Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi

Psixodiagnostika haqida umumiy tushuncha

Hozirgi zamon psixologiyasi har xil usullar bilan kishi amaliy faoliyatiga ta'sir qilish imkoniga ega. Shunday usullardan biri, bu turli toifadagi odamlarga psixologik yordam ko’rsatishdan iboratdir. Ammo psixologik yordam ko’krsatish uchun, avvalo, ulardagi psixik ozgarishlar sabablarini va unga ta'sir qiluvchi omillami aniqlash zarurati tug‘iladi. Bunda biz psixodiagnostika faniga va uning metodlari hamda metodikalariga murojat qilamiz. O’z-o’zidan savol tug‘iladi: “psixodiagnostika” atamasi nimani anglatadi va u nimalami o'rganadi hamda uning nazariy, amaliy vazifalari nimalardan iborat? “Psixodiagnostika” atamasi psixologik tashxis qo’yish degan ma'noni anglatib, shaxsning ruhiy holatida to’liq biror-bir alohida xususiyati haqida xulosa chiqarishdir, bunda “tashxis’ shaxsning taraqqiyot ko’rsatkichi va tavsifnomalarni birgalikda tahlil qilish asosida sinaluvchining holat va xususiyatlari haqidagi xulosalardan iborat. “Psixodiagnostika” atamasi ilk bor Rorshaxning “Psixodiagnostika” asari chop etilishidan so'ng psixiatriyada qo’llanilgan bo'lib, u tez orada tibbiyotdan tashqarida ham keng miqyosda ommalasha boshladi. “Diagnoz”, ya’ni “tashxis” esa shaxs rivojlanishidagi har qanday og‘ishlarni, hattoki uning holat va xususiyatlarining konkret taraqqiyot darajasini aniqlash demakdir. Psixodiagnostika - bu maxsus bilimlar sohasi bo’lib, individ guruhning psixologik taraqqiyot ko'rsatkichlarini, holat va xususiyatlarim baholash uchun metodika va metodologiyalar nazariyasi ishlab chiqish bilan bog’liqdir. Psixologiya fani o’rganayotgan har qanday jarayon psixodiagnostikaning baholash ob'ekti bo'lishi mumkin. Masalan: o’zaro hamkorlik qilayotgan shaxslarning xatti-harakatlari va muloqotida yuzaga keladigan, alohida bir odam sezgisidan boshlab, murakkab ijtimoiy-psixologik jarayongacha. Psixodiagnostika fanining nazariy vazifalari quyidagilardan iborat:
- psixik ko'rinishlar tabiati va ulami ilmiy jihatdan tamoilial baholashning imkon darajasini aniqlashtirish;
- hozirgi paytda psixologik ko4rinishlaming miqdorini baholash va uning ilmiy asoslanganlik holatini o'rganish;
- psixodiagnostik usul va uslublaming asosiy metodologik talablari nimalardan iborat; psixodiagnostik tadqiqotning shart-sharoitlari, natijalarni qayta ishlash hamda ulami interpretatsiya qilish usullarining ishonchliligi nimalarga asoslangan;
- test va psixodiagnostik metodtaming to’zilishi hamda ilmiyligini tekshirishning asosiy muolajalari nimalardan iborat.
Psixodiagnostika fanining amaliy vazifalari psixolog faoliyatining maxsus sohasiga taaluqli bo'lib, amaliy psixologik tashxis qo’yish bilan bog’liqdir. Bunda masala nafaqat nazariy, balki psixodiagnostik tadqiqotni tashkil qilish va ótkazishning amaliy jabhalarini qamrab oladi hamda quyidagi vazifalardan iboratdir: psixodiagnostga mutaxassis sifatida qo’yiladigan kasbiy talabini aniqlashtirish; psixolog haqiqatdan ham u yoki bu psixodiagnostik metodlarni mutaxassis sifatida muvaffaqiyatli ózlashtirib olgani haqida minimal amaliy shartlar, ya'ni kafolat sifatida; psixodiagnostika sohasida óz ishini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun psixolog ózida mujassamlashtirishi shart bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar; psixologning psixodiagnostika sohasida malakali mutaxassis ekanligini hamda amaliy jihatdan tayyorgarligini baholash mezonlarini hamda dasturlarini ishlab chiqish. Bu vazifalar majmuasi, ya'ni psixodiagnostika fanining nazariy va amaliy vazifalari bir-biri bilan bog‘liqdir. Ushbu sohada etuk mutaxassis bo’lib etishish uchun, psixolog nazariyani va amaliy psixodiagnostikaning asoslarini yuqori darajada ózlashtirib oigan boMishi shart. Amaliyotda individ, guruhning psixik taraqqiyot darajasi o'rganiladi hamda quyidagi vazifalardan biri amalga oshiriladi: biror-bir xususiyatga xos taraqqiyot holatini aniqlash; taraqqiyot dinamikasini va qandaydir vaqt davri mobaynida qayta tarbiyalash imkonini aniqlash; ta'lim-tarbiya natijasida ótkazilgan pedagogik eksperiment natijasida individ guruh xulqi va ruhiyatidagi real ózgarishlarni kuzatib borish; shaxs sifatlarining oldingi taraqqiyot dinamikasi va qonuniyatlari tahlili asosida kelajakdagi taraqqiyotini aniqlab olish; sinaluvchi kishilar guruhlarni taraqqiyot darajasi natijasiga asoslanib kelajakdagi ishlar uchun toifalarga ajratish; u yoki bu topshiriqlarni bajara olishiga qarab individ guruhlarning yaroqliligini aniqlash, masalan óz xizmat vazifasini bajara olishda kasbiy tayyorgarligini tekshirish; psixokorrektsion ishlar olib borish maqsadida individ guruhning ijtimoiy me'yorga mos yoki mos emasligini aniqlash; individ yoki guruhning kelajak hayot yoliga yordam berish maqsadida tavsiyalar ishlab chiqish. Yuqorida sanab o’tilgan vazifalar psixodiagnostika fani uchun umumiy hisoblanadi. Bu vazifalardan aksariyati maktabgacha tarbiya muassasalarida va maktab ta'limlarida har xil yoshdagi bolalarga mos ravishda olib boriladigan ish jarayonlarida u bu darajada hal qilinadi.
Psixodiagnostika xususiy jihatdan quyidagi vazifalami amalga oshiradi: bola tug’lgandan boshlab maktab ta'lim jarayoniga tayyorgarligi, yosh davrlarining psixologik taraqqiyot dinamikasini órganadi (bilish jarayonlari, intellektual qobiliyatlari, shaxs sifatlari hamda shaxslararo munosabatlarini). Bunda har bir bolaga maxsus psixodiagnostik kartochka to’ldiriladi va uning rivojlanish ko'rsatkichlari har oyda yoki yilda qayd qilinib boriladi; har bir bolaning psixik va xulqiy rivojlanishidagi individual qobiliyatlarini tekshirish, uning órtacha standart me'yorlardan chetlashishlari, ya'ni ijobiy (rivojlanishda oldindami) salbiy (rivojlanishdagi qoloqligi) tomonlarini aniqlash; bolaning ta'lim va tarbiya jarayonidagi yutuqlarini aniqlash maqsadida psixologik xizmat ko’rsatish va uning natijasida amaliy tavsiyalar ishlab chiqish; bolani yanada rivojlantirish maqsadida uning iqtidori, layoqati va individual qobiliyatlarini hamda qiziqishlarini tashxislash hamda ilmiy asoslangan psixologik maslahat va kasbga yo’naltiriIish ishlarini olib borish; bolaning psixologik holati haqida ota-onalarga, oqituvchilarga zarur bo’lgan har tomonlama ma'lumotlar to’planib, bolaga mos ravishda talim va tarbiya metodlarini tanlash.
Psixodiagnostika fani psixologiya tarmoqlaridan biri bo’lib, shaxsning individual-psixologik xususiyatlarini, aqliy taraqqiyotini aniqlab ólchash, ya’ni hisoblab chiqaruvchi metodlarini o'rgatuvchi fandir. Psixodiagnostika - shaxsning individual-psixologik xususiyatlari farqlarini (aniqlab ólchashda) har xil metodlar bilan aniqlab ólchasa-da, keyinchalik proektiv metodlar, so'rovnomalar paydo bo’lishi jarayoniga asos bo’lib xizmat qildi. Shu bilan birga psixodiagnostikaning rivojlanishida nazariy jihatdan metodikalarning kamligi ko’rinib qoldi. Psixodiagnostikaga matematik-statistik metodlar va korrelyatsiya hamda tahlil qilish, faktorli analiz paydo bolishi va takomiilashuvi, psixometrik tadqiq qilish amaliy jihatdan juda katta samara berdi. Fan va texnikada diagnostikaning juda ko’p turlari bor. Masalan: tibbiyot diagnostikasi kasalning kelib chiqishini o'rganadi va aniqlaydi; texnik diagnostika - har xil texnika sistemalari. elektron hisoblash mashinalari, kompyuterlarning salbiy xususiyatlarini aniqlab, ularni bartaraf qilishni o’rgatadi; sport diagnostikasi - jismoniy jarayonlarning o'zgarish holatlarini órganadi va aniqlaydi; psixologik diagnostika - shaxs guruhlarning psixik xususiyatlari, holatlari va taraqqiyot ko’rsatkichlarini aniqlab, sifatli va mikdoriy jihatdan ólchab beradi.
Test - shaxsning aqliy taraqqiyotini, qobiliyatini, irodaviy sifatlarini va boshqa psixik xususiyatlarini tekshirishda qo’llaniladigan qisqa standart masalalar. Testlashtirish - psixodiagnostika metodlaridan biri bo’lib, standartlashtirilgan savol va topshiriqlar yordamida individual farqlarni o’rganish, alohida shkalalar bilan 0‘lchash.
Etuklik testlari psixodiagnostika metodlaridan biri bo'lib, konkret bilim, malaka va ko’nikmalarning o’zlashtirish darajasini aniqlab beradi. Etuklik testi 3ga bo’linadi: harakat testlari, og’zaki va yozma testlar. Harakat testlari mexanizmlar, materiallar asboblar bilan ishlash layoqatini aniqlab beradi. Intellektual testlar - psixodiagnostika metodlaridan biri bo’lib, individning aqliy taraqqiyoti darajasini aniqlab beradi. Proektiv test motivatsiyaning anglanilmagan yoki to'liq anglanilmagan shakllarini o‘rganishga qaratilgan va bu jihati bilan inson psixikasining tobora intim sohasiga kirishning yagona psixologik metodidir. “Proektiv” atamasi ilk bor Lourens Fenk tomonidan 1939 vilda qolIangan. Shuningdek, u shaxsni tadqiq etishning proektiv metodlari tasnifini ham keltiradi: Strukturalash metodlari (Rorshaxning “Siyoh dog‘lari testi”, “Bulutlar testi”, “Uch o‘lchamli proektsiya” testi). Konstruktsiyalash metodikalari (MAR, olam testi). Sharhlash metodikalari (SATO, TAT, Rene Jil testi). To’ldirish metodikalari (Tugallanmagan gaplar, Hikoyalar, One assotsiativ testi). Katapsis metodikalari (psixogramma, proektiv o’yin). Ekspressiyani o'rganish metodikalari (dastxat, muloqot tahlili). Ijod mahsulini o'rganish metodikalari (Rasmli testlar, Yozma ishlar va hokazo). Bunday metodikalaming asosiy xususiyati material aniqmasligi, xayrixohlik muhiti va qadriyatli fikrlar mavjud emasligidir. Ular, avvaio, shaxsning munosabatlar sohasini aks ettiradi va maktab nevrozi uchun xos bo’lgan maxsus reaktsiyalarni aniqlash imkonini beradi.
Mazkur ishlar o’quvchilami maktab, kollej va litseylarda oqish jarayonida psixologik-pedagogik jihatdan chuqurroq órganishga yo'naltirilgan bo’lib, ularning individual xususiyatlarini, ta'lim va tarbiyadagi nuqsonlar sabablarini yoritishga yo’naltirilgan.
Psixodiagnostika ishlari guruhda yakka holda o'tkaziladi. Bu asosda amaliy psixologlar quyidagi vazifalarni bajaradi:
Ongli maqsadi mavjud bolalar, umumta'lim maktablari va akademik litsey hamda kasb-hunar koileji óquvchilari, oliy o’quv yurti talabalarining yosh davri taraqqiyoti mezonlariga muvoflqligini psixologik tekshiruvdan o'tkazadi. Ularning kamolot darajasini belgilaydi. O'quvchilaming kasbiy yaroqliligini diagnostika qiladi. Ularning hissiyotlari, irodaviy sifatlari, óz-ózini boshqarish imkoniyati, intellektual darajasini tekshiradi. Maktab yoshidagi bolalar, talabalarda uchraydigan ta’lim malakalari, ko’nikmalarini egallashdagi nuqsonlar, xulqidagi kamchiliklar, intellektual taraqqiyot, shaxs fazilatlaridagi bo’zilishlar sababini diagnostika qiladi. Bolalarning voyaga etgan tengqurlari bilan munosabatini o'rganish uchun ulami tekshiradi. Iqtidorli yoshlar, talabalar, aspirantlar tanlovlarida ishtirok etish, ilmiy tavsiyalar ishlab chiqish.
Hozirgi zamonda fanga ma’lum, insonning psixologik jarayonlar, xususiyatlar va holatlarini o'rganish maqsadida to’zilgan psixodiagnostik metodikalar amaliyotda keng qo'llanilmoqda. Yangi ilmiy tushunchalami bayon qilish, ilmiyligini kafolatlash maqsadida, ularga xos belgilarni o‘rganish uchun eksperimental psixodiagnostik vositalami ishlab chiqish va hayotga tatbiq etish borasida juda katta ishlar amalga oshirilmoqda.