Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

SİTUATİV  FELİ  BİRLƏŞMƏLƏR
K om poncntlərinin  ad  və  fcldən,  yaxud  iki  fcldən  ibarət 
olmasmdan  asılı  olm ayaraq,  tərkibi  fellər  kom poncntlərinin 
m ənalarından  fərqlənən  yeni  bir  m əna  ifadə  edir.  Ola  bılər  ki, 
tərkibi  felin  ifadə  etdiyi  (yeni)  m ənada  onun  komponentlərinin 
ilkin  m ənasınm   izləri  m üəyyən  qədər  özünü  göstərsin.  Lakin 
bununla  belə,  tərkibi  felin  mənası  onun  kom ponentlərindən  bu 
və  ya  digərinin  ayrıhqda  götürülmüş  m ənasını  təkrar  etmir, 
ifadə etmir.

Türkoloji  ədəbiyyatda  ilci  felin  tərkibi  fellərdən  fərqli 
daha  bir  birləşm əsi  -   analitik  forması  da  qeyd  edilir.  Felin  bu 
analitik  forması  tərz  biriəşm əsidir.  Fel  tərzlərinin  analitik 
form alan  felin  elə  birləşm ələri  hesab  ediUr  ki,  onlar  əsas  fel 
sayılan  feli  bağlam a  ilə  funksional-köməkçi  fel  kimi  çıxış  edən 
təsriflənm iş  felin  birləşm əsi  vasitəsilə  düzəlir.  İki  felin  belə 
birləşm əsində  əsas  leksik  m əna  feli  bağlama  ilə  ifadə  edilir. 
Buna  görə  də  onu  belə  birləşm ələrin  əsas  feli  adlandınrlar. 
T əsriflənən  fel  ilə  ftınksionai-köməkçi  rolda  çıxış  edir. 
Funksional-köm əkçi 
fe! 
tərzin 
qrammatik 
m ənasm ı 
m üəyyənləşdirir,  bir  növ,  qrammatik  vasitə  rolunu  oynayır. 
Funksional-köm əkçi  fel  feli  bağlam a  (əsas  fel)  ilə  birləşdikdə 
onun  leksik  m ənasm a  təsir  etmir.  Bütövlükdə  feli  bağlam a  + 
funksional-köm əkçi  fel  m ənasm a  görə  bir  leksik  vahidə 
bərabərdir.  Lakin  bu  bir  leksik  vahidə  bərabər  olma  tərkibi 
fellərdəki  bir  leksik  vahidə  bərabər  olmadan  fərqlənir.  Əgər 
tərkibi 
felin  m ənası  onun  komponentlərinin  mənasm dan 
fərqlənən  yeni  leksik  m ənadırsa,  tərz  birləşm əsinin  analitik 
formasmı  əm ələ  gətirən  iki  fclin  birləşm əsində  yeni  leksik 
m əna  törəm ir,  birləşm ədə  iştirak edən  feilərdən  birinin,  əsas  fel 
hesab  edilən  feli  bağlamanm  leksik  mənası  qorunub  saxlanır, 
onun  leksik  m ənasm da  kəm iyyət  dəyişikliyi  baş  verir.  Türk 
dillərinin  morfoloji  quruluşuna  həsr  edilmiş  əsərlərdə  fellərin 
bir  cür  birləşm əsi  tərz  birləşm əsi  adlamr.  Qeyd  etmək  lazımdır 
ki,  feli  bağlam a  ilə  təsriflənən  felin  h ə '  cür  birləşm əsi  tərz 
birləşm əsi 
ola 
bilm əz. 
Felin 
tərz 
birləşm əsini 
m üəyyənləşdirm ək  üçün  xüsusi  qayda  yoxdur.  Buna  görə  də 
felin  tərz  birləşm əsini  m üəyyənləşdirm ək  üçün  h ər  dəfə 
m ətndən  çıxış  etm ək  lazımdır.  M əlum   olduğu  kimi,  türk 
dillərində,  o  cüm lədən  qədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində  fel 
tərzlərinin analitik formalarmı yaratmaq üçün nə xüsusi köməkçi 
fellər,  n ə   də  xüsusi  tərz  şəkilçisi  olan  feli  bağlamalar 
mövcuddur.  A dətən,  fel  tərzlərinin analitik formalarmı yaratmaq 
üçün  köm əkçi  fel  m övqeyində  tam  leksik-semantik  mənası  olan 
fellər, 
yəni 
leksik  m ənaya  malik, 
felə 
məxsus 
bütün 
kateqoriyalar  (təsdiq-inkar,  m əna  növü,  şəkil,  zaman,  kəm iyyət 
və  şəxs)  üzrə  təsriflənən  və  başqa  şəraUdə  müstəqil  şəkildə
398
işlənən,  cümlənin  müstəqil  üzvü  (xəbəri)  olan  fellər  çıxış  edir. 
Belə  fellər  köməkçi  sözlər  deyil,  m üstəqil  sözlərdir,  köməkçi 
funksiya  isə  onlarm  ikinci peşəsidir (funksional-köm əkçi  termini 
də  buradan  irəli  gəlir).  B elə  tam  mənalı  fellər  felin  tərz 
birləşm əsini  yaratmağa  xidm ət  ctdikdə  öz  leksik  mənasm ı  itirir, 
istisnasız  olaraq  qramm atik  m əna  ifadə  etm ək  üçün  işlədilir. 
Buna  görə  də  fel  tərzlərinin  analitik  formalarmı  ayırd  etm ək, 
təsriflənən  fclin  leksik  və  qrammatik  funksiyalarmı  qəti  şəkildə 
fərqləndirm ək  istər  müasir  türk  dillərində,  istərsə  qədim   türk 
ya-zısı  abidələrinin  dilmdə  praktik  olaraq  qeyri-mümkündür. 
T əsriflənən  fcllərin  leksik  və  qramm atik  vəzifələrini  m üəyyən- 
ləşdirm ək  üçün  hər  bir  aynca  halda  təsriflənm iş  felin  semantik 
əlam ətlərindən  və  qram m atik  funksiyalarm-dan  çıxış  etm ək 
lazımdır. 
Başqa 
sözlə 
desək, 
təsriflənm iş 
felin 
leksik 
əlam ətlərini  və  qrammatik  funksiyalarmı  yalnız  m ətn  vasitəsilə 
m üoyyənləşdirm ək  olar.  D em əli,  feli  bağlam a  və  funksional- 
köm əkçi  (təsriflənən)  felin  birləşib  Icksik-semantik  vahid əm ələ 
gətirm əsi  hər  dəfə  şəraitdən,  situasiyadan  asıhdır.  Dilçilərin 
morfologiyada  bclə 
birləşm ələri 
fclin 
tərz 
birləşm ələri 
adlandırdıqlarmı  nəzərə  alaraq  Icksikada  (söz  yaradıcılığmda) 
onları  situativ  fcli  birləşm ələr adlandırmaq  olar.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  situativ  feli  birləş- 
m ələri  ifadə ctdikləri  m ənalarm a görə  bclə qruplaşdırm aq  olar:
I. 
H ərəkətin  inkişafmt  ifadə  edən  situativ  feli  birləşm ələr. 
H ərəkəlin  inkişafmı  ifadə  edən  situativ  feli  birləşm ələr  hərə- 
kətin  başlanmasmı  və  inkişafmı,  davam  edən  h ərəkəti  bildirir. 
H ərəkətin  inkişafmı  göstərən  situativ  feli  birləşm ələr  -a,  -ə 
şəkilçili  fcli  bağlamalar  və  bar  «gctmək»,  ber  «verm ək»,  y o n  
«yürüm ək»,  d t   «aparmaq»,  k ə !  «gəlm ək»  təsriflənən  funk- 
sional-köməkçi  fcllərinin,  -ğah,  -^y//şəkilçili  feli  bağlamalar  və 
bar  «gctm ək»  təsriflənən  funksional-köm əkçi  felinin,  -ı,  -ı,  -u,  - 
ü  v ə  -ğah,  -g əh   şəkilçili  feli  bağlamalar  və  kəl  funksional- 
könıəkçi  fclinin  birləşm əsi  ilə  düzəlir;  m əsələn:  uça  bar (K T   ş
24),  «ölm ək  (hərfən:  uçaraq  getmək)»,  tə zə   bir  (MÇ  11) 
«qaçm aq»,  yolğah   Z>a/'(BK  ş  32)  «dağıtmaq»,  tuta  b e r (K .l  ş  1) 
«tutm aq»,  iti  ber  (K T   ş  1)  «düzəltmək»,  basa  ber  (T  38) 
«basm aq»,  tikə  ber  (B K   c  1)  «tikməb>,  sürə  e lt  (K T  ş  23)
3 9 9

«sürmək»,  yaya  e lt  (K T  ş  23)  «yaymaq,  dağıtmaq»,  toğa  yorı 
(B K   ş  27)  «yuxan  qalxmaq»,  k e ç ə  yo rı  (K T  ş  37)  «keçmək», 
keç ə k ə l ÇT  38)  «keçm ək»,  basa Äc?/(BK 
ş
 
32)  «basmaq»,  yürə 
k ə l (MÇ  16)  «yürüm ək»,  sürə k ə l {MÇ  26)  «sürümək»,  oza  k ə l 
(BK  ş  31)  «tabe  etmək»,  yaya /ra /(B K   ş  31)  «yaymaq»,  alğah 
k ə l  (B K   ş  32)  «almaq»,  ukğalı  k ə l  (BK   ş  28)  «tabe  olmaq», 
süfjüşgəlı k
ə
l ş  32)  «döyüşmək»  və s.
2. 
H fjrəkətin  sürəkliliyini 
ifadə  edən  situativ 
feli 
birləşm ələr.  Belə  situativ  feli  birləşm ələr  elə  hərəkəti  bildirir 
ki,  bu  h ərək ə t  uzun  m üddət  davam  edir,  yaxud  daimi  baş  verir. 
A dətən,  belə  hərək ətin   nə  başlanğıcı,  nə  də  sonu  olur.  Qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  hərəkətin  sürəkliliyi,  davamlıhğı 
mənasmı  ifadə  edən  situativ  feli  birləşm ələr  -ı,  -i,  -u,  -ü və  -ıp,  - 
ip  şəkilçili  feli  bağlam alar  və  te/-«getm ək»,  y o n  «yürümək»  və 
k ə l  «getm ək»  funksional-köm əkçi  fellərinin  birləşm əsi  ilə 
düzəlir;  bar flınksional-köm əkçi  feli  təkcə  -ı,  -i,  -u,  -ü  şəkilçili 
feli  bağlam a  ilə,  y o rı və  k ə l funksional-köməkçi  felləri  isə  hər 
iki  feli  bağlam a  forması  ilə birləşir;  m əsələn:  y o k  bolu b a r{0   3) 
«m əhv olm aq»,  alı  bar (K T   7)  «almaq», y e lü  b a r ij  27)  «sürotlə 
gctmək»,  yo ka d u   bar {YİT  ş  10)  «m əhv  olmaq»,  turu-ölü yorı 
(KT  c  9)  «yorulmaq»,  sü ləp   y o rı  (K T   10)  «qoşun  çəkmək», 
yo rıyu   k ə l  (MÇ  18)  «yürüş  etmək»,  ebirü  k ə l  (T  28) 
«dolanmaq»,  ayu k ə l (MÇ  27)  «çağırmaq»,  tirilip /rə/(B K   ş  34) 
«toplanmaq»,  şa şıp kəI{M Ç   33)  «şaşmaq» və  s.
3.  H ərəkətin   bitməsini  ifadə  cdən  sitaativ  feli  birləşmələr. 
H ərəkətin  bitm əsi,  işin  tam  icra  edilib  qurtarması  mənası  təkcə 
feli  bağlam a  forması,  yaxud  təkcə  funksional-köməkçi  fellə 
ifadə  edilmir,  feli  bağlam a  formasmm  leksik-semantik  mənası 
və  fonksional-köm əkçi  felin  qrammatik  mənasının  məcmusun- 
dan  yaranır.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  hərəkətin 
bitm əsini,  işin  icrasının  tam  qurtarmasım  ifadə  edən  situativ  fcli 
birləşm ələr  -ı,  -/'  -u,  -ü v ə   -ıp,  -/pşəkilçili  feli bağlamalar və  bar 
«getmək»,  ber «verm ək»,  ıd  «götürmək»,  k ir «girmək»  və  kör 
«görmək»  funksional-köm əkçi  fellərinin  birləşm əsi  ilə  düzəlir; 
m əsələn:  tə zip   bar  {¥^1  ş  33)  «qaçmaq»,  tirilip  bar {BY^  c  1) 
«toplanmaq», y o lıp  bar{M Ç  29)  «dağıtmaq»,  sü lə y i b ir { K l  ş  8)
«qoşun  çəkm əb),  alı  bir  (JLT  ş  8)  «almaq»,  esidü  ber  (J   15) 
«eşitmək»,  kazğanu ö/>(B K  c  10)  «qazanmaq»,  ayu Z>//-(MÇ  33) 
«çağırmaq»,  ıçğınu  ıd  (K T  ş  6)  «qovmaq»,  y itirü   ıd  (K T  ş  7) 
«sona yetirmək»,  tə zip  kir{M Ç   34)  «tabe  olmaq»,  opulu kir{¥^Ç  
23)  «hücum  etmək», y e li kö r{T   26)  «sürətlə  getm ək»  və  s.
4.  H ərəkətin  qısa  zam anhhğını,  yaxud  qəfılliyini  ifadə
edən  situativ  fcli  birləşm ələr.  Belə  situativ  feli  birləşm ələr  qısa 
müddətli,  sürotli,  tələsik,  qəfıl  hərəkəti  ifadə  edir.  Q ədim   türk 
abidələri  dilində  hərəkətin  qısa  zam anhlığm ı,  yaxud  qəfilliyini 
ifadə  edən  situativ  feli  birləşm ələr  -ı,  -i,  -u, 
-ü  və  -ıp,  -ip 
şəkilçili  feli  bağlamalar  və  a l  «almaq»,  tüs  «düşm ək»,  ur 
«vurmaq»  və  şı  «sındırmaq»  təsriflənən  fcllərin  birləşm əsi  ilə 
düzoHr;  al  «almaq»  və  ur  «vurmaq»  təsriflənən  felləri  -ı,  -/,  -u,
-z>'şəkilçili  feli  bağlamalarla,  tüs  «düşm ək»  təsriflənən  feli  isə  - 
ıp,  -//7şəkilçili  feli  bağlama  ilə  birləşm ə  əm ələ  gətirir;  m əsələn: 
tirü al (MÇ  15)  «toplamaq»,  kobartı  al (MÇ  5)  «birləşdirm ək», 
yorup  tü s  (MÇ  31)  «yürüş  etmək»,  sıyu   wr  (K T   ş  36) 
«sındırmaq,  qırmaq,  üzm ək» və  s.
5.  H ərəkətin  vəziyyətə  keçdiyini  ifadə  edən  situativ  fcli 
birləşm ələr.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  situativ 
birləşm ələrin  ikinci  komponenti  kimi,  adətən,  statik  -  vəziyyət 
və  ya  hal  bildirən  fel  çıxış  edir.  Situativ  feli  birləşm ənin  lcksik- 
semantik  mənası  feli  bağlama  ilə  ifadə  edilsə  də,  funksional- 
köməkçi  fel  öz  leksik-semantik  mənasının  təbiətinə  uyğun 
olaraq  m üstəsna  d ərəcəd ə  statik  vəziyyət  ifadə  edir.  H ərəkətin 
hala,  vəziyyətə  keçidiyini  ifadə  cdən  situativ  feli  birləşm ələri 
yaradan 
funksional-köməkçi 
fellər  öz 
lcksik 
qrammatik 
mənasını  tamamilə  itirir,  tam am ilə  qrammatikallaşır.  Qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  hərəkətin  hala,  vəziyyətə 
keçdiyini 
ifadə  edən 
situativ 
fellər  qədim  
türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  -/,  -/,  -u,  -ü şəkilçili  feli  bağlamalar  və  kal 
«qalmaq», 
olur 
«oturmaq» 
funksional-köməkçi 
fcllərinin 
birləşm əsi  ilə  düzəlir;  m əsələn:  ya tu   k a l {K 1   şm  9)  «yatmaq», 
oluru  ka l {Y   48)  «oturmaq»,  alı  o Iu r{J  32)  «almaq»,  igidü olur 
(T  62)  «yüksəltm ək»,  iti oIur{K.Ç  14)  «təşkil  etm ək»,  ayu  olur 
(K Ç   14)  «çağırmaq».

6 . 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  situativ  feli 
birləşm ələr təkcə  feli bağiam a və təsriflənən  felin b irləşm əsi  ilə 
deyil,  h əm   d ə  iki  təsrilənən  felin  birləşm əsi  ilə  də  düzəlir.  İki 
təsriflənən  felin birləşm əsi  o  zam an  situativ  feli  birləşm ə  əm əiə 
gətirir  ki,  birləşm əyə  daxil  olan  fellərdən  biri  (adətən,  sıraca 
ikinci)  öz  sem antik  m ənasm ı  itirir,  yalnız  qrammatik  funksiya 
daşıyır  və  funksional-köm əkçi  fel  vəzifəsində  çıxış  edir.  İlk 
baxışda 
belə 
situativ 
feli 
birləşm ə 
cümlənin 
həm cins 
xəbərlərin dən   fərqlənm ir.  Onları  yalnız  kontekst  vasitəsilə 
fərqləndirm ək  olar;  cüm lənin  həm cins  xəbərləri  öz  m üstəqil 
leksik-sem antik  m ənalannı  qoruyub  saxlayır  və  iki  hərəkəti 
ifadə  edir,  situativ  feli  birləşm ələrin  isə  ikinci  komponenti  öz 
leksik-sem antik  m ənasm ı  itirir,  qram m atik  m əna  kəsb  edir, 
qram m atik vasitəyə  çevrilir,  iki  fel  bir yerdə bir m əna ifadə  edir; 
ikinci kom ponent hərəkətin  gedişinin  xarakterini  bildirir.
Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  iki  təsriflənən  felin 
birləşm əsindən  düzələn  situativ  feli  birləşm ələr  nadir  hallarda 
işlənir;  m əsələn:  ...  tö rt  tigin  g ə lib   Işbara  B ilgə  K ü li  çorığ 
yoğ latı,  b əd izin   b ə d izti  olurtı  (K Ç   24)  «...  dörd  şahzadə  gəlib 
Işbara Bilgə  K üli çoru dəfn etdi,  sərbadəsini naxışlarla bəzədi».
M O R F O L O G İ Y A
GIRİŞ
Morfologiya,  sintaksislə  yanaşı,  diHn  qramm atik  qurulu- 
şunu  öyrənən,  araşdıran  qrammatikanm  iki  əsas  şöbəsindən 
biridir.  Morfologiya terminini  dilçilik  biologiyadan  götürmüşdür. 
Tcrmin  iki  yunan  sözünün  birləşm əsindən  əm ələ  gəlmişdir: 
m orphc  «lorma»  və  loqos  «elm,  təlim»;  hərfl  təcrübəsi  forma 
haqqmda  elm,  forma  haqqm da  təlim   dem əkdir.  Sözün  geniş 
mənasında  morfologiya  söz  və  onun  form alan  haqqm da  dilçilik 
clmidir.  Morfologiya  dildə  işlənən  sözləri,  onlarm   dəyişm əsini 
və  qruplaşmasmı,  yəni  nitq  hissələrini  öyrənir.  D ildə  olan 
sözləri  dilçilik  clminin  başqa  bir  şöbəsi  -  lcİcsikologiya  (habclə 
scmasiologiya)  da  Öyrənir.  Tədqiqat  obycktinin  eyni  olması  o 
dem ək  deyildir  ki,  morfologiya  və  leksikologiya  bir-birini  təkrar 
edən  dilçilik  sahələridir.  «...  leksikologiya  sözü  dilin  lüğət 
tərkibinin  vahidi  kimi  əsasən  leksik-semantik  planda  tədqiq 
edirsə,  morfologiyada  söz,  hər  şcydən  əvvəl,  dilin  qrammatik 
quruluşunun, 
onun 
morfoloji 
sisteminin 
ümumi 
qamınaLiyğunluqlannı  aşkar  etm ək  istiqam ətində  öyrənilir. 
Leksikoiogiya  üçün  sözün  şəkil  və  m əzm unca  m ü xtəlif  leksik- 
sem antik  qruplan,  yaranma  m ənşəyi,  üslubi  qayəsi,  işlənm ə 
xüsusiyyətləri 
həlledicidirsə, 
morfologiyada 
sözün 
yalnız 
m orfoloji-qram m atik  səciyyəsi  əsasdın>.‘  Leksikologiya  ilə 
morfologiya  arasmda  sözə  baxım  metodunda  əsaslı  fərq  vardır: 
leksikologiya  konkret  sözü  -   onun  mənasmı,  adlandırdığı 
obyektə  münasibətini,  adlandırdığı  cbyektlə  əlaqəsini,  habelə 
m ənşəyini  öyrənirsə,  morfologiya  m ücərrəd  sözü  -   onun 
form asm ı  öyrənir.  M əsələn,  leksikologiya  üçün  ö g  «ana»  v ə  tağ 
«dağ»  sözləri  arasmda  böyük  fərq  vardır,  morfologiya  üçün  isə 
onlarm   arasmda  heç  bir  fərq  yoxdur.  Leksikologiyada  ö g   canlı

adamı,  valideynlərdən  birini,  tağ cansız  əşyanı  bildirirsə,  m or- 
fologiyada  h ər  iki  söz  əşya  adını  bildirir.  Leksikologiyanm   söz 
haqqm dakı  hökm ləri  konkretdirsə,  morfologiyanm  söz  haqqm - 
dakı  hökm ləri  üm um idir.  M orfologiya  sözün  m ənasm ı  yox,  qu- 
ruluşunu öyrənir.
Bütün  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı  abi- 
dələrinin  dilində  də  sözü  quruluşuna,  daha  doğrusu,  tərkibinə 
görə  iki  hissəyə  ayırmaq  olar:  kök  və  şəkilçi.  M orfologiyada 
kök  də,  şəkilçi  də  m orfem   adlandırıhr və  m üəyyən  m əna  (leksik 
m əna yox,  üm um iyyətlə,  məna)  ifadə  edən  ən  kiçik dil  vahidinə 
m orfem   deyilir.  D em əli,  dil  vahidinin  leksik  m əna  ifadə  edib- 
etm əm əsinin  onım  morfem  adlanması  üçün  əhəm iyyəti  yoxdur. 
Belə  ki,  başla  «başlam aq»  fehndə  iki  morfem  vardır;  baş və  la. 
B aş  sözünün  m üə^yən  leksik  məna  ifadə  etm əsinə,  əşya  adı 
bildirm əsinə,  -la  şekilçisinin  leksik  m əna  ifadə  etm əsinə,  h ətta 
ayrıhqda  işlənə  bilm əsinə  baxmayaraq,  m orfologiyada  onlar 
bərabərhüquqlu morfem lərdir.
Türk  dillərində  sözün  kökü  ilə  əsası  eyniyyət  təşkil  edir. 
Düzdür,  son  zam anlar  bəzi  dilçihk  əbəbiyyatm da,  hind-A vropa 
dilçiliyinə  təqhd  olaraq,  sözün  kökü  və  əsası  arasmda  fərq 
qoyulur;  ilkin,  ə sh   sözlər  kök  hesab  edihr,  onlann  üzərinə  bir 
sözdüzoldiei  şəkilçi  artırdıqda  ilkin  söz  sözün  kökü,  şəkilçi,  adi 
qaydada,  elə  şəkilçi  də  adlandırıhr,  lakin  ilkin  söz  və 
sözdüzəldiei  şəkilçidən  əm ələ  gəlmiş  (törəm ə)  sözə  yeni 
(sözdüzəldici)  şəkilçi  artırdıqda  törəm ə  söz  sözün  əsası 
adlandınlır,  üçüncü  şəkilçini  əlavə  etdikdə  ilkin  kök  və  iki 
şəkilçidən  om ələ  gəlm iş  törəm ə  söz  sözün  əsası  adlandınlır. 
B əzən düçilik ədəbiyyatm da bclə hökm lərə də rast gəlm ək olur; 
«Sözün  sözdəyişdirici  şəkilçiyə  qədər olan  hissəsi əsas adlanır». 
«K ökə  neçə  sözdüzəldici  şəkilçi  əlavə olunursa,  o  qədər də  əsas 
əm əlo  gəlir».'
A dətən,  türkologiyada  kökə  belə  tə rif  verirlər;  Sözün 
leksik-  semantik  və  qramm atik  m ənası  olan,  m üəyyən  suala 
cavab  verən  və  sintaktik  vəzifə  daşıyan  hissəsinə  kök  deyilir. 
Çox  vaxt  bu  tə rif daha  da  sadələşdirilib  belə  ifadə  edilir;  Sözün
leksik ınənası  olan  və  dəyişm əyən  hissəsinə  kök  deyilir.  H ər  iki 
tərif  tədris  üçün,  elm i  araşdırm a  üçün  yararh  olsa  da  elmi 
deyildir.  M əlum   olduğu  kimi,  köməkçi  nitq  hissələri  və  nidalar 
da  söz  hesab  edilir  və  hələ  heç  kim  onlan  söz  olmaq 
«m ükəlləfıyyətindən»  azad  etm əm işdir.  D igər  tərəfdən,  bu  da 
məlumdur  ki,  köm əkçi  nitq  hissələrinə  daxil  olan  sözlərin  və 
nidaların  leksik  sem antik  m ənası  yoxdur,  lakin  onlar  şəkilçi  də 
deyil,  sözdür.  D em əli,  onlar  kök  də  deyildir,  şəkilçi  d ə  deyildir. 
Bəs  onda  nədir?  Sözdür!!!  Axı,  türk  dillərində  sözün  özü  ya 
kökdən,  ya  da  kök  və  (m üxtəlif sözdüzəldici  və  sözdəyişdirici) 
şəkilçidən  ibarət  olur.  M üasir  türkologiya  elm ində  (ümumiy- 
yətlə,  dilçilikdə)  sözün  kökü  (hind-A vropa  dilçiliyində,  habelə, 
sözün  əsası)  v ə  şəkilçi  haqqındakı  fıkirlərə  görə  köm əkçi  nitq 
hissələrinə  daxil  olan  sözlər  və  nidalar  söz  olm aqdan,  bir  növ, 
çıxanhr.  Bunu  n əzərə  alaraq  bir  daha  qeyd  etm ək  lazımdır  ki, 
miiasir  dilçilikdə  sözün  kökü  m əfhum unu  m üəyyənləşdirən 
tərif,  tədrisi  asanlaşdırsa  da,  elmi deyildir.
Dilçilik  ədəbiyyatm da  şəkilçilərə  belə  tə rif verilir;  Sözün 
lcksik  m ənaya  m alik  olm ayan  və  dəyişən  hissəsinə  şəkilçi 
deyilir.  Şəkilçilərin  leksik  (lüğəvi)  m ənası  olm ur,  qramm atik 
mənanı  isə  yalnız  kökə  birləşdikdən  sonra  sözün  tərkibində 
qazanır;  m əsələn,  «-iÄr şəkilçisi  hansı  qram m atik  m ənanı  ifadə 
edir»  suahna  yalnız  həm in  şəkilçi  sözə  əlavə  edildikdən  sonra 
cavab  verm ək  olar;  kağandır «xac\andiT»  sözündə  -c///" xəbərlik, 
urtur  «vurdur»  sözündə  isə  felin  icbar  növünün  şəkilçisidir. 
Şəkilçisi  təkcə  qram m atik  m əna  baxım ından  deyil,  fonetik 
cəhətdən  də  kökdən asıhdır;  o,  kökə  uyuşmalıdır,  m əsələn;  adh, 
elli,  Juzlu,  sözlü.  M üasir türk dillərində  olduğu kimi,  qədim   türk 
yazıs!  abidələrinin  dilində  də  vəzifəsinə  görə  şəkilçiləri  iki 
qrupa 
ayırm aq 
olar; 
1) 
sözdüzəldici 
şəkilçilər 
və 
2) 
sözdəyişdirici  şəkilçilər.  Sözdüzəldici  şəkilçilər  söz  kökünə 
artırıldıqda  onun  sem antik  mənasını  dəyişir,  sözə  yeni  leksik- 
scmantik  m əna  verir,  yeni  leksik  vahid  yaradır.  Lakin  dilçilikdə 
hökm  sürən  belə  bir  fıkirlə  razılaşmaq  olm az  ki,  guya 
sözdüzəldici  şəkilçi  artınldığı  sözün  leksik-semantik  m ənasını 
tamamilə  dəyişir,  ə w əik in d ən   tamailə  fərqli  söz  yaradır.  Heç 
bir  şəkilçi  əlavə  edildiyini  sözdən  leksik-sem antik  m ənaca
405

tam am ilə  fərqlənən  yeni  söz  yarada  bilməz,  hətta  bir-birindən 
fərqli  qütblərdə  duran  isim  v ə  fellərdə  belə  varislik  çaları  gözə 
çarpır.  H ər  hansı  bir  sözdüzəldici  şəlcilçi  artırıldığı  sözün  ilkin 
m ənası  ilə  bu  və  ya  digər  d ərəcədə  semantik  əlaq əsi  olan  yeni 
leksik-sem antik  m ənah  söz  yaradır;  yeni  yaranan  söz  əvvəlki 
sözlə  olan  bütün  leksik-semantik  əlaqələrini  kəsm ir;  m əsələn, 
başhğ «bSiş\\»  başı o\an  (adam),  öa^ai/«başda durm aq»,  kağanlığ 
«xaqanh»  xaqanı  olmaq,  kağanla  «xaqan  qoymaq»  deməkdir. 
Sözdüzəldici  şəkilçilərə  elmi  ədəbiyyatda  leksik  şəkilçilər  də 
deyihr.
Sözdəyişdirici  şəkilçilər  əlavə  cdildikləri  sözlərdə  yeni 
leksik-sem antik  m əna  yaratmır,  sözlərin  təkcə  qrammatik 
formasmı  (fonetik  tərkibini  yox)  dəyişir,  sözdə  yeni  qrammatik 
m əna  ə m ə lə   gətirir.  Buna  görə  də  bunlara  elmi  ədəbiyyatda 
qram m atik şəkilçilərdə deyilir.
B əzi  dilçiUk  ədəbiyyatm da  şəkilçilərin  üçüncü  bir  növü  -  
form adüzəldən  şəkilçilər  növü  də  göstərihr;  bu  şəilçiləri  leksik- 
qram m atik  şəkilçilər  də  adlandırırlar.  Form adüzəldən  şəkilçilər 
sözün  leksik  m ənasm ı  həm   dəyişir,  həm   də  dəyişim ir,  başqa 
sözlə  desək,  leksik-qram m atik  şəkilçilər  sözün  baş  İeksik 
m ənasm ı  saxlam aqla  onda  m üəyyən  bir  yeni  m əna  çaları  əm ələ 
gətirir.  B elə  şəkilçilər,  əsasən,  fellərlə  əlaqədardır.  Formadü- 
zəldən  şəkilçilərə  feUn m əna növlərini,  feUn tərzlərini  düzəldən 
şəkilçilər,  habelə  feU  sifət  v ə  feU  bağlama  şəkilçilərini  (bəzən 
m əsdər şəkilçilərini də  buraya əlavə edirlər) daxil  edirlər.
M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   turk  yazısı 
abidələrinin  diiində  də  şəkilçilər  sözün  scnuna  artın hr.  Müasir 
türk  diUərində  ahnm a  ön  şəkilçilər  (prefıkslər)  işləndiyi  halda 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  diUndə  ön  şəkilçilər  işlənmir. 
M üasir  türk  diUərində  olduğu  kimi,  qədim  türk  yazısı  abidələ- 
rinin  diUndə  də  şəkilçilərin  m öhkəm   təsbit  edilmiş  sırası  möv- 
cuddur,  m əsələn,  sözdəyişdirici  şəkilçilər  sözdüzəldici  şəkil- 
çilərdən  sonra  gəUr,  yəni  bütün  sözdüzəldici  şəkilçilər  sözə 
birləşdirildikdən  sonra  sözə  sözdəyişdirici  şəkilçi  artırmaq  olar. 
K ateqoriai  (kateqoriya  əm ələ  gətirən)  şəkilçilərdən,  m əsələn, 
isim lərdə,  birinci  kəm iyyət,  ondan  sonra  m ənsubiyyət,  daha 
sonra  hal  şəkilçisi  gəUr,  təbii  ki,  xəbərUk  şəkilçisi  sözün  lap