 bitkisinden vejetatif üretim materyali alınarak klonlar oluşturulur. Üretime bu 
klon bankasından devam edilir.
3-Bütün bitkilere uygulanan yöntemler
a-Mutasyonlar: Genetik yapıda ani meydana gelen ve kalıtsal olarak sonraki döllere 
aktarılan değişmelere mutasyon adı verilir. Bitkilere arzu edilen özelliklerin kazan-
dırılması amacıyla kalıtsal yapının ani olarak değiştirilmesi sonucu yeni çeşitler elde 
edilir. Ancak mutasyona uğramış genler çekinik karakterli olup, populasyonda uzun 
süre varlığını sürdüremez. Diğer taraftan birçok mutasyon ölümcüldür. Bazı mutas-
yonlar sonucu üstün özelliğe sahip bireylerin oluşumu gerçekleşebilir; bunların seçi-
lerek gen frekanslarındaki değişimin korunması sonucu yeni çeşitler elde edilir. Bit-
kileri mutasyon yoluyla ıslah çalışmalarında başlıca iki yöntem kullanılır. Bunlardan 
biricisi fiziksel (ışınsal) mutagenler, ikincisi ise kimyasal mutagenlerdir.
b-Poliploidi: Bir hücrede her çeşit kromozomun bir kopyası bulunur, yani bir set 
kromozomu vardır, böyle organizmalara haploit denir. Hücre bölünmesinin gerekti-
ği gibi olmaması durumunda hücrede her bir kromozom setinden ikiden fazla olur, 
bu duruma poliploidi adı verilir. Poliploitlik, hücrede her bir kromozom setinden 
kaç kopya bulunduğuna bağlı olarak triploit (3 set, yani 3n), tetraploit (4 set, yani 
4n) şeklinde isimlendirilirler. Bir hücrede kromozom bölünmesinin gerçekleşmesi-
nin ardından hücre bölünmesi gerçekleşmezse, hücre içinde kromozom sayısı kat-
larına çıkar. Bu durum bitki ıslahında yeni (örneğin daha büyük meyveli) çeşitle-
rin elde edilmesi anlamına gelir. Poliploidi yöntemiyle bitki ıslahında başta kolşisin 
(colchicine) olmak üzere, kloroform, kloral hidrat, eter gibi kimyasal maddeler kul-
lanılmaktadır. Örneğin uygulamada %0.1 - 0.4’lük kolşisin kuru tohumlara 12 saat, 
nemli tohumlara 6 saat süreyle uygulanmakta, daha sonra su ile yıkanarak ekim ya-
pılmaktadır.

---

113
Bitkilerle Tedavi Sempozyumu
Hücre bölünmesi sırasında aşırı sıcak şok veya soğuk şok uygulanarak poliploidi ıs-
lahı yapılmaktadır. Bir başka yöntemdeyse yapay olarak tomurcuklar veya sürgünler 
yaralanır ve bu yara bölgelerinde kallus oluşumu teşvik edilir. Bu yolla poliplodi ısla-
hında yaralanan bölgede oluşan tomurcuk, tohum veya sürgünlerden bazılarında po-
liploidi oluşur, bu yönteme rejenerasyon yöntemi denir.
Bitkilerde kromozom katlanmalarına bağlı olarak, her alelin bir lokusta ikiden faz-
la bulunması durumuna otoploidi adı verilir. Otoploidi sonucu daha büyük bitkiler 
elde etmek mümkündür. Bir poliploidin içerdiği genomların bir kısmının bir türden, 
bir kısmınınsa diğer türden gelmesi durumuna alloploidi denir.
c-Poliploid bitkilerde kimyasal yapıda ve hücre morfolojisinde bazı değişiklikler gö-
rülür. Özellikle hücre büyümesine bağlı olarak hücre içeriğinde protein, klorofil, vi-
tamin ve su miktarlarında artış olur. Bu dış morfolojide kalınlaşma, irileşme şeklin-
de kendini gösterir. Poliploidi sonucu ekonomik değeri yüksek bitki çeşitleri orta-
ya çıkar.
d-Moleküler teknik: Bitki ıslahında kullanılan moleküler tekniklerin temelini, isteni-
len özellikleri taşıyan bir DNA parçasının hedef hücrenin kromozomlarına yerleşti-
rilmesi ve daha sonra bu hücrelerden yeni çeşitlerin elde edilmesi teşkil eder. Bitki 
ıslahında moleküler tekniklerin kullanımında öncelikli olarak istenilen genler bulu-
nur. Daha sonra bunların özellikleri belirlenerek, izole edilir ve aktarımın yapılacağı 
hedef hücreye taşınır. Gen aktarımında bakteriler, enzimler, fajlar ve plazmidler kul-
lanılmaktadır. Bir bitkiye bir özelliğin aktarılmasına karar verildiğinde öncelikle nük-
leotid sırası belirlenir, sonra o özelliği yöneten gen veya genler saf olarak izole edilir. 
Elde edilen genlerin aktarımında, vektör aracılığıyla gen aktarımı ve doğrudan gen 
aktarımı olmak üzere başlıca iki yöntem kullanılır.
Gen teknolojileriyle doğal koşullarda gen değişiminin mümkün olmadığı canlı tür-
leri arasında gen aktarımı yapabilme imkanı vardır. Uygulanma şekline örnek olarak 
Altın Pirinç örneği verilebilir. Altın pirinç genetik özellikleri modifiye edilerek elde 
edilmiş daha fazla A vitamini ve demir içeren bir pirinç türüdür. Bu türü elde etmek 
için, yeşil fasulyeden iki adet gen ve bir mikroorganizmadan bir gen alınarak pirinç 
bitkisine nakledilmiştir. Bitki ıslahında gen teknolojilerinin kullanımı oldukça tar-
tışmalı olup, çevreye olan etkilerinin görülebilmesi için uzun zaman gereklidir. Di-
ğer taraftan genetiği değiştirilmiş organizmaların aynı zamanda bir biyogüvenlik, bi-
yoçeşitlilik sorunu olarak algılanması gerekir. Bu nedenlerle tıbbi bitkilerin ıslahın-

---

114
Bitkilerle Tedavi Sempozyumu
da, mevcut riskler göz önünde tutularak moleküler tekniklerin kullanılması bu aşa-
mada uygun değildir.