Conference committees conference chairs c
ƏDƏBİYYATDA ZAMAN DEGENERASİYASI
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- ƏDƏBİYYATŞÜNAS GÜLBƏNİZ BABAXANLININ ELMİ -NƏZƏRİ İRSİ CAVİDŞÜNASLIĞIN QAYNAQLARINDAN BİRİ KİMİ Natiq RƏŞİD
- ƏLİ BƏY HÜSEYNZADƏNİN ƏDƏBİ-NƏZƏRİ GÖRÜŞLƏRİNDƏ MİLLİ KİMLİK MƏSƏLƏSİ Günel ŞIXALİYEVA
|
ƏDƏBİYYATDA ZAMAN DEGENERASİYASI Ayşən MƏMMƏDRZAYEVA Bakı Avrasiya Universiteti zeyd.mammadov.11@mail.ru AZƏRBAYCAN
Yazıçı qarşısında qanun yoxdur. Onlar əsərlərində həyatın qoyduqları qanunları poza bilərlər, yeni qanunlar yarada bilərlər. Keçmişi bu günə gətirib zamanı dəyişə bilərlər. Bunu da yalnız yazıçı təxəyyülündə nəyi oxucuya necə çatdırmaq istədiklərini oxumaqla, təhlillə anlamaq olar. Mifoloji zaman - elmi dildə desək, həyatda heç bir reallıqla əlaqəsi olmayan, yalnız insan təxəyyülündə
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1093 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan canlanan dövr deməkdir. Yazıçı bunu istədiyi kimi dəyişir. Özü görmək istədiyi yaratmaq istədiyi zamanı yaradır. Bir həqiqət də vardır ki, bu qədər çətinlik nəyə lazımdır? Bəlkə də həyatı olduğu kimi dərk etməyən şəxs əsəri oxuduqda hadisələri təxəyyülündə canlandırır, nəyin həqiqət, nəyin yalan olduğunu anlaya bilir.
Bu zaman müxtəlif formalarda ola bilər: mifik zaman, fantaziyalar, zaman dekonustruksiyası, zaman degenerasiyası, epik zaman və s. Bu zaman kəsiklərində istənilən dəyişikliklər etmək mümükündür. Amma yazarkən yazıçı ilk öncə oxucunu nəzərdə saxlamalıdır. Hər bir oxucunun şəxsi düşüncəsinin olduğunu, verilən mövzunun hər kəs tərəfindən necə qavrayacağını unutmamalıdır. Ona görə də mövzu elə qurulmalıdır ki, yazıçının çatdırmaq istədiyi ideyanı hər bir kəs anlasın. Əsərlər oxucuya əsasən üç zamanla verilir: 1 - əsər yazarkən hansı zamana müraciət olunub? 2 -yazıçının yazdığı zaman 3- əsərin oxunma zamanı İlk zaman hadisənin özünəməxsus həqiqətləri ilə ortaya çıxır. Yəni yazıçı o dövrü real müşahidə etmədiyi üçün yalançı zaman adlanır. 2-ci zamana da biz həqiqətlə yanaşa bilmirik, çünki yazıçı yenə də görmədiyi zamanı əks etdirir. Üçüncü zaman kəsiyi də birincilərdən qaynaqlanır. Amma burada gerçəklik var. Bu gerçəklik yazıçının bu gün görmək istədikləridir. Oxucusunun oxuyaraq nəticə əldə etdiyi, ideyanı həyata keçirdiyi zaman. Bəs bu an yazıçı hansı zamana müraciət edə bilər? Zaman degenerasiyasına, zaman dekonstruksiyasına, mifoloji zamana və s. Zaman degenerasiyası nədir? Degenerasiya -insanın yenidən doğulması deməkdir. Bu termin tibbi termin olsa da, ədəbiyyatda da bir termin kimi özünə yer tapmışdır. Əsərlərdə degenerasiya nə ola bilər? bu terminin obrazlılıqla nə əlaqəsi? degenerativ zaman nədir? Bu zaman əsərlərdə özünü necə biruzə verə bilər?
Ümumiyyətlə, degenerasiya ədəbiyyatda cəmiyyətin ictimai müvazinətinin ruhi cəhətdən pozulması, bərpa olunması zaman xaricində mümükün olan deməkdir. Bu mövzuda yazılan əsərləri qarşı-qarşıya qoyarkən fərqli ünsürlər ortaya çıxır. Eyni mövzu müxtəlif əsərlərdə özünü müxtəlif formalarda göstərir. Bu zaman anlayışının araşdırarkən , dekandeizm adlanan cərəyan insan beynində canlanır. Dekandeizm XIX əsrin əvvəllərində Fransada mövcud olmuşdur . Bu sözün mənası ruhun çöküşüdür, insanların həyata,dünyaya, xoş gələcəyə inamının ölməsi deməkdir. Zamanında heç də hamı tərəfindən qəbul olunmayan dekadentizm imperializm dövrünün mürtəce cərəyanı kimi inkar olunmuşdur. Əziz Mirəhmədov “Ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti” kitabında dekadentizmi belə xarakterizə edir: “Əksər hallarda ictimai həyatdan uzaq, xalq mənafeyinə xidmət etmək istəməyən sənətin təbliği, mövhumat və xürafat, dünyanı təbiət xaricindəki qüvvələrin idarə etməsi haqqında cəfəngiyyata inam, ifrat fərdiyyətçilik, sadə əmək adamlarına nifrət, “incə” hisslərlə əylənmək, ölümü, pozğunluğu və əxlaqsızlığı tərənnüm etmək, zahiri gözəlliyə və bədii formaların ala-bəzək olmasına çalışmaq və s. cəhətlər dekadentlərin başlıca xüsusiyyətləridir.” Məsələn, Anarın "Göz muncuğu" və "Otel otağı" əsərlərinə diqqət etsək, görəririk ki, eyni mövzuya əsərlərdə fəqli istiqamətlərdən yanaşılıb. "Göz muncuğu" əsərində bir hadisənin eyni qəhrəman tərəfindən yaşandığı halda , "Otel otağı" əsərində müxtəlif şəxslər yaşayır. Həyatdakı bütün hadisələr zamandan asılı olmadığı kimi əsərdəki - yalançı dünyadakı hadisələr də istənilən formada üç zamanın bir əsərdə və ya bu günün keçmişə, keçmişin bu günə gətirilməsi zamandan asılı deyil. Bu zaman pozulması, yəni degenerasiya heç də əsərin zəif alınacağına səbəb olmur.
Degenerasiya insanın öldükdən sonra doğulması, həyata qayıtmasıdır. Bu əsərlərdə də özünü göstərir. Məsələn "Dədə Qorqud" dastanında Şöklü Məlik obrazı. Bu obraz dastanda beş boyda göstərilir. Hər birində oğuzların daxili düşməni, onları məvh etmək əzmi, döyüşlərə getmək və döyüşmək Şöklü Məliyin qarşısına qoyduğu məqsəddir. Bəs burada yenidən doğulma nədir?
Əlbəttə ki, yenidən doğulma var. Hər boyun sonunda döyüşə gedən Şöklü Məlik oğuzların birliyini məhv edə bilmir, nəticədə özü məhv olur - ölür. Və digər boyda yenidən canlanır. İ. Şıxlınn "Dəli Kür" romanında degenerativ zaman kəsiyi insanların ya həqiqətən ya da dolayısı yolla eyni həyatı yaşamaları və ya yenidən dünyaya gəlmələri ilə yazıçı təxəxüyyülündə nəyi canlandırmaq istədiklərini anlamaq üçün əsərin mövzusuna və ideyasına baxmaq kifayətdir.
Əsərləri oxuyarkən hər birində üç zaman görürük. Birincisi obrazların öz zamanları, yəni hər şey onların yaşadıqları həqiqi zamanları - hansı ki, müsbət və mənfi qanunları ilə onlar üçün qoyulmuş həqiqi zamandır. ikincisi degenerativ zaman. Bu zaman artıq məhv olmuş və arzuları və istəkləri parçalanmış bir yolla rastlaşır. O da Tanrının ona verəcəyi yeni bir zaman kəsiyidir. Və məhv olmuş, həyatı sönmüş obraz canlanır, ona verilən ikinci zaman, yəni degenerativ zaman yaranır. "Göz muncuğu" əsərində bu zaman obraz yeni bir həyata atılır. Əsərdə açıqlığı ilə verilməsə də, amma
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1094 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan dolayısı yolla obrazın vaxtilə mənfi xasiyyətlərə malik biri olduğunu müəyyənləşdirir, amma sonradan dirildikdən sonra qəlbindəki şər qüvvələri məhv etməyə çalışır. Keçmişini unudub yeni həyata qayıtmaq istəyir, lakin keçmiş - şər qüvvə onu rahat buraxmır. Bu zaman üçüncü zaman yaranır: ya keçmişi unudub yeni ideyalarla yaşamaq, ya da keçmişin qanunlarının təkrar etmək. Bəlkə də o qonşusunun qızı ilə xoşbəxt ola bilərdi, seçimi edə bilərdi, amma o hadisədən sonra da hər şey dəyişib dəyişmədiyini yazıçı oxucu qarşısında sual kimi qoyur. "Otel otağı əsərində isə bu hadisəni yaşayan eyni insan deyil, müxtəlif dövrlərdə yaşayan, lakin eyni taleli insanlardır. Əsəri oxuyanda keçmişlə bu gündə yaşayan ziyalıların eyni həyatı paylaşdıqlarını görürük, amma hələ gələcək zaman var. Artıq bu zaman ümid zamanıdır. Hansı ki, bir gün gələcək. Hər şey tamam fərqli olacaq. Anar tədqiq etdiyi bir əsərində yazır: ”Qətl günü” — çətin əsərdir. Roman ilk oxunuşdan bəlkə də dərk olunmur. Dəruni müəllif qayəsi yüngül, asan oxunuşla açılmır.” Romanın quruluşunu düzgün dərk etmədikdə isə onun qaldırdığı problemləri düzgün anlamaq daha çətin olar. Nə üçün son dövr Azərbaycan ədəbiyyatında yazılan əsərlərdə bu cür mövzuların üstünlük təşkil etməsini anlamaq çətin deyil. Çünki bu dövrün qanunlarına baxdıqda həyatın özünün degenerasiyaya uğradığının şahidi oluruq.
Axır zamanda insanların böyük əksəriyyəti darvinist diktatorluğun bu dəhşətli təzyiqinin təsirilə böyük əxlaqi çöküntü yaşayır. Cinayətlərin, müharibələrin, zülmün, azğınlığın və əxlaqsızlığın baş verdiyi və getdikcə yayıldığı bu dövr bütün ideoloji əsasını darvinizmdən alır. İnsanlar “heyvandan” əmələ gəldiklərini düşündükləri üçün darvinizmin əsasını təşkil edən “güclü zəifi əzər” yalanına kor-koranə inandırıldıqlarına görə bunu sosial həyata tətbiq etməkdə gecikməmişlər. Beləliklə, dövrümüzdə yaşanan insafsızlıq, vəfasızlıq, acgözlük, mənfəətçilik, etibarsızlıq, amansızlıq və düşmənçiliyin ən əsas mənbəyi, müharibələrin, əxlaqsızlığın, degenerasiyanın səbəbi darvinizmdir.
İRSİ CAVİDŞÜNASLIĞIN QAYNAQLARINDAN BİRİ KİMİ Natiq RƏŞİD Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Hüseyn Cavidin Ev Muzeyi Magistrant_bdu@mail.ru AZƏRBAYCAN
Görkəmli ədəbiyyatşünas alim, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin direktoru, filologiya üzrə elmlər doktoru Gülbəniz İbrahim qızı Babaxanlı dahi Cavidə böyük sevgisini təkcə sözdə deyil, işində də əks etdirən, elmi fəaliyyəti ilə cavidşünaslığa misilsiz töhfələr vermiş ziyalılardan biridir. 2004-cü ildə Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinə direktor təyin olunduqdan sonra G.Babaxanlı Cavid irsinin təbliği, tədqiqi və nəşri sahəsində, eləcə də cavidşünaslığın inkişafı istiqamətində elmi fəaliyyət göstərir. Onun son illərdə elmi tədqiqat fəaliyyəti cavidşünaslığın başlıca predmeti kimi ədibin zəngin ədəbi-fəlsəfi və bədii-estetik irsinin obyektiv şəkildə, elmi əsaslarla düzgün qiymətləndirilməsinə yönəlmişdir. Bütün dövrlərdə tədqiqat predmeti olan Cavid yaradıcılığı, özündə əks etdirən ümumbəşəri fəlsəfi ideyalarla dünyanın böyük sənətkarlarının əsərləri ilə səsləşdiyindən onun yaradıcılığından yazmaq və əsərlərini təhlil etmək hər bir tədqiqatçıdan böyük məsuliyyət tələb edir. Bu baxımdan G. Babaxanlının bir cavidşünas-alim kimi elmi tədqiqat fəaliyyətində aşağıdakı mühüm problemlərin həlli diqqət mərkəzində durur: 1.
Hüseyn Cavidin və ümumilikdə cavidlər ailəsinin həyat və yaradıcılığının geniş oxucu kütləsinə çatdırılması; 2.
olunmuş əsərlərinin yenidən nəşri, elmi təhlili, romantik bir şair kimi ədibin dramaturgiyasının təhlilini verən elmi-nəzəri monoqrafiyaların və məqalələrin yazılması. Ədəbiyyatşünas alimin elmi tədqiqat fəaliyyəti bir daha onu təsdiqləyir ki, dahi Cavidin sənəti Azərbaycan xalqının milli-mənəvi və bədii-fəlsəfi irsi kimi daim tənqid və ədəbiyyatşünaslığın diqqət mərkəzindədir. Onun rəhbərliyi ilə AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyində son dövlərdə
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1095 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan cavidşünaslığa böyük töhfə olan mühüm nailiyyətlər əldə edilmişdir. Belə ki, G.Babaxanlının ideya müəllifliyi ilə muzeyin elmi fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biri kimi “Cavidşünaslıq” çoxcildli toplusu hazırlanmışdır. Toplunun 2012-ci ildə nəşr edilən 10 cildində böyük şair Hüseyn Cavidin zəngin irsi haqqında müxtəlif illərdə (1912-1983) mətbuat səhifələrində dərc olunmuş məqalə və resenziyalarla yanaşı, həm də Cavidlə bağlı irili-xırdalı bütün məlumatlar öz əksini tapmışdır. Özündə əks etdirdiyi zəngin elmi informasiya baxımdan çoxcildli nəşr cavidşünaslığın inkişafında tədqiqatçılar üçün dəyərli bir mənbədir. Cavidşünas alimin uzun illər apardığı elmi tədqiqat işinin nəticəsi olaraq təhlili-təsviri ədəbiyyatşünaslıq üslubunda yazdığı “Azərbaycan ədəbi fikri və Hüseyn Cavid” monoqrafiyası da mühüm elmi aktuallıq kəsb edir. 2010-cu ildə nəşr edilmiş kitabda müəllif qeyd edir ki, XX əsrin 20- 30-cu illərində Cavid yaradıcılığı ilə bağlı çoxlu sayda məqalələr, resensiyalar, elmi yazılar çap olunsa da, cavidşünaslığın bir elm kimi formalaşması 60-cı illərə təsadüf edir. Çünki, Cavidlə bağlı həmin yazıların əksər hissəsi onun yaradıcılığının elmi təhlilinə yox, əsərlərinin sosioloji planda açıqlamasına həsr olunmuşdur. Cavidşünaslığın keçən əsrin 60-90-cı illər mərhələsini G.Babaxanlı onun bir elm kimi yaranması, formalaşması və inkişafı kimi səciyyələndirir. Əsası akademik Məmməd Cəfərin “Hüseyn Cavid” monoqrafiyası ilə başlanan bu dövr cavidşünaslıqda ən məhsuldar mərhələ hesab olunur. Romantik bir sənətkar kimi Hüseyn Cavidin yaradıcılığı ilə bağlı qələmə alınan elmi-nəzəri yazılar G.Babaxanlı tərəfindən ayrıca təhlil hədəfinə çevrilir. Bu dövrdə “Cavid teatrı” anlayışı da ədəbi dövriyəyə daxil olur ki, Azərbaycan teatr sənətini və mədəniyyətini dahi Cavidin dramaturgiyası olmadan təsəvvür etmək qeyri mümkündür. Məhz buna görə də, G.Babaxanlı bu mövzuya monoqrafiyada xüsusi yer vermişdir. Müstəqillik illərindən başlayaraq cavidşünaslıqda yeni bir mərhələ başlayır ki, burada Cavid yaradıcığı ilə bağlı çox az işlənən mövzular aktuallıq kəsb edir: Cavid və sufizm, Cavid və türkçülük, sənətkarın estetik idealı, Cavid irsi və müasir ədəbiyyatımız, Cavid və gerçək dünya və s. Göstərilən mövzuların elmi təhlili kitabda mühüm yer tutur. 2013-cü ildə ümummilli lider Heydər Əliyevin 90 illik yubileyi münasibətilə fil.ü.e.d. Gülbəniz Babaxanlının “Heydər Əliyev və Hüseyn Cavid” monoqrafiyası çap olunmuşdur. Tədqiqat əsərində Ulu öndərin mədəniyyət siyasəti kontekstində iki dahinin münasibətləri araşdırma obyektinə çevrilmişdir. Kitab özünəməxsus üslubu ilə Azərbaycan tarixində əvəzsiz rol oynamış, hətta ölkə tarixinin axarını müəyyənləşdirmiş iki böyük şəxsiyyətin – Heydər Əliyevin və Hüseyn Cavidin fəaliyyətlərindəki qarşılıqlı münasibətləri geniş oxucu kütləsinə çatdırır. Belə ki, Azərbaycan klassik ədəbiyyatının, o sıradan Cavidin mütərəqqi humanist ideyaları, bəşəri görüşləri, insansevər və vətənpərvər ənənələri ruhunda böyümüş Heydər Əliyev Azərbaycan xalqının əbədi və əvəzedilməz liderinə çevrildikdən sonra öz haqq işində daim bu ənənələri rəhbər tutmuşdur. Görkəmli cavidşünas-alimin elmi fəaliyyətinin əsas nailiyyətlərindən biri də Hüseyn Cavidin oğlu Ərtoğrol Cavidin zəngin irsini özündə əks etdirən “Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid” çoxcildli kitabının hazırlanması və nəşridir. Çoxcildli kitab G.Babaxanlının layihəsi və tərtibçiliyi, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 22 aprel 2011-ci il tarixli sərəncamı ilə 10 cildi 2011-ci ildə, 3 cildi isə 2015-ci ildə çap edilmişdir. Ərtoğrol Cavidin çoxyönlü fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biri kimi, onun AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyində saxlanılan materiallar əsasında folklorşünaslıq irsini özündə əks etdirən 13 cildlik nəşrlə oxucuların istifadəsinə verilən materialların bir qismi orijinaldır, bir qisminin variantları isə çap olunub. “Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid” çoxcildliyinə görə G.Babaxanlı 26 aprel 2012-ci ildə HUMAY-XXII Akademiyası tərəfindən “HUMAY” Milli Mukafatı ilə təltif edilmişdir. Bütün ömrünü valideyinlərinin və qardaşının xatirəsinin yaşamasına, Hüseyn Cavid və Ərtoğrol Cavid irsinin toplanıb təbliğ olunmasına, Cavidlər ailəsinin nurunu yaşadacaq ev-muzeyinin yaradılmasına həsr etmiş Turan Cavidin zəngin irsi də fil.ü.e.d. G.Babaxanlının elmi fəaliyyətinin digər bir tədqiqat obyektidir. Belə ki, 2014-cü ildə Turan Cavidin yaradıcılıq və araşdırmaçılıq missiyası ilə keçən maraqlı və zəngin həyat yolu, onun şəxsiyyəti və ictimai fəaliyyətini özündə əks etdirən materiallar əsasında Gülbəniz Babaxanlının layihəsi və tərtibçiliyi ilə “Turan Cavid: Ömür salnaməsi” kitab-albomu çap olunmuşdur. Kitabda 100-ə yaxın müxtəlif mətn, 300-dən artıq foto və
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1096 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan sənəd yer almaqla Turan Cavidin bütün həyat və yaradıcılığına işıq salmışdır. İlk dəfə olaraq bu kitabla Turan Cavid haqqında olan materiallar sistemli və kompleks şəkildə toplanaraq nəşr halına gətirilmişdir. Hüseyn Cavidin və cavidlər ailəsinin zəngin irsinin təbliği məqsədi ilə G.Babaxanlı respublikada və xaricdə - İtaliya, İspaniya, İran, Türkiyə, Rusiya, Türkmənistan, Özbəkistanda keçirilən konfrans və sərgilərdə iştirak etmiş, beynəlxalq elmi jurnallarda məqalələri dərc olunmuşdur. Məhz buna görədir ki, cavidşünas bir alim kimi Gülbəniz Babaxanlının cavidşünaslıq sahəsində elmi və ictimai fəaliyyəti Azərbaycan ziyalısı nümunəsində daim yüksək qiymətləndirilir. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev cənabları 03 noyabr 2015-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 70 illik yubileyi münasibətilə imzaladığı “Azərbaycan Milli Elmlər
inkişafında xidmətlərinə görə, AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin direktoru filologiya üzrə elmlər doktoru Gülbəniz İbrahim qızı Babaxanlını “Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adına layiq görməklə Hüseyn Cavidin zəngin irsinin təbliği və tədqiqini yüksək qiymətləndirmişdir.
GÖRÜŞLƏRİNDƏ MİLLİ KİMLİK MƏSƏLƏSİ Günel ŞIXALİYEVA Bakı Avrasiya Universiteti shixaliyevagunel84@mail.ru AZƏRBAYCAN
Hər bir millətin fəlsəfi fikri, düşüncəsi onun milli xarakter və kimliyini əks etdirir. Əli bəy Hüseynzadənin də qeyd etdiyi kimi millət o vaxt bir millət kimi formalaşır, tərəqqi edir ki, öz dilini, dinini, soy-kökünü tarixini, adət-ənənəsini, keçmişini və s. tanıya, ona sahib çıxa və qoruya bilər. Bu amillər millətin kimliyini təşkil edən önəmli cəhətlərdir. Milli kimlik məsələsi Əli bəy Hüseynzadənin yaradıcılığında əsas yerlərdən birini tutmuşdur. Müəllif sözügedən məsələni, demək olar ki, bir çox məqalələrində işıqlandırmışdır. Bəzilərində bu problemin qoyuluşu daha geniş, bir qismində isə ümumi şəkildədir: “Məktubi məxsusi”, “Qəzetəmizin məsləki”, “Qəzetəmizin dili haqqında bir neçə söz”, “Türk dilinin öyrənməyin fəvaidi”, “Türk dilinin vəzifey-mədəniyyəsi”, “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir” məqalələrində milli kimlik məsələsi geniş şəkildə əks olunsa da; “Axund Əbu Turab həzrətləri”, “Ey qələm”, “Məcnun və Leylayi-islam”, “İntiqad ediyoruz, intiqad olunuyoruz”, “Kasablanka faciəsi və Osmanlı-İran komedyası”, “Şamil və Həfidi”, “Pərdə eniyor – son tamaşa” və digər məqalələrində isə problemə ümumi şəkildə də olsa toxunulmuşdur. Əli bəy Hüseynzadə türklüklə bağlı öz mərəmnaməsini “Nümunə məktəbi” məqaləsində belə bildirir: “Bən türkəm, qafqaslı bir türkəm. Türk bir müsəlmanam, müsəlman bir insanam, demək ki, bən bu dörd sifətlə dünyaya gəldim, bu dörd sifətlə də yaşamaq məcburiyyətindəyəm”. ( “Həyat”, 1905, № 184, 187, 188, 190). Əli bəy Hüseynzadə türkçülüyə dair ilk mətbu əsəri olan “Məktubi məxsusi” məqaləsində türklərlə bağlı düşüncələrinin bəzi məqamlarına aydınlıq gətirmişdi. Müəllif “Ə.Turani” imzasıyla Misirdə 1904-cü ildə “Türk qəzetində”, qəzetin 56-cı sayında nəşr olunan bu məqaləsini Yusif Akçuranın həmin qəzetin 23-24-cü nömrələrində dərc olunan “Üç tərzi-siyasət” adlı məqaləsi ilə “osmanlaşmaqmı, islamlaşmaqmı, türkləşməkmi” suallarına cavab olaraq yazmışdır. Əli bəy Hüseynzadə məqalədə türklərin yanlış olaraq tatar adlandırılmasına qarşı etrazını bildirib tatar adında ayrıca bir qövmün olmadığını qeyd edir. Türklərin sünnilik, şiəlik məzhəblərinə, süni olaraq “Pantürkizm”, “Panislamizm” adları ilə məsləklərə ayrımağın düzgün olmadığını qeyd edərək, müəllif bildirirdi ki, müsəlmanlar və xüsusilə türklər, harada olurlar olsun, istər Osmanlıda, istər Türküstanda, istərsə də Baykal gölünün ətrafında, ya Qaraqum civarında olsun, bir-birlərini tanıyacaq, “Qurani-Kərimi” anlatmağa qeyrət etməklə sünnilik, şiəlik və digər məzhəbləri azaldıb, eyni inanc, eyni məzhəb altında bir-birini sevəcəklər, çünki türklər gərək dincə, əsasən, gərək qövmiyyətçə birdirlər. Yalnız bu zaman türklərin birliyinə heç kəs mane ola bilməyəcək. Yusuf Akçura və Ziya IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1097 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Göyalpın da qeyd etdiyi kimi, görkəmli sənətkarımız hakim olan sünnilik və şiəlik anlaşmazlıqlarını aradan qaldıraraq, bu məzhəb ayrılıqlarından yüksəkdə duran türk və islam birliyini görmək istəyirdi. “Türk” qəzetinin yazı heyəti Əli bəy Hüseynzadənin “Məktubi-məxsusi” məqaləsindəki tənqidə qarşı olaraq 1904-cü il 8 dekabr sayında dərc olunan 59-cu nömrəsində “Ə.Turaniyə cavab” adlı yazısı ilə “tatar” deyə bir qövmün olduğunu bildirmişdilər. Əli bəy Hüseynzadə isə bu məsələyə aydınlıq gətirmək üçün “Həyat” qəzetində ( 1905-ci il, 4, 9, 16, 22, 35, 52, 81, 82 nömrələrində) “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir” əsərini nəşr etdirmişdir. Müəllif türklüklə iftixar etdikləri halda türkün kim və kimlərdən ibarət olduğunu bilməyən nə qədər türk mühərrirlərimizin olduğunu bildirir və bu silsilə məqalələrdə türklərin kim və kimlərdən ibarət olduqlarını, haralarda yaşadıqlarını, hansı şöbəyə ayrıldıqlarını və sairə məsələləri izahını vermişdir. Müəllif həmçinin belə ciddi əhəmiyyət daşıyan məsələlərlə tədqiqatçıların hələ öncədən məşğul olmadıqları üçün şikayyət edir. Əli bəyi təəccübləndirən cəhətlərdən biri də bu idi ki, problemlə bağlı Avropa alimləri kifayət qədər araşdırmalar aparsalar da, birbaşa bizlə bağlı olan bu məsələ haqqında özümüzdə hələ kifayət qədər tədqiqat yox idi. Qeyd edək ki, belə addımı ilk dəfə XIX əsrin sonları tatar və osmanlı müəllifləri Əhməd Vəqfi Paşa, Süleyman Paşa, Mustafa Cəlaləddin Paşa, Şəhabəddin Mərcani, A.Qəyyum Nasi, Şəmsəddin Sami bəy, Nəcib Asim atmışdı. Əli bəy də bunları təsdiq edib bildirir ki, bu şəxslər bir cığır açmaq, yeni bir yol göstərmək təşəbbüsündə bulundular. Ancaq bunlar təşəbbüsdən irəli getmədilər. Bunu da qeyd edək ki, hətta Əli bəyin babası Şeyx Əhməd Səlyani də bu istiqamətdə türk xalqlarının ədəbiyyatından bəhs edən on yeddi səhifəlik “Tarixi-ədəbiyyatı-türk”əsərini yazmışdı. Şeyx Əhməd Səlyani ümumiyyətlə nəvəsinin dünyagörüşünün formalaşmasına böyük təsir etmiş və dini elmlərlə yanaşı, dünyəvi elmləri də yüksək qiymətləndirmişdi. Bu əsər haqqda ilk məlumatı görkəmli alimlərimiz Əziz Mirəhmədov və Xeyrulla Məmmədov vermişdi. Bəzi tədqiqatçılar yalnış olaraq qeyd edirlət ki, Şeyx Əhməd Səlyaninin həmin əsəri Azərbaycan ədəbiyyatının tarixindən bəhs edir. Biz bunu bir iyun 1990-cı il “Azərbaycan” qəzetində dərc olunan “Şeyxülislam Axund Molla Əhməd” məqaləsində görə bilərik. Lakin əsər haqqında olan tədqiqatlar və əsərdə olan başlıqlar da göstərir ki, “Tarixi ədəbiyyatı-türk” əsəri türk xalqlarının ədəbiyyatından bəhs edir. Əsərə verilən başlıqlardan da bunu görə bilərik: “Türklər”, “Türk əqvamının başçıları”, “Taciklər”, “Əski türklərin yazısı”, “Tu-ku ye - türk”, “Uyğurlar”, “Qutadqu-bilik”, “Uyğur lisanı”, “Cığatayca yazılmış məşur əsərlər”, “Əlişir Nəvai” və sair. Bir çox tədqiqatçılarımızın, həmçinin X.Məmmədovunda qeyd etdiyi kimi, Əli bəy bir sıra publisistik əsərlərində babası Şeyx Əhməd Hüseynzadəninin qaldırdığı məsələləri tamamlamışdı. Babasının naməlum səbəbdən yarımçıq qalmış “Tarixi-ədəbiyyatı-türk” əsərindəki türkoloji tədqiqatlarını Əli bəy “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir” əsərində davam etdirmişdir. Onu da qeyd edək ki, XIX əsrdə milliyyət məhfumu adı altıda türklər “tatar”, “müsəlman” kəlmələri ilə adlandırılırdı. Lakin hələ XIX əsrdən bir çox ziyalılarımız türkləri “tatar”, “müsəlman” adlandırılmasını qəbul etmirdilər. 1890-cı ildə “Kəşkül” qəzetinin 15-ci nömrəsində bu məsələ ilə bağlı məqalə (“Avam gəzmək – yuxu yatmaqmı dedin?”) dərc olunmuş və bu kəlmələrin milliyyət termini kimi işlənməyi tənqid olunmuşdur. XX əsrin əvvəllərində isə bu məsələ ilə əsaslı şəkildə Əli bəy məşğul olmuşdur. Lakin maraqlı bir məqamı da qeyd edek ki, müəllif “Həyat” sonra isə “Füyuzat”da nəşr olunan məqalələrində türkçülüyü, türklərə “tatar” deyil “türk” deyilməsini dönə-dönə təbliğ etməsinə baxmayaraq yanlış olaraq bildirilir ki, “türk” kəlməsi ilk dəfə 1915-ci ildə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin redaktorluğu ilə nəşr olunan “Açıq söz” qəzetində işlənilmişdir. Mirzə Bala Məmmədzadə “Milli Azərbaycan hərəkatı, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə isə “Azərbaycan Cumhuriyyəti (Keyfiyyəti, təşəkkülü və indiki vəziyyəti)”, “Qafqaz türkləri” əsərlərində bildirmişdilər ki, “türk” kəlməsi ilk dəfə “Açıq söz” qəzetində işlənmişdir. Lakin “türk” kəlməsi 1915-ci ilə qədər artıq təsdiq olunmuşdur və Əli bəy bu məsələni silsilə şəklində yazdığı “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir” əsərində geniş şəkildə əsaslandırmışdır. Qeyd edək ki, Azərbaycanda milli bir idealogiya səviyyəsində türkçülüyü ilk dəfə Əli bəy Hüseynzadə irəli sürmüş və təbliğ etmişdir. Təsədüfi deyil ki, məhz müəllifin “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir” əsəri Azərbaycanda ilk türkoloji yazı hesab olunur.
|