Conference committees conference chairs c
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- MƏRKƏZİ ASİYANIN TÜRKDİLLİ DÖVLƏTLƏRİ İLƏ SİYASİ ƏMƏKDAŞLIĞIN İNKİŞAFINDA PARLAMENTLƏRARASI ƏLAQƏLƏRİN ROLU
- MUĞAN BÖLGESİNİN SAVUNMA İSTİHKAMLARI Ramil RÜSTEMOV
|
Lamiə SULTANOVA Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti tarix1650@yandex.ru AZƏRBAYCAN
Türk dünyasının faciələrindən olan 1402-ci il Ankara döyüşü Teymurun İldırım Bəyazid üzərində qələbə qazanması ilə başa çatdı.Bəyazidin məğlubiyyətinin Qərbdə çox böyük sevinclə qarşılanmasının əsas səbəbi o idi ki, Avropa bir müddət Osmanlı təhlükəsindən uzaq düşmüş oldu.Ankara döyüşü nəticəsində Konstantinopolun işğalı 50 il müddətində gecikmiş oldu.Döyüşün nəticəsində dövlət zəiflədi, Osmanlı tarixində 1402-1413-cü illəri əhatə edən “Fetrət dövrü”, “Səltənət fasiləsi” adlı iqtidar boşluğu yarandı. Bəyazidin Süleyman, İsa, Mehmed, Musa, Mustafa və Qasım adlı 6 oğlu vardı.Qasım yaşca kiçik olduğundan Ankara döyüşündə iştirak etməmişdi.Ancaq Bəyazidin digər 5 oğlu döyüşə ataları ilə birlikdə qatılmışdılar. Musa Çələbi Ankara müharibəsində əsir düşən atasının yanında əsir olaraq qaldı. Bəzi qaynaqlara görə İldırım Bəyazid əsarətdə olarkən 1403-cü ildə öldü və cənazəsi Teymurun əmri ilə Musa Çələbinin rəhbərliyi altında Bursaya göndərildi.1406-cı ildə Osmanlı dövləti Mehmed Çələbi Anadoluda və Əmir Süleyman Avropada hökmdar olmaqla ikiyə bölündü.Ankara döyüşündə Osmanlı ordusunun sol qanadına rəhbərlik edən Süleyman Çələbi İldırım Bəyazidin vəziriəzəmi olan Çandarlı Əli Paşa ilə birlikdə Teymur ordusunun yaxın təqibi altında Rumeliyə tərəf qaçmağa
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1633
başladılar. Ankara döyüşündən böyük bir ordu ilə ayrılan Əmir Süleyman Bursaya gəldi və ailəsi ilə uşaqların yanına alan Əmir Süleyman Geliboluya getdi. Teymurun ordusu Süleyman Çələbi Bursadan ayrıldıqdan dərhal sonra şəhərə girib oranı yandırıb talan etdilər. Musa Çələbi 1410-cu ildə Ədirnədə taxta keçdi. Adına pul kəsdirdi.Osmanlı dövləti Çələbi Mehmed Anadoluda və Musa Çələbi Avropada hökmdar olaraq ikiyə bölünmüş oldu. Mehmed Çələbi Ankara müharibəsində Osmanlı ordusunun ehtiyat birliklərin komandiri vəzifəsində idi. Özünə bağlı əsgərləri ilə Amasyaya doğru çəkilməyə başladı. Candaroğullarına bağlı olan bir dəstə yolunu kəsdiyi üçün bir qarşıdurmaya girişmək məcburiyyətində qaldı və bu qarşıdurmadan qalib olaraq ayrıldı. Lakin Mehmed Çələbi hələ tək padşah olmağa əzmli idi. Məhz bunun nəticəsi idi ki, Musa Çələbiyə hücum etmək fikrindən dönmədi. 1413-cü ilin 11 iyununda yeni Anadolu Osmanlı ordusu Bizans gəmiləri ilə Boğazdan Rumeli yaxasına keçirildi və üçüncü müharibəyə hazırlıq başladı. Bu sırada Musa Çələbi ordusunda bir böhran yaşanmaqda idi. Şeyx Bədrəddinə verdiyi dəstək daha mühafizəkar olan sünniləri və üləmanı özünə düşmən etmişdi. Musa Çələbi qazi sərhəd bəylərinin talanlar və timarları səbəbindən qazandıqları sərvət və siyasi gücü azaltmağa çalışmış və Qapıqulu ümərasına əhəmiyyət verməyə başlamışdı. Məsələn Axınçı bəyi Mihaloğlu Musa Çələbi ilə əlaqəsini kəsmiş, Makedoniyada sərhəd boyunca axınları özü tərtib etmiş və bu axınlarda qazanılan talan malları və timar torpaqlarını da özünə görə paylaştırmağa başlamışdı. Çandarlı vəzirləri Çələbi Mehmed və II Manuel ilə Musa Çələbinin taxtdan endirmək üçün gizli danışıqlara başlamışdılar. Musa Çələbinin ordusunda baş verən dağılma səbəbi ilə geri çəkilməsi səbəbindən iki ordu ancaq Vizədə döyşə girdilər və Vizə müharibəsinə Çələbi Mehmet ordusu qalib gəldi. Musa Çələbi qaçmağa başladı.Lakin Musa Çələbi hələ tutulmadığı üçün Çələbi Mehmed gücləri Edirne qapılarına gəldiyində Ədirnəlilər Musa Çələbinin güclənib daha tez gələcəyi ehtimalını düşünüb Çələbi Mehmed və ordusunu şəhərə buraxmadılar. Bütün üməranın qatılması ilə Çələbi Mehmed, Musa Çələbini və çox kiçik qalmış ordusunu qovmağa başladı. Musa Çələbi ordusuyla Samkov yaxınlığında Palçıqlı Dərbənddə sıxışdırıldı. 1413-cü il 5 iyulda baş verən kiçik Palçıqlı Dərbənd Döyüşü çox şiddətli oldu. Musa Çələbi yaralanaraq qaçmağa başladı. Bəzi qaynaqlara görə Musa Çələbi qaçarkən bataqlığa düşdü və ona qarşı göndərilmiş əsgərlər tərəfindən boğulub öldürüldü. Digər mənbələrə görə ağır vəziyyətdə yaralı çadırında yatarkən tutulub Çələbi Məmmədin əmri ilə öldürüldü. İsa Çələbi və Əmr Süleyman kimi ən sonunda Musa Çələbinin cənazəsi də Bursaya göndərilərək atası İldırım Bəyazidin türbəsinə basdırıldı. Beləliklə, 5 iyul 1413- cü ildə Fetrət dövrü Çələbi Mehmedin qələbəsi ilə başa çatdı.Çələbi Mehmedin qələbə qazanmasında Anadolu mədəniyyətinin və incəsənətin mərkəzi olan Amasyada böyük nüfuza sahib olması mühüm rol oynadı.
MƏRKƏZİ ASİYANIN TÜRKDİLLİ DÖVLƏTLƏRİ İLƏ SİYASİ ƏMƏKDAŞLIĞIN İNKİŞAFINDA PARLAMENTLƏRARASI ƏLAQƏLƏRİN ROLU Lamiə SULTANOVA Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti tarix1650@yandex.ru AZƏRBAYCAN
Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazandıqdan sonra siyasət və diplomatiya sferasında əsas xidmət normalarından birini müxtəlif ölkələrin parlamentləri ilə əlaqələr təşkil edirdi.Azərbaycan parlamenti (Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi) qısa bir zaman kəsiyində dünyanın ayrı-ayrı dövlətlərinin ali orqanları ilə ikitərəfli əlaqələrə girmiş, regional və beynəlxalq parlament təşkilatlarına bərabər hüquqlu üzv olmuşdur.Qeyd etmək lazımdır ki, müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycan parlamenti türkdilli dövlətlərin parlament qurumları ilə heç bir əlaqə yarada bilməmişdir.Bu iş Xalq Cəbhəsinin hakimiyyəti zamanı reallaşmağa başladı.1996-cı il 7 noyabrda Azərbaycan parlamentinin spikeri Bakıda rəsmi səfərdə olan Qırğızıstan Joqorku Keneşinin Xalq Nümayəndələr Məclisinin sədr müavini Bəxtiyarcan Fəttahovu qəbul etdi.1997-ci ildə Azərbaycan Respublikası MM-nin türkdilli dövlətlərin parlamentləri ilə münasibətlər yaratmaq və həmin münasibətləri daha da inkişaf etdirmək IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1634
istiqamətində mühüm məsələləri həll etmək üçün tez-tez səfərlər təşkil edir, qardaş ölkələrin parlament nümayəndə heyətlərini qəbul edirdi.Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra onun möhkəmləndirilməsi və dünya miqyasında tanıdılmasında, xarici dövlətlərlə siyasi-diplomatik, iqtisadi-ticari, mədəni-mənəvi və s. əlaqələrin təşkil edilərək inkişafı sahəsində Azərbaycan Respublikası MM-nin böyük rolu olmuşdur.8 noyabr 1996-cı il tarixində isə Özbəkistan parlamentinin spikeri Erkin Xəlilov Azərbaycan Respublikasının sədri ilə də görüşdü.Görüş zamanı qardaş ölkələr olan Azərbaycan və Özbəkistan arasında hərtərəfli münasibətlərin genişləndirilməsi ilə bağlı fikir mübadiləsi oldu.XX əsrin 90-cı illərində Azərbaycan Respublikası MM türkdilli dövlətlərin parlamentləri ilə ikitərəfli əlaqələrlə yanaşı bu dövlətlərin iştirak etdikləri müxtəlif beynəlxalq və regional parlament təşkilatları çərçivəsində də çoxtərəfli əməkdaşlıqda olublar.Bu baxımdan Qara dəniz İqtisadi Əməkdaşlığı Parlament Məclisinin (QİƏPT) işi diqqətəlayiq yer tutmuşdur.Azərbaycan parlamentinin nümayəndə heyətinin başçısı, Ali Sovetin sədrinin müavini Afiyəddin Cəlilov rəqibi erməni həmkarı A.Tumanyan üzərində qələbə qazanaraq QİƏPM-nin vitse prezidenti seçildi.Azərbaycan Respublikası MM-nin türkdilli dövlətlərin parlamentləri ilə ikitərəfli və beynəlxalq parlament təşkilatları çərçivəsində əlaqələrinin təhlili göstərir ki, bu əlaqələr dövlətimizin möhkəmlənməsi və sülhsevər xarici siyasətinin həyata keçirilməsi üçün bir vasitə olmuşdur.Əlbəttə, bu prosesdə müəyyən dərəcədə çətinliklər olmuşdur.Bu daha çox maliyyə çətinliyi ilə əlaqədar olmuşdur.Azərbaycan qanunverici orqanı bəhs edilən dövrdə türkdilli dövlətlərin parlamentləri ilə əlaqələrə xüsusi əhəmiyyət vermiş, onu gündəlik diqqət mərkəzində saxlamışdır.Belə ki, həmin dövlətlərdən Azərbaycana gəlmiş bütün parlament nümayəndə heyətlərini ölkə prezidenti qəbul etmiş, onlarla əməkdaşlığın müxtəlif sahələri üzrə söhbətlər aparmış, razılıqlar əldə edərək, birgə qərarlar çıxarmışlar.Azərbaycan Respublikası MM –nin türkdilli dövlətlərin parlamentləri ilə ikitərəfli və çoxtərəfli beynəlxalq əlaqələri daima genişlənmiş, yeni keyfiyyət halı kəsb etmişdir.Azərbaycan dövlətinin və onun rəhbərliyinin yeritdiyi sülhsevər xarici siyasət xəttinin həyata keçirilməsinə yardım etmiş və onun tərkib hissəsi olmuşdur.Bu əlaqələr Azərbaycan xalqı və dövlətinin xarici ölkələrdə imicinin formalaşmasına, ölkəmiz haqqında həqiqətlərin yayılmasına kömək etmişdir.Türkdilli dövlətlər və onların parlamentləri ilə əməkdaşlıq genişlənərək intensivləşdiyi bir zamanda Türkmənistan Respublikası və onun parlamenti ilə ikitərəfli münasibətlərdə soyuqluq, bir kəskinlik başlamışdır.Belə ki, 1997-ci ildən etibarən İran və Rusiyanın təsirinə düşmüş Türkmənistan “Xəzərin hüquqi statusu” məsələsində qeyri-obyektiv mövqe tutaraq Azərbaycana məxsus olan su hövzəsinə dair iddialarla çıxış etmişdir.Demək olar ki, həmin vaxtdan Türkmənistan Azərbaycanla münasibətləri kəsməyə doğru istiqamət götürmüşdür.Odur ki, həmin ildən iki ölkə arasında münasibətlərin soyuması üzündən parlamentlər arasında da demək olar ki, heç bir əlaqə olmamış, heç bir səfər həyata keçirilməmişdir.Lakin tədqiq edilən dövrdə Azərbaycan Respublikası MM-nin türk dövlətləri parlamentləri ilə əməkdaşlığı yüksələn xəttlə inkişaf etmişdir.Belə ki, bu illər ərzində parlamentlərin işçi qruplarının bir-birilərinə etdikləri səfərlər çoxalmış, qanunvericilik sahəsindəki təcrübə mübadiləsi genişlənmişdir.Qətiyyətlə deyə bilərik ki, Azərbaycan Respublikası MM-nin beynəlxalq fəaliyyətinin xüsusi istiqamətlərindən biri də türkdilli dövlətlərin parlamentləri ilə çoxtərəfli və ikitərəfli münasibətlər olmuşdur.Bu əlaqələr isə öz növbəsində ölkələr və xalqlar arasında sülhə, təhlükəsizliyə və əməkdaşlığa xidmət etmişdir.
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti ayten-69@mail.ru AZƏRBAYCAN Azərbaycan ərazisi çoxsaylı abidələrlə zəngindir. Müxtəlif tarixi dövrlərdə inşa olunan abidələr arasında Qız qalaları xüsusilə fərqlənir. Azərbaycan ərazisində əlliyə yaxın Qız qalası mövcuddur. Eyni zamanda Mərkəzi Asiya, Türkiyə, İran, İraq, Qərbi Azərbaycan (Ermənistan), Gürcüstan, Qara dəniz sahilləri, Balkan yarımadası, Hindistan və s. yerlərdə də Qız qalalarına rast gəlmək mümkündür. Bu qalalar Od qalası, Hunzar qalası, Kalıs Hunzar qalası, Bela məbədi, Mitra məbədi, Ahura-Mazda IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1635
və altı Ameşa Spenta məbədi, Ardvisura və ya Veqa ilahəsi məbədi, Tanrı evi, Kesar qalası, Zimmuriada qalası, Apat-Napata məbədi, Quz qalası, Qızlar qalası, Salxım qala, Göz qalası, Namərd qala, ibadət kompleksi, zikkurat, atəşgah, daxma, mayak, müdafiə qalası, kilsə və observatoriya kimi tanınmışdı. Bəzən bir, iki və daha artıq Qız qalasının yaxın bir ərazidə yerləşməsi məsələnin öyrənilməsinə böyük maraq doğurur. Azərbaycan Qız qalaları, xüsusilə Bakı Qız qalası spiral-dövrili tikilidir. Bu tip tikililər antik və Orta əsrlər dövründə artıq inşa edilmirdi. Spiral-dövrili tikililər Stounxeç, Arkaim, Nyuqreinç, Maçupikçu kimi abidələrdir. Qədim insanlar təxminən 7 min il əvvəl Yer kürəsində 83 mindən artıq dairəvi-spiral tipli qala inşa etmişdilər. Azərbaycan Qız qalalarının birincisi hesab olunan qalanın yerləşdiyi Bakının uzun illər nəinki liman şəhəri, hətta heç şəhər olmaması barədə məlumat mövcuddur. Boş bir ərazidə yerləşən Bakı əslində ibadətgah sayılmış, Qız qalası isə onun baş məbədi kimi qəbul edilmişdir. Azərbaycan ərazisində rast gəlinən Qız qalalarının əksəriyyəti möhtəşəm abidələr olmuş, onların tikintisinə böyük vəsait xərclənmişdir. Digər tərəfdən, Bakı, Şamaxı, Gəncə, Naxçıvan, Şəki, Şəmkir, Gədəbəy, Zəngilan və b. Qız qalalarının inşası üçün çox sayda inşaat materialına olan tələbatı ancaq dövlət səviyyəsində həll etmək mümkün idi. Ona görə Qız qalalarının təsadüfən yaranması və ya heç bir əsas olmadan Qız qalası adlanması fikri doğru hesab edilə bilməz. Bəzən Qız qalası adının Azərbaycan ərazisində inşa olunan, lakin müəyyən tarixi dövrlərdə adı unudulan abidələrə verilməsi fikrinə rast gəlinir. Bu mülahizə tarixi həqiqətdən uzaqdır. Belə ki, adı unudulan bütün abidələrə Qız qalası adının verilməsi heç bir məntiqə uyğun gəlmir. Digər tərəfdən, Qız qalalarının yerləşdiyi məntəqələrdə fasiləsiz həyat mövcud olmuş və onların unudulması üçün tarixi şərait olmamışdır. Eyni zamanda Qız qalalarının Göz qalası və ya Gözətçi qalası kimi adlanması barədə mülahizə mövcuddur. Qız qalalarının yerləşdiyi ərazilərə diqqət yetirdikdə bəlli olur ki, onların əksəriyyəti inşa olunduğu dövrdə gözətçi funksiyası daşımamışdır. Qız qalalarının meşələrin dərinliyində, yaşayış məntəqələri və əsas ticarət yollarından kənarda yerləşməsi, sonradan inşa olunan güclü müdafiə sistemlərinin tərkib hissəsinə çevrilməsinə baxmayaraq, öz əlahiddəliyini qoruyub saxlaması onların gözətçi məntəqəsi və ya qalası kimi yaradılmasını inkar edir. Azərbaycan Qız qalalarının əksəriyyəti dövrünün möhtəşəm və iri tikililərindən olmuşdur. Ona görə də gözətçi məntəqəsi üçün Qız qalaları kimi əzəmətli abidələrin inşa olunması sual doğurur. Qız qalalarının dağa sitayişlə bağlı inşa olunması mülahizəsi daha çox lokal xarakter daşımışdır. Ümumiyyətlə, yalnız Azərbaycanda deyil, dünya xalqlarının əksəriyyətində dağa müqəddəs və ulu başlanğıc kimi yanaşılmışdı. Lakin Qız qalalarının dağlarla yanaşı, düzən ərazilərdə, dəniz, çay və göl sahillərində, şəhərlərdə yerləşməsi və bəzən şəhər müdafiə divarları ilə bağlı olması qeyd olunan mülahizənin yarımçıq xarakter daşıması, əsasən lokal hadisələrə şamil edildikdə doğru nəticə verməsilə bağlıdır. Azərbaycanda inşa edilmiş bütün Qız qalalarının dağ kultu ilə bağlı olması fikri əsaslandırılmış bir mülahizə sayılmamalıdır. Qız qalalarının amazonkalarla bağlı olması barədə mülahizə bir qədər əfsanəvi və ya mifoloji xarakterə malikdir. Azərbaycanda amazonkaların mövcud olmaları, onların daha çox dağlıq ərazilərdə yaşamaları, kişilər kimi döyüşmələrii, silah gəzdirmələri və s. ilə bağlı müəyyən məlumatlar dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Eyni zamanda Azərbaycanın ən məşhur qəhrəmanlarının amazonkaların övladı olmaları və onların şərəfinə Qız qalalarının inşa edilməsi kimi məlumatlar vardır. Bu mülahizələrdə əsas diqqət amazonkaların yaşadıqları ərazilərlə bağlılığı və onların həyat tərzi ilə əlaqədar Qız qalalarının müqəddəs bir məkan kimi xatırlanması əsas süjet xətti hesab edilirdi. Qız qalalarının yaradılmasının müxtəlif ilahələrlə bağlılığı məsələsi Şərq tarixşünaslığında geniş yayılmışdır. Belə ki, islamaqədərki dini inamlarda müxtəlif ilahələrin şərəfinə məbədlərin inşa edilməsi normal bir hal idi. Ona görə də dünyanın istənilən yerində müxtəlif ilahələrin adı ilə bağlı məbədlərə rast gəlinirdi. Azərbaycan və onunla qonşu olan ərazilərdə şərəfinə Qız qalası kimi möhtəşəm bir abidənin inşa olunduğu ilahələrdən Advensura və ya yaşıl-mavi rəngli Veqanı xüsusi vurğulamaq olar. Həmin ilahələrlə bağlı olaraq qədim Bakının Od qızı tərəfindən xilas edilməsi barədə əfsanə meydana gəlmişdir. Qız qalası Hunzar və ya Günzər adlandırılsa da, bəzən onu Günzərin həyat yoldaşı Zimmuriadanın adı ilə bağlayırlar. Zimmuriada Veqa ulduzunu simvolizə edən bir ilahə hesab olunurdu. Antik dövrdə Qədim Albaniya ərazisində Helios, Zevs və b. ilə yanaşı, Ay ilahəsi Selenaya sitayiş edilməsi antik müəlliflərin əsərlərində öz əksini tapmışdır. Su, Ay və müxtəlif ulduzlara IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1636
sitayişlə bağlı olan ilahələrin şərəfinə Qız qalaları kimi qədim abidələrin inşa olunması, dövrünə görə külli miqdarda vəsait sərf olunması, işçi qüvvəsi və inşa materiallarının cəlb edilməsi həmin abidələrin tikilməsinin təsadüfi xarakter daşımaması və ciddi qanunauyğunluq nəticəsində meydana gəlməsindən xəbər verir. Buna görə də Qız qalalarının meydana gəlməsi ilə bağlı məsələnin kökünün daha qədim dövrdə axtarılması məqsədəuyğun sayılmalıdır. Qız qalalarının meydana gəlməsi ideyası əslində daha qədim inamlarla bağlı olub oda sitayiş dövrünə aid edilməklə böyük maraq doğurur. Qeyd olunan ilahələrin su və ulduzlarla bağlılığı məsələsinin irəli sürülməsindən əvvəl müxtəlif arxeoloji və folklor materialları onların odla əlaqədar olması barədə xəbər verir. Qız və qadınların odla bağlı olması isə onların daşıdıqları funksiya ilə əlaqədar idi. Lakin zərdüştlük hakim mövqe tutduqdan sonra ilahələr fərqli funksiyalar daşımağa başladılar. Cəmiyyətin inkişafında dini inamların xarakterinin dəyişməsinin Qız qalalarının tarixində dəyişiklik etməsi bununla məhdudlaşmırdı. Belə ki, antik dövrdə, xüsusilə Makedoniyalı Aleksandrın Şərq ölkələrinə hücumu nəticəsində ellinizm mədəniyyətinin formalaşmasından sonra əvvəlki dövrlərdə sitayiş olunan ilahələri yeni ilahələrə sitayiş əvəz etdi. Bunu Azərbaycanın şimal hissəsində Selenaya sitayişin qeyd olunan dövrə təsadüf etməsi də sübut edir. Ona görə də Qız qalalarının tarixinin öyrənilməsi Azərbaycan tarixinin əsas mərhələlərinin araşdırılması üçün mənbə rolunu oynayır. Sasanilərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra Azərbaycanda da od məbədlərinin yenidən mövqeyi güclənir və tikintisi genişləndirilirdi. Həmin məbədlərin arasında Qız qalaları da var idi. İslam dininin hakim mövqe tutması isə zərdüştlüklə bağlı abidələrin məhv edilməsi, tamamilə yeni dini inamlar və müvafiq abidələrin yaranmasını şərtləndirmişdi. Ona görə də qədim dini inamlarla bağlı abidələr, o cümlədən Qız qalalarının xarakteri dəyişdirildi, onlar haqqında məlumatlar fərqli mövqedən şərh edilməyə başlandı. Orta əsrlərdə mövcud olan və yeni inşa edilən Qız qalalarını artıq observatoriya, mayak, hərbi qala və müdafiə sisteminin tərkibinə daxil olan qala kimi qiymətləndirirdilər. Məhz bu dövrdə Qız qalalarının oğuz (ğuz) tayfaları ilə bağlı olması barədə fikirlər meydana gəlmişdir. XX əsrin əvvəllərində R.Haqqı tərəfindən əsası qoyulan mülahizəyə əsasən, Azərbaycan ərazisində Qız qalaları ğuz// uğuz tayfaları tərəfindən tikilmiş, uğuz// ğuz qülləsi adlanmış və sonradan Qız qalasına çevrilmişdir. Həmin fikri inkişaf etdirən tədqiqatçılar hələ XIX əsrdə Azərbaycanda 80-dən artıq qala sözü ilə bağlı toponimin saxlanıldığı və Qız qalalarının adındakı “qız” sözünün oğuz //ğuz etnoniminin dəyişilmiş fonetik şəkli olduğunu əsaslandırmışdılar. Tədqiqatçı İ.A.Baskakov Ğuz sözünün qız formasına düşməsini qırğız etnonimi nümunəsində ğöstərmişdir. İstinin od və atəşlə əlaqələndirilməsi, ğuz sözünün isə işıq xanı mənasını bildirməsini əsas götürərək, Ğuz/Qız qalalarının inşasını qədim türk qəbilələrinin işıq, od və istiyə sitayiş etmələri ilə əla- qələndirmək mümkündür. Dövrünün bütün dəyişikliklərinə baxmayaraq, Azərbaycan mövcud olan Qız qalaları inşa olunduğu dövrün simvolu kimi çıxış edir. Qız qalaları Azərbaycan qalaları arasında özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilir və digər qalaları təkrar etmir. Bu qalaların tarixinin araşdırılması onların Azərbaycan tarixinin tərkib hissəsi olduğunu göstərir. Məhz buna görə Qız qalalarının tarixinin araşdırılması bütün tarixi dövrlərdə öz aktuallığı ilə seçilir.
Ramil RÜSTEMOV Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü rustemovramil@mail.ru AZƏRBAYCAN
Ortaçağda her bir şehrin savunmasında onun kale duvarları önemli bir rol oynar. Yazılı kaynakların analizi Azerbaycan feodal yöneticilerin tahkimat tikililerinin düşürülmesine özel önem vermişlerdir. Yakut el-Hemevi "Mucam-el-buldan" eserinde yazıyor: "Azerbaycan genelde dağlık diyardır, çoklu kaleleri, bol nimetleri, sayısız meyve ağaçları vardır". Azerbaycan'ın savunma istihkamlarının kompleksine birbirinden belli mesafede yapılmış kule ve burçlar de dahildi. Böyle kule ve bürclerde bozuklukları ve baskınlar sırasında feodalın ailesi korunmaktadır, onlarda askeri bölümler
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1637
kaydedilir ve şehri saldırılardan haberdar etmek için geceleri ışık yakılıyor, gündüzleri ise duman kaldırılıyordu. Muğan bölgesinde de bir sira İlk Orta ve Ortaçağa ait savunma surlarının olan kaleler mevcuttur. Dış Ağdam, Şehriyar, Ultan kaleleri belelerindendir. Şunlar geçmiş Bilesuvar yerleşim birimi topraklarında Şehriyar kalesinin mimari yapılarından, ayrıca Şehriyar köyünde Ortaçağa ait Ağdam kalesi, yine aynı bölgede İlk Ortaçağa ait Dış Ağdam şeherciyi ve İçeri Ağdam yerleşim bölgelerinde bulunan arkeolojik anıtlardan oluşur. Arkeolojik araştırmalar sırasında bu bölgelerden seramik kap örnekleri, aynı zamanda kale burçları keşfedildi. Bu örnekler daha çok Gebele keramikası ile benzetme oluşturur. Kazılar sırasında elde edilen arkeolojik malzemeler esasen seramik tabak kırıklarından oluşur ve onlar daha çok Ortaçağ Beyleqan kentinden bulunan seramik malzemesi ile benzerlik teşkil etmektedir. Şu tür mimari anıtlar İmişli bölgesi arazisinde de mevcuttur ve bu özellikleri İmişli bölgesindeki kaleler için de özeldir, hatta eyniyyet de oluşturuyor. Öncelikle bölgenin yerleştiği arazi ve doğal-coğrafi konumu hakkında bilgi verelim. İmişli yerleşim birimi hakkında ilk bilgiye XIX yüzyılın ortalarında rastlanmaktadır. Öyle ki, 1860 siyahıyaalınmasında İmişlinin yerleşim birimi olması belirlenmiştir. İmişli bölgesi adlandırdığımız toprak 1930'da Qaradonlu bölgesi adlanmış, 1938 yılında ise merkez İmişli köyüne taşındı. Aynı yıldan İmişli merkez olarak bölge statüsü almıştır. İmişli bölgesi güneybatısında İran, doğuda Saatlı bölgesi, kuzeyde Ağcabedi bölgesi, batıda Beyleqan bölgesi, güneyde ise Bilesuvar bölgesi ile sınırlanmıştır. Alanı 1821 km 2 , nüfusu 120 bin kişidir. İmişli rayonu Kür-Araz ovalığında, Mil düzlüğünün doğu, Muğan düzlüğünün batı kısmındadır. İmişli tarihi-arkeolojik açıdan zengin bir bölgedir, burada Aras nehrinin sağ sahil anıtları olan Muxurtepe (Nurulu köyü), Karatepe, Koşatepe (Becirevan köyü), Qızıltepe, Yeddikurqan (Qızılkend), "Güvercin çalası" yerleşim yeri (Ölceler köyü) ve Aras nehrinin sol sahil anıtları olan Deyirman yeri (Behramtepe kasabası), Kalaça (Sarıhanlı köyü), Boşçalılar yerleşim yeri (Boşçalılar köyü) gibi arkeolojik anıtlar mevcuttur. "İmişli" sözü İmişli-İmili ve İmirlü etnonimlərindən oluşmuştur. İmili ve İmirlilər Oğuz Türklerinin Avşar boyundan olmuşlardır. "İmili" adı aşiret adı olmuş, onlar esasen Anadolu ve Azerbaycan topraklarında yaşamışlardır. Anadolu'da İmili adında kabile ve yer isimleri şimdi de kalmaktadır. Oğuz Han'ın torunu, Dağ Han'ın ikinci oğlunun adı da "İmil-İmir" olmuştur. Şu söz eski Türk sözü olmuş, anlamı zenginlerin zengini demektir. Karadonlu ve Sarıhanlı köylerinin adları da Türk kökenlidir, şöyle ki, Karadonlu hun aşiretlerinden biri olan Karadon aşiretinin adından alınmış, Sarıhan ise hun imparatoru Atilla'nın yeğeni olmuştur. Şu toponime Anadolu topraklarında da rastlanmaktadır. Sarıhanlı toponimine İmişlide, Celilabadda (Sarıhanlı), Sabirabadda (Sarıhanbeyli), Batı Azerbaycan'da, Erdebil'de yerleşim yeri olarak rastlanır. Sarıhan XIII-XIV yüzyıllarda Anadolu'nun batısında oluşmuş devlet olmuş ve Hıristiyanlara karşı savaşmıştır. Fakat Osmanlı hükümdarı I. Bayezid'in döneminde Sarıhan beyliği iptal edilerek idari birime dönüştürülmüştür. Halkların büyük göçü sırasında (IV-VII yüzyıllar) Hunlar Orta Asya'dan Avrupa'ya hareket ederken bu aşiretlerin bir kısmı İmişli arazisinde yerleşmiş, nüfusun teşekkülü ve şekillendirme esaslı rol oynamıştır. Sarıhanlı kendinde Kalaça adlı kale yerinin olması bu köyün eski tarihe sahip olduğunu göstermektedir. İmişli bölgesindeki yerleşim yerlerinde yapılan arkeolojik araştırma çalışmalarının sonuçları göstermiştir ki, oradaki İlk Ortaçağ dönemine ait duvar kalıntıları esasen, çiğ kerpiçle kullanılarak örülmüş, Ortaçağa ait abidelerde ise pişmiş kerpiçle örülerek etrafı ise kale hendeği ile çevrilidir. İmişli arazisinde X-XIV yüzyıllara ait savunma istehkamlarından biri Aras nehrinin sol kıyısında, Sarıhanlı köyü topraklarındaki Kaleçe istehkamıdır. Kalenin alanı 2,5 ha kadardır ve dörtgen şeklindedir. 2010 ve 2011 yıllarında bölgede arkeolojik çalışmaları yapılmış ve belli bilimsel sonuçlar elde edilmiştir. Kaleçe savunma istehkamında yürütülen kazı çalışmaları sırasında tespit edilmiştir ki, surlar 25x10x5 cm ölçüde olan pişmiş kerpiçle örülmüştür.
Şu formda kerpiç örnekleri Beyleqan ve Gebele bölgesinde de keşfedildi.
Şu kalenin yüksekliği 1970-80 yıllarında 8-10 m arasında olmuştur. Aşınma ve çökme sonucu kalenin duvarının yüksekliği 4-5 m arasındadır. Arkeolojik kazı çalışmalarının kısa olmasına göre burada surların genel alanını hesaplamak mümkün olmadı. Fakat onu diyebiliriz ki, surlar kerpiçlerinin boyutu ve inşa tekniği X-XII yüzyıllar döneminin yapıları için özeldir.
Bulunmuş olan basit sırlı seramik kaplar, fayans ve seladon kap kırıkları, ayrıca cam, metal eşyalar ve paralar esas itibariyle kalenin çiçeklenme dönemine - XII-XIII yüzyılın başlarına aittir.
|