Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

Ə bülfəz  R əcəb lı
QƏDIM  TÜRK YAZISI 
ABIDƏLƏRİNİN  DİLİ
U niversitetlərin fü o lo g iya  
fa kiiltələri  üçün  dərs  vəsaiti
BAKI  -   NURLAN  -  2 0 0 6

ÖN  SÖZ
Elm i  re d a k to ru ;
R əyçilər:
E .İ.Ə zizov
fılologiya  elm ləri  dolctoru, 
professor
M .D .N o vruzo v
fılologiya  elmluri  doktoru. dosent
İ.D.VəUyev
fılologiya elmləri namizodi,  dosent
Ə .R əcəbli.  Q ədim   tü rk   yazısı  a b id ə lə rin in   dili.  I  h issə.  Bakı, 
N urlan,  2006,  648  s.
«Q ədim   türk  yazısı  abıdələrinin  diii»  adlı  ə s ə rd ə   göytürk 
və  qədim   uyğur  əlifbası  ilə  yazılm ış  kitabələrin  dili  araşdınlır. 
K itabda  bu  abidələrin  öyrənilm əsi  tarixi,  onlarm  dilinin  fonetik 
quruluşu,  leksikast  m əsələləri,  morfoloji  və  sintaktik  quruluşu 
araşdırılır.  K itabuı  sonunda  qədim   türk  yazısı  k itab ələrin d ən  
m ətnlər  v ə  bu  m ətalərə  aid  qədim   türkcə  -  azərbaycanca  lüğət 
təqdim   edilir.
K itab  universitetlərin  fılologiya  fakültələrinin  təiəb ələri, 
m agistrlər,  aspirantlar,  dilçilər  və  qədim   türk  dilləri  ilə 
m araqlananlar  üçün nəzərdə  tutulmuşdur.
4602000000 
/V 
098 -  2006
Q rifli  nəşr
©Ə.Rəcəbli,  2006
Respublikam ızm   ali  m əktəblərinin  füologiya,  tarix  və 
şərqşünaslıq fakültələrində  «Q ədim  türk yazısı  abidələrinin dili» 
(tarix  fakültələrində  « Q ədim   türk  yazısı  abidələri»)  fənni  tədris 
edilir.  1993-cü ildə p r o f   Ə lisa Şükürlünün eyni  adh dərsliyi nəşr 
edilmişdir.  M ən  də  b elə  bir  dərslik  yazm aq  haqqm da  çoxdan 
fikirləşirdim .  Lakin iki  sə b ə b ə  görə buna cü rət etm irdim :!.  Göy- 
türk  yazısı  abidələrinin  dili  sahəsində  filologiya  elm ləri  nami- 
zədi  və  sonra  doktoru  elm i  dərəcəsi  alm aq  üçün  dissertasiyalar 
m üdafiə  etm əyim ə  baxm ayaraq,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dili  fənni ü zrə  dərs dem əm iş,  m ühazirə oxum am ışam ;  daha doğ- 
rusu,  ixtisasım   üzrə  m ühazirə  dem əkdən  təcrid   edilmişəm. 
A m m a  h əm işə  bu  fikirdə  olm uşam  v ə  indi  d ə  b u   fikirdəyəm  ki, 
dərslik yazm aq üçün  h ə m   həm in  sah ə üzrə  d ərin  v ə  m ükəm m əl 
biliyə  m alik  olmaq,  h ə m   də  həm in   biliyi  tə lə b ə lə r  qarşısmda 
sm aqdan  keçirm ək  lazım dır.  İkinci  şəraitdən  m əh ru m   edildiyim. 
üçün  dərsliyim in  uğursuz  çtxacağm dan  qorxurdum ,  elə  indi  də 
qorxuram .  2.  Q ədim  tü rk  q əbilələrinin  dili  haqqm da dərslik yaz- 
m aq  üçün  özüm ü  h azır  saym ırdım .  H əm işə  bu  fıkirdə  olmuşam 
ki,  nəinki  nam izədlik,  h ə tta   doktorluq  dissertasiyası  müdafiə 
elm ək  elm lə,  elm i  işlə  m əşğul  olm ağa  hazu hqdır.  Q ədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dili  haqqm da  d ərslik  yazm aq  üçün  əvvəlcə 
bu  abidələrin  m ətnlərini  v ə  m ətnlərin  dilini  m üfəssəl  tədqiq 
etm ək  lazım   idi.  1993-cü  ildə  iri  h əcm li  «O rxon-Yenisey 
abidələri»  adh  kitabım   n əşr  edildi.  K itabda  göytürk  əlifbası  ilə 
yazılm ış  kitabələrin  çox  hissəsi  toplanm ışdır.  Bunun  ardmca 
göytürk  və  qədim  uyğur əlifbası  ilə  yazılmış  kitabələr  toplanmış 
dörd  cildlik  (110  m ü ə llif v ərəq i  həcm ində)  «Q ədim   türk  yazısı 
abidələri»  adh  əsər  hazırladım ,  qədim   türk  qəbilələrinin  tarixi 
haqqm da  «Ulu  türklər»  (20  m ü ə llif vərəqi)  adh  əsəri yazdım   və 
«Q ədim   türkcə-azərbaycanca  lüğət»  (17  m ü ə llif  vərəqi)  adlı 
kitabı  hazırladım .  N əh ay ət,  1996-97-ci  illərd ə  dörd  cildlik 
«G öytürk  dili»  (123  m ü ə llif vərəqi)  adlı  əsəri  bitirdim .  Yalmz 
bundan  sonra  1998-ci  il  yanvar  aym m   3-də  «Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin dili» adlı dərsliyi yazm ağa başladım.

Bir  neçə  söz  fennin  və  dərsliyin  adı  h aq q ın d a.  M ən  bu 
fıkirdəyəm   ki,  fənnin  adı  düz  deyil.  Bu  adı  bu  fən n in   xüsu- 
siyyətlərini  düzgün  başa  düşm əyənlər  tə k lif   etm işlə r.  Mü- 
lahizələrim i  bir  neçə  dəfə  rəsm i  şəkildə  sö y ləm işəm ,  lakin  qə- 
bui  edilm əm işdir.  Qədim  türk  yazılı  ab id ələrin in   dili  m ə f 
lıumuna  göytürk  (Orxon-Yenisey),  qədim   uyğur,  hm d ,  Suriya, 
nestorian,  ərəb  əlit'baları,  Çin  heroqifləri  və  d ig ə r  əlifbalarla 
yazılmış  türkdilli  m ətnlər  daxildir.  T ə lə b ə lə rə   bu  qədər 
əlifbanm  xüsusiyyətlərini,  üstəlik  m ətnlərin  dilini  d ə   ö yrətm ək 
icrası  m üm kün  olan  vəzifə  deyildir.  Bu  q əd ər  əlifb an ı  bilən 
müəlUm də  tapmaq  qeyri-mümkündür.  Fənni  indiki  adı  ilə  tədris 
etm ək ya  özünü,  ya  da  elmi  aldatmaqdan  başqa  b ir  şey  deyildir. 
Buna  görə  də  m ən  fənni  «Q ədim   türk  yazısı  a b id ə lə rin in   dili» 
adlandırmağı  tə k lif  edirəm  və  bu  dərsliyi  də  h ə m in   ad  altm da 
yazmışam. 
Bu 
məflruma 
qədim  
türklərin 
ö zü n əm əx su s, 
özlərinin  kəşfı  olan  göytürk  (Orxon-Yenisey)  v ə   q əd im   uyğur 
əlifbası  ilə  yazılmış  m ətnlər  daxildir.  Bu  adla  türk  d illərin in   ən 
qədim   dövründən  I069-cu  ilədək  -   qədim   uyğur  əlifb ası  ilə  də 
əlyazm a  nüsxəsi  olan  «K utadğu  bilig»  («X oşbəxtlik  g ə tirə n  
bilik»)  əsərinədək  olan  m ətnləri  araşdırnıaq  v ə   tə d ris  etm ək  
olar.  H ətta  K aşğarh  Mahmudun  «Divani  Iüğət-it-türk»  adh  ə sə ri 
də  ərəb  əlifbası  ilə  yazıldığı  üçün  qədim   türk  yazısı  ab id ələri 
m əflıum una daxil  olmur.
«Q ədim   türk  ya/jsı  abidələrinin  dili»  adh  dər;,lik  h əm  
həcm cə,  həm   quruluşca,  həm   də  elmi  baxımdan  in d iy ə d ə k   bu 
mövzuda  yazılmış  əsərlərdən,  xüsusən  d ərsiiklərdən  fərqlənir. 
Çahşm ışam   ki,  oxucu  qədim  türk  qəbilələrinin  dilini  ürək d ən  
sevsin.  Buna  görə  də  qədim  türk  yazısı  abidələri  d iü n in   leksik 
sistemini,  fonctik  və  qrammatik  quruluşunu  m ü fəssəl,  lakin 
yığcam  şəkildə  təqdim  ctmişəm .  Oxucu  diqqət  etsə,  hətta 
müasir  türk  dillərinin,  o  cüm lədən  m üasir  A zərbaycan  dilinin 
quruluşuna  həsr  edilmiş  dərsliklərdə  də  bu  müfi^ssəlliyi  görə 
bilməz.  Lakin  isıiəməzdim  ki,  oxucu  əsərin  quru  yerdə 
yarandığmı  düşünsün.  Bu  əsərdən  əvvəl  T ələt  T əkinin  «Orxon 
türkcəsinin  qrammatikası»  (ingilis  dilində),  A .N .K ononovun 
olduqca  yaxşı  təsir  bağışlayan  «Türk  run  abidələri  diünin 
qramm atikası»  (rus  dilində)  və  Əlisa  Şükürlünün  «Qədim   türk
4
yazıh  abidələrinin  dili»  əsərləri  nəşr  cdilmişdir.  M ən  dərsliyi 
yazarkən  öz  tədqiqatlanm la  yanaşı,  həm in  əsərlərdən  də 
öyrənm iş,  istifadə  etm işəm .  B una  görə  də  həm in  m üəlliflərə, 
xüsusən  dəfələrlə m əni  bu  əsəri yazm ağa tə h rik   etmiş  filologiya 
elm ləri  doktoru,  professor  Ə lisa  Şükürlüyə  m innətdarhğım ı 
bildirirəm.
D ərslikdə  nüm unə  kimi  verilən  dil  m aterialları  1993-cü 
ildə  nəşr  etdirdiyim  «O rxon-Y enisey  abidələri»  kitabm dan  və 
h ə lə   də  əlyazm ası  şəklində  olan  «Q ədim   türk  yazısı  abidələri» 
ad h  əsərdən  götürülmüşdür.
Belə  bır  flkirdən  uzağam   ki,  tam  m ükəm m əl  və  heç  bir 
qüsuru  olmayan  əsər  yazm ışam .  O la  bilər  ki,  diqqətsizliyim ,  ya 
da  savadımm  qüsuru  üzündən  dərslikdə  bu  və  ya  digər  nöqsan 
olsun.  Oxucu  gördüyü  nöqsanlar  haqqında  m ənə  m əlum at 
verərsə,  ona m innətdar olaram.
Bakı, 22 aprel 1998-ci iL

I  FƏSIL
QƏDİM  TÜRK YAZISI  ABİDƏLƏRİNİN 
ÖYRƏNİLMƏSİ
GÖYTÜRK YAZISI ABİDƏLƏRİNİN 
ARAŞDIRILMASI  TARİXİNDƏN
Elmi  ədəbiyyatda  çox  vaxt  səhv  olaraq  run  v ə   y a  runik 
yazı  adlandınhan  göytürk,  yaxud  O rxon-Y cniscy  y azısn ıın   - 
qədira  göytürk  əhfbasının  tarixi  haqqında  ə h m iz d ə   h ə l ə   də 
dəqiq  m əhım at  yoxdur.  Göy1:ürk  əhfbasm m   (y azısın m )  n ə   vaxt 
və  harada yaranm ası  haqqm da  indiyədək  yahnz  fə rz iy y ə lə r  irəh  
sürülmüşdlür.  Bu  fərziyyələri  qəbul  da,  rədd  d ə   e tm ə k   olar. 
H əm   də  m ütəxəssislər  qədim   türk  (yaxud  h un )  y azısm d an  
danışarkən  dəqiq nəyi  nəzərdə  tutduqlarm ı  sö yləm irlər;  b ihnm ir 
ki,  bu  yazı  hunlarm   öz  əhfbası  (üm um iyyətlə,  h u n la rm   öz 
əhfbası  olmuşdurmu?)  ilə,  yaxud  soğd  əhfbası  ih^  (so ğ d lar  Hun 
imperiyasmda  yaşayır  və  H un  saraym da  işlə y ird ilər,  hunlar 
soğdlardan  çox  vaxt  xarici  ölkələrə  göndərilən  s ə fırlə r  kimi 
istifadə  edirdilər;  sonralar  türklər  də  eynik)  bu  cü r  h ə rə k ə t 
edirdilər)  yazıhnışdır;  yenə  də  sonralar  türk  sətlrlik lrə in in   xarici 
ölkələrə  apardıqları  m əktublarm  da  hansı  ə h fb a   ilə   yazıldığı 
tarixi  m ənbələrdən  məlum  olmur.  Q ədim   Çin  saln am ələrinin  
M odə,  m üasir  türk  tarixçilərinin  M ete  adlandırdığı,  m ənim sə 
türk  hesab  etdiyim   və  Oğuz xaqan  adlandırdığım   g ö rk ə m h   tarixi 
şəxsiyyətin 
miladdan  əvvəl  III  yüzillikdə 
q üd rətli  Hun 
im periyası  yaratdığı  və  Çin  im peratoriçəsi  ilə  yazışdığı  da 
tarixdən  bizə  məlumdur.  Lakin  yenə  də  bu  yazışm anm   hunlarm 
öz  yazısı  iləm i,  yaxud  Çin  yazısı  (h ero q h f  yazı)  ilə   apanldığı 
bizə  m əlum   olnmr,  M əlum dur  ki,  əlifbanm   -   yazm m   dilə  dəxh 
yoxdur;  A zərbaycan  dihndə  yazı  əsriərlə  ərə b   əlibfası  ilə 
aparılmışdır;  latın  əlifbası  dünyanm   yüzlərlə  dilinə  xidm ət  edir. 
B una görə  də  h ətta tarixdə  bu v ə  ya digər  dildə yazı yaradılması 
və  ya  yazm m   mövcud  olm ası  haqqm da  m əlum atm   verilməsi 
həm in  dilin  özünəm əxsus  yazm m   (əlifbanm )  mövcud  olduğunu 
sübut etmir.  Bu  baxımdan aşağıdakı  fakt  diqqəti cəlb edir.
Miladdan  sonra  VI  yüzilliyin  ortalarm da  Suriya  xroni- 
kasmm  tərtibçisi  Zaxariya  M itilenski,  yaxud  Zaxariya  Ritor 
yazır;  «Bundan  iyirmi  beş  il  və  ya  daha  çox  əvv əl  hunlarm  öz 
dilində  yazılan  meydana  g əld i» .'  Əlisa  Şükürlü  bundan  belə  bir 
nəticə  çıxanr;  «Qədim  türk  əlifbasm m   m eydana  çıxması  tarixi 
və  kökü  h ələ  də  tam  aydm laşm am ışdır.  Bu  əlifba  haqqm da  ilk 
m əlum ata  eramızm  VI  yüzilliyindən  başlayaraq  tərtib  olunmuş 
tarixi  sənədlərdə  tə sad ü f  edilir.  Suriya  xronikasm m   m üəlhfı 
Zaxariya  Mutelinski  (Zaxariya  Rittor) 
(adı  olduğu  kimi 
saxlam ışam  -  Ə.R.)  VI  yüzillikdə  bu  haqda  belə  deyir;  «İyirmi 
beş  il  bundan  öncə  və  ya  bundan  daha  əvvəl  hunlarm   öz  dilində 
öz  əlifbaları  meydana  çıxmışdır».2  Ə vvələn,  «hun  (türk,  rus, 
A zərbaycan...)  dihndə 
əlifba» 
ifadəsi 
yanhşdır. 
İkincisi, 
Zaxariya  Ritor  hun  əlifbası  haqqında  yox,  hun  yazısı  haqqmda 
danışır;  hun  yazısı  isə  h ə r  hansı  bir  əlifba  ilə  yazıla  bilərdi. 
Ü çüncüsü,  Suriya  tarixçisi  türk  yazısı,  yaxud  Ə .Şükürlünün  dili 
ilə  desək,  qədim   türk  əlifbası  haqqm da  üm um iyyətlə  bir  söz 
dem ir.  A .N .K ononov  bu  m ə sələy ə  haqh  olaraq,  bir  qədər 
ehtiyatla  yanaşıb  yazır:  «İstisna  etm ək  olm az  ki,  söhb ət  türk 
yazısı  haqqmda,  yaxud  hun  ittifaqm a  əh əm iy y ətli  komponent 
kim i  daxil  olan  türklərin  yazısı  haqqm da gedir».^  Suriya  tarixçisi 
yazır  ki,  həm in  rnəlumatı  o,  hunlarm   yanm da olm uş  adamlardan 
eşitm işdir.  Əlisa  Şükürlü  yuxarıda  sitat  gətirdiyim   fıkrini  davam 
etd irərək   Suriya  tarixçisinin  m ə h z  göytürk  yazısm ı  nəzərdə 
tutduğunu  sübut etm ək üçün  S .Q .K Iyaştom m ı  şahid  çəkib  yazır; 
«B ir  çox  tədqiqatçılar,  o  cüm lədən  S.Q .K lyaştornı  belə  güman 
edirlər  ki,  Zaxariya  M itilenski  «hün  dili»  adı  ahm da  hansı  isə 
türk  qəbilə  dilini  n əzərdə  tutmuşdur.  N əzərə  alsaq  ki,  V 
yüzillikdə  Yeqişenin  «E rm ənilərin  tarixi»  kitabında  Azərbaycan 
əh alisi  də  hun  adlandınhr,  onda  S .Q .K lyaştom m m   bu  fərziyyəsi 
özünü  doğruldur.  «Hün  yazısı»  isə,  olsun  ki,  elm  aləm ində  çox
'  H.rimv-ieacKaH.  CupuucKue  ucmoHUUKU  no  ucmopuu  Hapodoü  CCCP,  M.- 
77.,  I9 4 I. 
C . I 6 6 .
"  Əlisa  Şükiuiü.  Oədim  lürl<  vazılt abidəbrinin dili,  Bakı,  1993,  s.J3.
A .H . K
o h ouog
.  l'pcw M an niK a  H3UKa  mıopKCKiıx  p y m m e c K u x   na.MHmuuKoe 
V ll-lX e e .,  Jl.,  1980,  c.7

vaxt yanlış  olaraq  «runi»  və  ya  «türk-runi,  rııni-türk»  y azısı  kimi 
tanınan  göytürk  əlifbasıdır».'  Təm kinli  alim  kim i  ta n ıd ığ ım  
S.Q .K lyaştornınm   «Qədim  türk  run  abidələri  O rta  A.siya  tarixi 
üzrə  qaynaq  kimi»2  adh  əsərin də  Zaxariya  R itorun  x atırlan - 
masına  bciə  rast  gəlm ədim .  Suriya  tarixçisini  S .Q .K lya.^tom ı 
yox,  digər  tarixçi  N .V .Piqulevskaya  xatırladır,  lakin  bu  m ü ə llif  
də  Suriya  tarixçisinin  hunları,  daha  doğrusu,  hun  y az:sın ı  g ö y- 
türk yazısı  ilə eyniləşdirm ək  fikrindən  uzaqdır.
M ənbələrdə  VI  yüzillikdə  türk  qəbilələrinin  y azıy a  m a lik  
olmaları  haqqında  fıkirlər  m övcuddur.  M əsələn,  N .V .P iq u lev - 
skaya  yazır;  «568-ci  ildə  türklər  K onstantinopola  xan  m ə k tu b u  
gətirdilər...  Çox  güman  ki,  Hun  yazısı  da,  xronikada  s k if y a z ısı 
adlandınlan  türk  yazısı  da  soğd-m anixey,  yaxud  soğd  yazı.sıdır. 
Aşağıdakı  fıkir  bunun  üçün  əsas  ola  bilər.  H unlar  öz  z ə f ə r  
yürüşiəri  ilə  soğdiann  yaşadıqlan  ərazilərə  gəlib   ç ıx d ılar, 
burada  isə  oniar  yazmın  bu  tipi  ilə  tanış  ola  bilərdilər».-’  B u ra d a  
söhbət  Bizans  tarixçisi  M enandr  Protektorun  583-584-cü  illə r d ə  
bitirdiyi 
«Tarix» 
kitabında 
göstərdiyi 
h ad isəd ən  
g ed ir. 
M enandnn  yazdığına  görə,  568-ci  ildə  imperator  II  Y u stin in  
sarayma  (K onstantinopol  şəhərinə)  türklərdən  soğd  M an iak m  
rəhbərliyi  ilə  clçilik  gəHr.  Səfırlik  o  zaman  Q ərbi  türk  x aq an - 
hğmın  hakim i  olan  İstəmi  xaqanm  saraymdan  B izans  im pe- 
ratoruna  m əktub  gəlirmişdi.  Bu  faktm  təsvirinə  S .Q .K Iy aşto r- 
nımn  adı  çəkilən  əsərində,  L.N.Q um ilevin  «Q ədim   tü rk lər»   v ə  
Ə .Ə .R əcəbiinin  «Ulu  türklər»  adh  əsərlərində  də  rast  g ə lm ə k  
olar.  Y uxarıda  göstərdim   ki,  N .V .Piqulevskaya  güm an  edir  ki, 
məktub  soğd-manixey,  yaxud  soğd  yazısı  ilə  yazılm ışdır.  E lm d ə 
dəqiqliyinə  şübhə  etm ədiyim   S.Q .K lyaştorm y  da  buna  oxşar  b ir 
fıkir  söyləyir;  «Ancaq  sözsüz  şəkildə  təsdiq  etmək  olm az  ki,  bu 
« sk if  yazıları»  run  işarələridir;  m əktub  soğd  dilində  də  yazıla 
bilərdi^."*  L.N.Q um ilev  də,  Ə .Ə .R əcəbli  də  bu  fıkirdədirlər. 
Lakin  Əlisa  Şükürlü  bu  faktdan  da  özünəm əxsus  orijinal  bir
^  Əlisa Şükürlii.  Adı  çəkihm  osəri,  s.  13
‘  
C .r.K jtm u m o p n h iıı.  ffp eä iıem ıo p K C K u e p yn u H e cK n e  noMHmnuKu,  M.,  1964. 
^  H.  nmyjıeecKa^ Adı  çokilən ə s ə r i,  s.  87.
’’  C.r. K.iHmmopıibiv.  Adı  çokilən  əsori,  s.  48.
nəticə  çıxanr;  «Başqa  bir  m əlum ata  görə, 
568-ci  ildə 
Konstantinopola  getmiş  türk  səfiri  türk  xam nm   sağdan  sola 
doğru  üfiqi  istiqamətdə  yazm ış  olduğu  m əktubu  Bizans 
imperatoruna  təqdim  etm işdir.  Tədqiqatçılar  həm in  məktubun 
m əhz  göytürk  əlifbası  ilə  yazıldığım   güm an  edirlər.  Buna 
bənzər  məlumata  IX  -X   yüzilliklərdə  yazılm ış  m əhşur  ərəb 
tarixçisi  Təbərinin  də  kitabında  rast  gəlirik».'  M ən  bu  haqda 
yalnız  onu  deyə  bilərəm   ki,  Ə lisa  Şükürlüdən  başqa  heç  bir 
tədqiqatçı  İstəmi  xaqanın  Bizans  imperatoru  II  Y ustinə  yazdığı 
məktubun  göytürk əlifbası  ilə yazıldığını  iddia etmir.
Bu  m əsələ  ətrafında  üçüncü  m übahısəli  fikir  Kaşğarlı 
M ahm udun  sözlərinə  m ünasibətdən  irəli 
gəlir.  M ahm ud 
K aşğarh  yazır;  «Uyğurların  öztürkçe  bir  dilləri  olduğu  gibi, 
kendi  aralarında  konuştuklan  zam an  ayn  bir  ağız  dahi  kulla- 
nırlar.  Bunlar...  24  harften  ibaret  olan  türk  yazısm ı  kullamrlar. 
K itaplarm ı, 
mektuplarım 
onunla 
yazırlar. 
Bundan 
başka 
uyğurlann  və  çinlilerin  ayrı  bir yazıları  daha  vardır.  Defterlerini, 
senetlerini  bununla  yazarlar.  Bu  yazıyı  m üslüm an  olmayan 
uyğurlarla  çinlilerden  başkası  okum az.  Söylediklerim   şehir 
halkıdır».2  M ahmud  K aşğarlm m   bu  sözlərindən  S.Q .K lyaştornı, 
onun  ardınca  A .N .K ononov  və  Ə lisa  Şükürlü  belə  bir  nəticə 
çıxarırlar  ki,  m üəllif  uyğur  və  çinlilərin  xüsusi  əlifbası 
olm asm dan  damşarkən  göytürk  əlifbasını  n əzə rd ə  tutmuşdur. 
S.Q.  Klyaştornı  yazır;  «U yğurları  təsvir  edərək,  M ahm ud 
K aşğ arh   hər  şeydən  əvvəl  onlarm   Şərqi  Türküstan  və  Orta 
A siyanın  İran  əhalisinə  iqtisadi  v ə  sosial  yaxm hğm ı,  habelə 
onlann  yüksək  yazı  m ədəniyyətinə  m alik  olduqlarmı  qeyd  edir.
O,  xüsusən  uyğurların  istifadə  etdikləri  iki  əlifbanı  xatırladır. 
O nlardan  birini,  24  hərfdən  ibarət  üm um m əlum   kursiv  yazmı, 
M ahm ud  K aşğarh  «türk  yazısı»  adlandırır.  İkincisi  haqqında 
deyir  ki,  o,  işgüzar  kağızlan  yazm aq  üçün  işlədilir  və  təkcə 
«kafırlər»,  yəni  təkcə  m üsəlm an olm ayan  uyğurlar  onu  oxumağı 
bacanr.  Burada,  görünür,  sö hbət  qədim   türk  run  əlifbası 
haqqında  gedir.  Yada  salaq  ki,  bu yazm m   ən  son  abidələri  m əhz
'  Ə lisa Şükürlü.  Adı çəkilən osori,  s.  13.
' M .K aşğari.  Divanü lüğai -  it~   türk,  I,  Änkara,  1992,  s.  29.

Turfanla  əlaqədardir  və  Turfanda  v ə  D unxuanda  ta p ılm ış  ən 
erkən  uyğur  hüquqi  sənədləri,  onların  əsas  k ü tlə sin d ə n   fərqli 
olaraq,  run  yazısı  ilə  yazılm ışdır.  M ahnıud  K a şğ arh n m   qeydleri 
beləHklə, 
Turfan 
uyğurlarm da 
run 
y azısm m  
«qahq 
mövcudluğunu»  təsdiq  ed ir» .'  Elə  oradaca  sə h ifə n in   sonunda 
(sətiraltı  yazıda) 
S .Q .K lyaştom ı 
yazır; 
« M ü ın k ü n d ü r 
ki, 
M ahm ud  K aşğarhdan  yüz  il  sonra  yaşamış,  F əx rəd d in   M üba- 
rəkşah  M ərvarrudi  də  «doqquz-oğuz»,  yəni  u y ğ u r  yazısı 
adlandırdığı  yazıdan  danışarkən  run  yazısm ı  n ə z ə rd ə   tu tu r».2 
A .N .K ononov  S.Q .K lyaştom m m  bu  fikri  ilə  tam razılaşır.-^  ƏHsa 
Şükürlü  də  bu  fikirdədir  ki,  M ahm ud  K aşğ arh   « u y ğ u r  və 
tavğaclarm   özünə  məxsus  yazılan  vardır»  d ed ik d ə  göytürk 
əiifbasmı  nəzərdə  tutur.  O  yazır;  «G öytürk  əJifbasm m   m övcud 
olması  haqda  qeydə  M ahm ud  K aşğarinin  « D ivan»m da  rast 
gəlm ək  müml:ündür.  B əihdir  ki,  M ahm ud  K aşğari  m aterial 
toplayarkən 
yalnız 
islam 
dininə 
etiqad 
b ə s lə y ə n  
türk 
qəbilələrini,  onlann  dihni,  adət-ənənələrini  öyrən m əklə  m əşğ u l 
olmuşdur.  Beləliklə,  XI  yüzillikdə  budda,  xristian,  y əh u d i, 
şaman  dinlərinə  və  etiqatlarına,  inanclarma  tanm an  türk 
qəbilələrinin  tədqiqi  alimin  diqqət  m ərkəzindən  k ən ard a 
qalmışdır.  Ona  görə  də  M ahm ud  K aşğari  çox  ötəri  bir  şək ild ə 
göstərir ki,  «uyğur və tavqaclann bir  də  özlərinə  m əxsus  a y n  bir 
yazılan  vardır  və  işgüzarhq  kağızlarım  həm in  əlifb a  ilə 
yazırlar».  M ahm ud  K aşğarinin  yazdığına  görə,  bu  əlifb a  ilə 
tərtib  olunan  m ətnləri  m üsəlm an  olmayan  uyğurlardan  başqa 
heç  kəs  oxuya  bilmir.  D eyilənlərdən  aydm  olur  ki,  islam  dinini 
qəbul  edən  türk  qəbilələri  hərnin  vaxtdan  öz  ən ən ə v i  türk 
əlifbalarm ı tam am ilə  unutmuş  və  ərəb  əlifbası  ilə  əv ə z  etm işlər.
S.Q .K lyaştornıya  görə,  M ahm ud  K aşğarinin  haqqm da 
bəhs  etdiyi  yazı  göytürk  əlifbasıdır  və  ondan  Dunxuanda  və 
Turfanda  yaşayan  uyğur  q əbilələri  istifadə  etm işlər.  Belə  ki, 
indiyədək  əld ə  edilən  bəzi  tapm tılar  Şərqi  Türküstanda  uyğur
'  C.r.KjiH ium opnbiiı.  Ə noxa  M axM yda  K au ir.apcm co.  M ypn .  «CoeemcKaH 
mıopKOJioeufi», 
1972
, l,c . 
2 1
.
^  Yenə ora d a .
^ A.N.Kononov.  Adı çəkilən osnri,  s.8.
qəbilələrinin  göytürk  əiifbasm dan  hətta  XII  yüzillikdə  istifadə 
etdiklərini  göslərir.
Mahmud  K aşğaridən  yüz  il  sonra  İran  ahm i  Fəxrəddin 
Mübarəkşah  M ərvərdi  də  türk  qəbilələrinə  m əxsus  yazıdan 
bəhs  edərkən  göytürk  əlifbasm ı  görmüşdür.  O  h əm in   yazmı 
doqquz oğuz əiifbası  adlandırm ışdır».'
Mahmud  K aşğarhdan  gətirdiyim   sitatdan  aydm   olur  ki, 
«Dtvani  lüğət-it-türk»  əsərm in  sözlərində  uyğurlarm   X I  əsrdə 
göytürk  əlifbasmdan  istifadə  etm əsinə  işarə  belə  yoxdur. 
Əvvələn,  Əlisa  Şükürlünün  dili  ilə  desək,  «göytürk  əlifbasm m  
mövcud  olması 
haqda 
qeydə 
M ahm ud K aşğarinin 
də
«Divan»ında  rast  gəlm əyin»  türkologiya  elmi  üçün  də,  mənim 
üçün  də  heç  bir  əh əm iyy əti  yoxdur.  Türkologiya  elminə 
məlumdur  ki,  VH-VIll  yüzilliklərdə  üzərində  yazıldığı  tarix 
qeyd  edilmiş  çoxlu  göytürk  yazısı  abidəsi  m övcud  olmuşdur. 
M ahmud  K aşğarh  göytürk  əlifbası  ilə  yazılm ış  olan  abidələrin 
mövcud  olduğunu  görmüş  olduğunu  və  ya  eşitdiyini  yazm ış  olsa 
idi,  bu,  elm  üçün  iki  səbəbdən  m araqh  olardı; 
1)  elm
m üəyyənləşdirərdi  ki,  h ə lə   XVIII yüzilliyə  q əd ər  də 
göytürk
əlifbası 
ilə  yazılmış  kitabələrin 
möveud olm ası, 
Avropa
alim lərinə  olmasa  da,  h ər  halda  elm   aləm inə  m əlum   olmuşdur; 
2)  göytürk  əlifbasmm  Türk  və  qədim   U yğur  xaqanhqlarm m  
süqutundan  sonra  da  uzun  m üddət  -   ta  X I-X ll  yüzilliklərədək 
işlək  olması,  yəni  bu  əlifbanın  işlədiim əsinin  son  tarixi  hüdudu 
m üəyyənləşdirilordi.  Lakin  M ahm ud  K aşğarh  «bütün  başqa 
uyğurlann  və  çinlilərin  ayrı  bir y azılan  daha  vardır,  dəftərlərini, 
sənədlərini  bununla  yazarlar»  dedikdə  göytürk  əlifbasm ı  yox, 
qədim   uyğur  əlifbasmı  n əzərd ə  tuturdu.  M ahm ud  K aşğarhnın 
sözlərinə  diqqət  yetirək.  O  yazır  ki,  uyğurlar  24  h ərfdən  ibarət 
olan  türk  yazısından  istifadə  edirlər.  M əlum dur  ki,  islam  dinini 
qəbul  edən  bütün  türklər,  o  cüm lədən  uyğurlar  öz  əvvəlki 
yazılarm dan  imtina edib  ərəb   əlifbasına,  islam  dininin  əlifbasma 
keçdilər.  Bu  vaxta  qədər  uyğurlar  22  hərfdən  ibarət  qədim 
uyğur  əlifbasm dan  istifadə  edirdilər.  Deməli.  M ahm ud  K aşğarh 
uyğurlarm   24  hərfdən  ibarət  türk  yazısmdan  istifadə  etdiklərini
‘  OH.sa  Şiikiirlii.  Ad/  çəkilən əsəri,  s. 13-14.
11

deyəndə,  əvvələn,  bütün  m üsəlm an  türklərinin  istifad ə  etdikləri 
24  hərfdən  ibarət  ərəb  əlifbasm ı  n əzərd ə  tuturdu;  ikincisi, 
M ahm ud  K aşğarhya m əlum   idi  ki,  uyğurlardan  b aşqa  d ig ə r  türk 
qəbiləiəri  qədim  uyğur  əlifbasından  istifadə  etm ə m işd iiə r  v ə  XI 
yüzillikdə  də  istifadə  etm irdilər;  üçüncüsü,  artıq  M ahm ud 
K aşğarhnm   dövründə  m üsəlm an  türklər,  o  cü m ləd ən   uyğurlar 
arasmda  qədim   uyğur  əlifbası  istifadədən  çıxm ış.  onu  ərəb 
əhfbası  əv əz  etmişdi.  M ahm ud  K aşğarh   özü  d ə  ə sə rin i  ərəb 
əlifbası  ilə  (və  ərəb  dilində)  yazm ışdır.  M ahm ud  K a şğ a rh d a n   4- 
5  il  əvvəl  (1069-cu  ıl)  Y u sifX a s  X acib  (Y u sif B alasaq u n lu )  türk 
dilində  m əşhur  «Kutadğu  bilik»  («X oşbəxtlik  g ə tirə n   elm »)  adh 
didaktik poem a yazmışdtr.  Şairin həm in  poem anı  h an sı  ə lifb a   ilə
-   qədim   uyğur,  yaxud  ərəb  əlifbası  ilə  yazdığı  m ə n ə   bəlli 
deyildir,  lakin  bizə  qədər  həm in  poem anın  3  əly azm a sı  gəlib 
çıxmışdır;  bunlardan  ikisi  ərəb  əlifbası,  təkcə  biri  u yğ u r  əlifbası 
ilədir.  M ahm ud  K aşğarlm ın  dövründə  bütün  m ü səh n an   türklər, 
0  cüm lədən  uyğurlar  da  kütləvi  şəkildə  ərəb   əH fbasm dan 
istifadə  edirdilər.  'rəsadüf)  deyil  ki,  M ahm ud  K a şğ a rh   «uy- 
ğurlar...  24  hərfdən  ibarət  olan  türk  yazısm dan  istifad ə  ed irlər, 
kitablarını  və  məktublarm ı  da  onunla  yazırlar»  d eyə  qeyd  edir. 
Özünə  az-çox  hörm ət  edən,  ciddi  bir  alim,  tədqiqatçı  tapılm az 
ki,  M ahm ud  Kaşğariınm  yaşadığı  XI  yüzillikdə  uyğ urlarm   (və 
ya  qeyri-uyğur  türklərin)  uyğur  əlfıbası  ilə  kitab  yazdıqlarm ı 
nəinki  iddia,  hətta  güman  belə  etsin.  M ahm ud  K aşğarlı 
uyğurlarm  ayn  bir  yazısınm  da  olduğunu  sö ylədikd ə  uyğur 
yazısmı  n əzərdə  tuturdu.  Ə vvələn,  uyğur  yazısm da  24  h ə r f  yox,
22 h ə rf vardır.  İkincisi,  m üsəlm an  uyğurlar  kütləvi  surətdə  ərəb 
əlifbasm a  keçdikləri  halda,  m üsəlm an  olm ayan  uyğurlar  öz  ata- 
baba  yazısm ı  qoruyub  saxlaya  bilərdilər  və  özlərinə  aid  olan 
kağızlan  -   dəftər  və  sənədləri  təkcə  onlara  bəlli  olan  əlifba 
(qədim   uyğur  əlifbası)  ilə  yaza  bilərdilər.  Elə  indinin  özündə 
Bakıda yaşayan ər və  arvad tahşdırsa,  onlar qonaq  yanm da və  ya 
uşaqlarm  başa  düşm əm əsi  üçün  gizli  sözlərini  bir-birinə  tahşca 
deyirlər.  N əticə  olaraq  dem ək  iazımdır  ki,  M ahm ud  K aşğarh 
uyğurlarm  iki  tip  yazıdan  istifadə  etdiklərini  yazanda  uyğur  və 
göytürk yazısm ı  dcyil,  onun  dövründə  m üsəlm an  türklərin qəbul 
etdikləri  və  kütləvi  şəkildə  işlətdikləri  ərəb  qrafıkası  əsasm da
12
tərtib  edilmiş  üm um türk  (ərəb)  yazısını  və  m üsəlm an  olmayan 
uyğurlarm  qoruyub  saxladıqlan  və  öz  aralarm da  işlətdikləri 
qədim  uyğur  yazısını  n əzə rd ə  tuturdu.  M ən  bclə  düşünürəm   ki, 
Mahmud  K aşğarhm n  qədim   göytürk  yazısı  haqqm da  təsəvvürü 
belə  olmamışdır.  S.Q .K Iyaştom ı  «M ahm ud  K aşğarhdan  yüz  il 
sonra  yazmış  Fəxrəddin  M übarəkşah  M ərvərrudi  də  «doqquz- 
oğuz»,  yəni  uyğur  yazısı  adlandırdığı  yazıdan  danışarkən  run 
yazısmı  nəzərdə  tutur»  dedikdə  və  A .N .K ononov  da  onunla 
razılaşdıqda  hər  iki  tanınm ış  tədqiqatçı  yanıhr.  Bütün  tarix  boyu 
doqquz 
oğuz 
deyildikdə 
uyğurlar 
n əzə rd ə 
tutulmuşdur. 
Fəxrəddin  M übarəkşah  doqquz  oğuzlarla  göytürkləri  qarışdıra 
bilmədiyi  kimi,  göytürk  yazısı  ilə  qədim   uyğur  yazısım   da 
qarışdıra  bilməzdi.  744-cü  ildə  uyğurlar  Türk  xaqanhğını 
məğlub  etdikdən  və  öz  xaqanhqlarını  yaratdıqdan  sonra 
əllərindən 
gələni 
etm işdilər 
ki, 
göytürklər 
insanlann 
yaddaşmdan 
silinsin, 
tarixdə 
onlardan 
-  
dillərindən, 
m ədəniyyətlərindən, 
o 
cüm lədən 
göytürk 
yazısm dan 
iz 
qalmasm  və  dem ək  olar  ki,  istəklərinə  nail  olm uşdular.  Nəinki 
XII  əsrdə  yaşamış  F əxrəddin  M übarəkşah,  h ətta  ondan  yüz  ilə 
əvvəl  yaşamış  M ahm ud  K aşğarh  göytürklər,  onlarm   dövləti, 
göytürk yazısı  haqqm da təsəv vü rə  belə  malik deyildilər.
Göytrük  yazısı  abidələrinin  m üsəlm an  dünyasm a  m əlum 
olmasım  tarixçi  və  dö vlət  xadim i  A laəddin  A ta  M əlik  ben 
M ühəm m əd  Cüveyninin  adı  ilə  d ə  bağlayırlar.  V .V .B artold  bu 
şəxs  haqqmda  m ükəm m əl  m əlum at  verir.'  Cüveyni  iki  dəfə 
(1249-1251  və  1251-1253-cü  illərdə)  M onqolustana  səyahət 
etmiş,  uzun  m üddət  m onqol  saraymda  m ühüm   vəzifəiərdə 
işləm iş,  hətta  m onqollar  Bağdadı  tutduqdan  (1258-ci  il)  sonra 
1262-1263-cü  illərdə  (hicri  661-ci  il)  B ağdadm   m əliyi  təyin 
edilmiş  və  uzun  m üddət  bu  vəzifədə  işləmişdir.  Cüveyni  hicri 
658-ci  ildə  (miladi  tarixi  ilə  1260-cı  ildə)  «Tarixi  cahanquşay» 
(«D ünya  fatehinin  tarixi»)  adh  ə sər  yazmışdır.  Bu  əsərində  o, 
m onqollarm   paytaxtı  Qaraqorum   şəhərini^  və  qədim   Uyğur
' Bax:  B.B.Bapmo/ibd.  CoHuneHm,  m.  VIII,  M.,  1973,  c.  591-595.
’  Əlisa  Şükürlii  səlıv  olaraq  yazır:  «I260-cı  ildə  Monqolustana  etdiyi  səfər 
zam anı  İhn  Cüvcvni  VIII-IX vüzilliklərdə  dağılmış  qədim  uvğur  .şəhərində  -
13

xaqanlığının  (VIII-IX  yüzilliklər)  paytaxtı  olm uş  Ordubalılc 
şəhərinin  xarabalıqlarını  təsvir  edir.  A laəddin  A ta  M əlik  yazır 
ki,  O rdubalık  sarayınm  xarabalarında  saray  q apısınm   qarşısmda 
üstündə  yazılar  olan  yonulm uş  daşlar  tapdılar.  «K aanm   (hadisə 
Cüveyninin  M onqolustana  ikinci  səyaiıəti  zam anı  baş  verdiyi 
üçün,  güman  ki,  o  zaman  M ünhe-kaan  (1251-1259)  hakimlik 
etmişdir  -   Ə.R.J  hakim iyyəti  zam anı  bu  d a ş la n   torpaqdan 
çıxartdılar;  onlarm   altında  çala  vardı,  çalada  ü zərin d ə  yazılar 
olan  böyük  daş  lövhələr  var  idi.  Bu  yazıları  oxum aq  üçün  bir 
nəfər  axtanb  tapmaq  əm r  olundu;  heç  kim   onları  oxuya  bilmədi. 
X itaydan  kam lar  adlanan  adam lan  topladılar;  onlara  m əjum   olan 
yazı  ilə  həm in  daşlarda  yazılm ışdı  k i...» '  B undan  sonra  daşdakı 
yazüarla  heç  bir  əlaqəsi  olm ayan  uyğur  əfsanəsinin  məzrnunu 
nəql  edilir.  Düzdür,  A laəddin  A ta  M əliyin  əsə rin d ə   həm in 
daşlar  üzərindəki  yazınm  (qrafık)  təsviri  yoxdur  və  m ü ə llif heç 
yerdə  bu  yazınm  göytürk  (və  ya  buna  işarə  edən  m üəyy ən   bir 
başqa  adla)  və  ya qədim  uyğur əlifbası  ilə  yazılm asm a  işarə  belə 
yoxdur,  lakin  m ən  güman  edirəm   ki,  bu  daş  kitabələr  göytürk 
yazısı  ilə  yazıla  bilərdi.  Üç  səbəb  m ən ə  bu  fikri  söyləm yə 
imkan  verir:  1)  Dunxuan  və  Turfanda  tapılm ış  kitab ələrəd ək  
göytürk  yazılarm m,  dem ək  olar  ki,  ham ısı  daş  üzərində 
yazılmışdır  (ona  görə  «dem ək  olar  ki»  deyirəm   ki,  Talas 
hövzəsində 
tapılm ış 
abidələrdən 
biri 
çubuq 
üzərində 
yazüm ışdır),  Ordubalık  şəhərinin  xərabələri  isə  M onqolustam n 
lap  m ərkəzində,  türklərin  qədim   yaşayış  m əskənındə  yeriəşir. 
V axtilə  Türk  xaqanlığmm  m ərkəzi  ordası  da  bu  əraziiərdə 
yerləşm işdi.  2)  XIX  əsrin  sonunda  göytürk  əlifbası  ilə  yazılmış 
böyük  O rxon  kitabələri  də  m əhz  bu  ərazidə  tapılm ışdır.  3) 
M onqollar  hakim iyyət  başına  gəldikdən  sonra  qədim   uyğur
Qaraqoj-umda  lorpağın  altından  çıxanlan  böyiik  daş  üzərindoki yazıdan  bəhs 
edir.  O göstərir ki,  bu yazını  heç kəs oxuya bilmədi»  (göstorilən  əsəri,  s .l4 ). 
I.  Cüveyni  Monqolustana  1260-cı  ildo  yox,  əvvəllər  səfər  efmişdi.  2. 
Qaraqorum  VIII-IXyüzilliklərdə  dağıdılmamışdı,  o,  Çingizxan  imperiyastnın 
paytaxlı  idi.  3.  Cüvcyni  qədim  Uyğur xaqanlığınm paytaxtı  olmuş  Ordubahk 
şəhərinin xərabohklərini və burada tapılan  daşı  təsvir edir.
‘  B.B.Padjioe.  K  aonpocy o6yüeypax.  3anucKU AH,  1897,  m.  72,  npwıooıcemıe 
Ns2,  c.  56-57.
əlil'basını  qəbul  etdilər.  Çingizxan  dövründə  də,  ondan  sonra da, 
lap  indiyədək  monqollar  qədim   uyğur  əlifbası  əsasm da  tərtib 
edilmiş  əlifbadan  istifadə  edirlər.  Daş  üzərindəki  yazı  qədim 
uyğur  əlifbası  ilə  yazılsa  idi,  Ç indən  şamanlar  d əvət  etm əyə 
ehtiyac  yox  idi;  hər  hansı  savadlı  monqol  daş  üzərindəki  mətni 
oxuya büərdi.
Alaəddin  Ata  M əliyin  bu  m əlum atını  göytürk  əlifbası  ilə 
yazılmış  kitabələrin  möveudluğunu  təsdiq  edən  bir  fakt  kimi 
götürsək, 
onda 
qədim 
göytürk 
(Orxon-Yenisey) 
yazılı 
abidələrinin  XIII  yüzillikdən  elm  aləm inə  m əlum   olduğunu 
söyləyə  bilərik.  Bu  fıkir  m üsəlm an,  habelə  Q ərb  elm inə  aiddir. 
Çin  elminə  gəlineə...  Ç inlilər  ta  qədim   zam anlardan  türklərlə 
təmasda  olduqları  üçün,  təbii  ki,  Çin  salnam ələrində  ta  qədim 
zamanlardan  türklər  haqqm da,  onlann  dövlət  quruluşu,  m əişəti, 
adət-ənənəsi,  görkəmli  şəxsiyyətləri,  xaqanlan  və  hərbi 
sərkərdələri,  m ədəniyyətləri,  o  eüm lədən  yazıları  haqqm da 
kifayət qədər  məlumat  vardır.  Lakin  m əsələ  burasm dadır  ki,  Çin 
qaynaqlan,  xüsusən  qədim   Çin  heroqlifləri  ilə  yazılm ış  qədim 
Çin  salnamələri  də  uzun  m üddət  elm,  xüsusən  Q ərb  elm  aləmi 
üçün  sirr  olaraq  qalmışdır,  elə  indinin  özündə  də  qism ən  sirr 
olaraq qalmaqdadır.
Beləliklə,  göytürk  yazısı  ilə  yazılmış  abidələr  (kitabələr) 
haqqmda 
XII! 
yüzilliyin 
ortalanndan 
X V III 
yüzilliyin 
əvvəllərinə  q ədər  elm  aləm ində  heç  bir  m əlum at  verilmir. 
Düzdür,  XVII  əsrin  lap  sonlannda göytürk  O rxon-Y enisey  yazısı 
abidələri  haqqmda  iki  m əlum ata  rast  gəlirik.  Lakin  bu 
m əlumatlar  elm  üçiin  böyük  əh əm iy y ətə  malik  olsa  da,  Orxon- 
Yenisey  yazısı  abidələrinin  m öveudluğunu  birbaşa  göstərm irdi, 
kitabələr haqqm da dolayısı  ilə verilən  m əlum atlar  idi.
A vropalılara  göytürk  O rxon-Yenisey  yazısı  abidələri 
haqqm da 
ilk 
məlumatı  N iderlandın 
paytaxtı 
Amsterdam 
şəhərinin  burqomistri  N ikolay  V itzen  vermişdir.  O,  Sibirə 
səy ah ət  etmiş  və  1692-ei  ildə  «Noord  en  Oost tartarye»  («ŞimaIi 
və  şərqi  Tatanstan»)  adlı  bir  kitab  nəşr  etmişdir.  H əm in  kitabm 
bir  y erin də  oxuyuruq  ki:  «...V erxoturye  çaymdan  bir  qədər  arah 
qayada  bir  neçə  şəkil  və  nam əlum   hərflərlə  yazılmış  bir  neçə 
yazı  tapılm ışdır.  O  ycrlərin  ən  qoeam an  sakinlərinin  dediyiniə
15

görə,  həm in  yazıiar  moskvitlərin  (N.Vitzcn  ru slan   m oskvit 
adlandınr  -  Ə.R.)  bu  ölkəni  fəth  etdiyi  zam andan  ə v v ə !  də 
(ölkənin  fəth  edilməsi  isə  100  ildən  daha  çox  ə v v o lə   aiddir) 
orada  olmuşdur.  Beləliklə,  bu  şəkillərin  nə  vaxt  v ə   kim 
tərəfm dən çəkilm əsi  haqqmda  hcç  öir m əlum at yoxdur».
N.Vitzenin 
məlumatmdan 
bir 
qədər 
sonra 
Tobol 
boyarlarmdan  birinin  oğlu  Semyon  Remezov  da  göytürk  O rxon- 
Yenisey  abidələri  haqqmda  m əlum at  verir.  O,  1  P yo tru n 
göstərişi  ilə  1696-eı  ildə  «Sibirin  bütün  şəhər  və  torpaqlarm m  
xəritəsi»  və  «Bütün  susuz  və  çətin  kcçilən  daşlıq 
çöl 
torpaqlannm   xəritəsi»  adh  iki  xəritə  tərlib  edir  və  1697-c'i  ildə 
onlan  nəşr  etdirir.  S.Remezov  bu  xəritələrdə  Talas  çayı 
sahilində,  indiki  Qırğızıstan  Respublikasının  Talas  şə h ə rin in  
yanmda  topoqrafık  işarə  kimi  «Orxon-daş»  işarəsi  qcyd  edir. 
M əlum   olduğu  kimi,  iki  əsr  sonra,  yəni  1896-1897-ci  illə rd ə  
V .K allaur  v ə  Q.Heykel  həm in  işarənin  göstərildiyi  ycrdə  q ə d im  
türk  O rxon-Y enisey  əlifbası  ilə  yazılmiş  və  türkologiyaya  T alas 
kitabələri  adı  ilə  tanmmış  qədim  türk  yazıh  ab id ələrin i 
tapmışdır.  Şübhəsiz,  S.Remezov M onqolustanda  y erləşən  O rx o n  
çayı  ilə  ondan  xeyli  arah  Qırğızıstanda  yerləşən  Talas  çay m m  
qollarmdan  birini  qanşdıra bilməzdi.  H əm   də  həm in  x ə ritə lə rd ə  
Selenqa  çaym m   qolu  Orxon  çayı  da,  Talas  çayı  sah ilin d ək i 
«Orxon-daş»  topoqrafik  m əntəqəsi  də  ayrı-aynhqda  gö stərilir. 
Görünür,  Orxon  çayı  sahilindəki  göytürk  yazısı  ab idələri  d ə, 
sonralar  V .K allaur  və  Q.Heykelin  tapdıqlan  yazıh  daşlar  d a 
S.Remezova  m əlum   imiş.  Y əqin  ki,  o,  Talas  çayı  sah ilin dəki 
yazıh  daşlarnr  Orxon  çayı  sahilindəki  göytürk  a b id ələrin ə 
oxşamasmı  nəzərə  alaraq,  həm in  daşları  «Orxon-daş»  kim i 
xəritədə  qeyd  etmişdir.
İstər  N .V itzcn,  istərsə  də  S.Remezov  qədim   türk  O rxon- 
Yenisey  yazısı  abidələri  haqqm da  dolayısı  ilə  m əlum at  verir, 
onlarm  olduğu  yerləri  göstərir,  lakin  göytürk  abidələrinin  özləri 
haqqm da  clmi  əhəm iyy ət daşıyan bir  söz demir,  hətta  abidəiərin 
yazıldığı  işarələrin  birinin  belə  şəklini  təqdim   etm irdilər. 
G öytürk  O rxon-Y enisey  yazısı  abidələrinin  elm  üçün  k ə ş f 
edilm əsi  Filipp-İohann  Tabbet  fon  Stralenberq  (1676-1747)  və 
Daniil  Q otlib  M esscrşmidtin (1685-1735)  adları  ilə  bağhdır.
16
F.l.T.fon  Stralcnbarq  İsveç  ordusunun  kapitamdır.  O, 
1709-cu  ildə  Poltava  yaxm lığm dakı  döyüşdə  ruslara əsir  düşmüş 
və  1709-cu  ildə  I  Pyotr  tərəfm dən  Sibirə 
Tobol  şəhərinə 
sürgün  edilmişdi,  O,  13  il  voqullar,  ostyaklar,  samoyedlər, 
yaqutlar  (saxalar),  tatarlar  və  monqollar  arasm da  yaşamış, 
Sibirin keçmişi  və  indisi  haqqm da tədqiqat aparm ış  və  1722-ci  il 
Niştadt  sülhünə  görə  azad  edilərək  İsvcçə  qayıtmışdı.  O,  1730- 
cu  ildə  Stokholm  şəh ərin d ə  «Das  Nord  und  O stliche  Theil  von 
Europa  und  Asia»  («A vropa  v ə  Asiyanın  şimal  və  şərq 
hissələri»)  adh  bir  kitab  nəşr  etdirir.  Bu  kitabda  o,  Sibir 
haqqmda  coğrafı,  etnoqrafik,  tarixi  və  linqvistik  tədqiqatlarm ı 
təqdim   edir.  Həmin  kitabda  ilk  dəfə  göytürk  O rxon-Yenisey 
əlifbası  ilə  yazılmış  bir  neçə  kitabənin  şəkli  verilmişdir. 
F.İ.T.fon  Stralenberqin  yazdığm a  görə,  Y enisey  abidələrindən 
ilk  tapılam  III  Uybat  abidəsidir.  Bu  abidəni  D ansiq  (indi 
Polşadadır və  Qdansk adlanır)  şəh ərin dən olan  gənc  təbiətşünas, 
m əşhur səyyah D .Q .M esserşm idt k ə ş f ctmişdı. 
r) 
Birinci  Pyotrun  tap şınğ ı  ilə  M esserşm idt  1720-1727-ci 
■Oillər  arasmda  Sibirə  səy ah ət  etmişdir.  O,  1721-ci  ildə  Tomsk 
şəhərindən keçərək  Abakan  çaym a tökülən U ybat  çayı  sahilində 
bir  qəbiristanhq  görmüşdü.  D ağlar  arasm da  yerləşən  bu 
qəbiristanı  ycrlilər  Suburqan  adlandırırlarm ış.  M esscrşm idt 
Uybatm qolu  Bey  çaym a tə r ə f  h ərək ə t  etdikdə  bir təp ə üzərində 
indi 
III 
Uybat 
abidəsi 
adlandınlan 
kitabəni 
tapmışdır. 
M esserşmidti  müşayiət  edən  gənc  İsvcç  zabiti  Kar!  Şulman 
abidənin  surətini  cızmış,  ancaq  sonralar  bu  surət  iimişdir.  O 
zaman  həm in  abidənin  hündürlüyü  305  sm,  cni  39  sm,  qalmlığı 
isə  5  sm  imiş.
M esserşm idt  A bakanda  (Xakasiyanm  paytaxtıdır)  dostu 
fon  Stralenberqə  rast  gəlir;  Stralenberq  onun  dəstəsin ə  qoşulur. 
172I-Cİ  ilin  qışm da  ycrlilərdən  bir  n əfər  Tes  çayı  həndəvərində 
yazıh  daş  olduğunu  söyləyir.  M esserşm idt  Stralenberqə  bir 
xidm ətçi,  bir  bələdçi  və  15  yaşh  isveçli  Karl  Şulmanı  qoşub 
abidəni  axtarmağa  göndərir.  1722-ci  il  yanvar  ayının  24-də 
Stralenberqin 
dəstəsi 
Y enisey  çaym m   qolu  Tcs  çaymm 
sahilindən  1,5  km arahqdakı  qəbiristanda üzü  şərqə  doğru  baxan 
bir  qoç  heykəli  tapır.  A bidənin  hündürlüyü  110  srn,  aşağıdan  cni
17
"'h

39  sm,  ortasında  eni  30  sm   idi.  H eykəlin  arxasında  göytürk 
O rxon-Y enisey  əlifbası  ilə  yazı  vardı,  iakin  yazm uı  çox  hissəsi 
aşınm ışdı.  K .Ş ulm an  3  saat  yarım   ərzində  abidənin  (heykəlin 
də,  yazm nı  da)  surətini  çıxarır.  1727-ci  ildə  Messerşmidt 
səyahətini  bitirib  Peterburqa  qayıdır  və  topladığı  rəsmləri 
Elm lər  A kadem iyasm a  təq dim   edir.  Elm lər  A kadem iyası  1729- 
cu  ildə  həm in   rəsm ləri  n əşr  edir.  T əxm inən  elə  həm in  vaxt  -  
1730-cu  ildə  Stokholm   şəh ərin d ə  fon  Stralenberqin  kitabı  nəşr 
edilir.  Bu  kitabda  onun  S ibirdə  gördüyü  bir n cçə  göytürk Orxon- 
Y eniscy  abidəsinin  də  şək li  verilm işdi.  H əm in  abidəiər 
bunlardır:  1)  U ybat  çaym m   qolları  Bey  və  N eney  çaylan 
arasmda  tapılm ış  abidə  (III  U ybat  abidəsi);  2)  Y enisey  çayınm 
sol  qollan  Tcs  və  Yerba  çay lan  arasm da  daş  heykəlin  arxasma 
yazılmış  göytürk  O rxon-Y enisey  əlifbası  ilə  olan  yazı  və  3)  mis 
güzgü parçasm dakı yazı.
1734-1744-cü  illər  arasm da  Irkutsk  general-qubernatoru 
general  Y akobi  bir  zabitə  O rxon-Y enisey  əlifbası  ilə  yazılmış 
bir  daşm  surətini  çıxartdırm ış  və  im peratoriçəyə  bağışlamışdı. 
M əşhur  zooloq  v ə  səyyah  Pyotr-Sim on  Pallas  (1741-1811)  həm 
M esserşm idtin,  h əm   də  Y akobinin  topladığı  Y enisey  abidələri 
ilə  yaxm dan  maraqlam r  və  və  im peratoriçəyə  bağışlanmış 
surətləri  1793-cü  ildə  nəşr  etdirir.  H əm in  ab id ələr  bunlardır; 
birinci  abidə  Yenisey  çaym m  sol  sahilində,  çaydan  təxm inən  8 
km  aralı  yerləşən  Sayan  torpaq  istehkam m m   cənub-qərbindədir, 
cənub  üzündə  üç,  kiçik  üzündə  iki  uzun  və  ikiqısa  sətir  vardır. 
İkinci  abidə  U ybat  çaymm  sol  sahilində  tapılm ış  başdaşıdır. 
Ü çüncü  abidə  də  ikincinin  yaxm hğm dadır.  D ördüncü  abidə 
Yenisey  çaymm  sol  sahilində,  Tuba çaym m   Y eniseyə töküldüyü 
yerdə  tapılm ışdır.  Beşinci  abidə  K am ışta  dərəsinin  sağ tərəfm də 
tapılmışdır.
Q ədim   türk  O rxon-Y enisey  abidələri  haqqm da  T.Bayer də 
m əlum at  verir.  O  belə  hcsab  edir  ki,  bu  işarələr  keltlərə 
m əxsusdur.  Ancaq  qədim   türk  abidələrinin  öyrənilm əsi  XIX 
əsrdə geniş vüsət ahr.
1818-ci  ildə  peşəcə  dağ  m ühəndisi  olan  Qriqori  İvanoviç 
Spasski  (1783-1864)  «Sibirski  vestnik»  ju m ahn da  iki  Yenisey 
abidəsinin  surətini  nəşr  etdirir.  Birinct  abidədə  bir  dişi  keyik
ı s
(dağ  keçisi)  şəkli  çəkilm iş  və  56  işarədən  (hərfdən)  ibarət  olan 
üç  sətir  yazı  yazılmışdır.  Q .İ.Spasskinin  yazdığm a  görə,  bu 
abidə  Ç anş  və  Popcreçni  çaylannm   sol  sahilindəki  qaya 
üzərindədir.  İkinci  abidə  uzunluğu  234  sm,  cni  100  sm  olan 
daşdır;  daşm  üzərində  13  h ərfdən   ibarət olan yazı  vardır.  Hər iki 
abidə,  habelə  həm in  dövrə  q əd ər  m əlum   olan  abidələr 
Q.İ.Spasskinin  jurnalda  n əşr  edilm iş  «Sibirin  qədim likləri»  adh 
m əqaləsinə  əlavələr  kimi  verilmişdi.  Q .l.Spasskinin  məqaləsi, 
göytürk  (Yenisey) 
kitabələri 
əlavə  edilm əklə, 
akademik 
F.İ.K ruq  tərəfındən  1822-ci  ildə  «İnscriptiones  Sıbiriacaew 
(«Sibir  yazıh  abidələri»)  adı  altm da  latm  dilinə  tərcüm ə  edilir. 
M əhz  bu  m əqalədən  sonra  A vropa  alim ləri  Sibirdə  tapılan  bu 
m üəm m ah  yazılarla m araqlanm ağa başlayırlar.
M ən  burada  Q .İ.Spasskinin  m əqaləsinin  nəşr’indən  sonra 
elm  aləm ində  Sibir  yazıh  abidələrinin  milli  m ənsubiyyəti 
haqqında  başlanan  m ü b ah isələrdən  damşmaq  istəm irəm ,  çünki 
bu  haqda  göytürk  əlifbasm m   m ənşəyindən  dam şarkən  geniş 
şəkildə  söhbət  açacağam .  B urada  təkcə  onu  qcyd  etmək 
istəyirəm   ki,  Q .İ.Spasskinin  m əqaləsində  Sibir  yazıh  abidələ- 
rinin  milli  m ənsubiyyəti  haqqında  da  m əsələ  qaldınlm ışdı. 
M əhz  bu  m əsələ  Avropa  elm ində  böyük  m übahisə  doğurdu  və 
m ənə  elə  gəlir  ki,  bu  m übahisə  -   Sibir  yazılı  abidələrinin  hansı 
xalqa  m ənsub  olması  m əsələsi  h əm in   yazıh  abidələrə  marağı 
daha  da  artırmışdı.  Bu  m üb ahisələr  bəzən  sağlam   məcrada 
getm əsə  belə  onlar  göytürk  O rxon-Y enisey  yazıh  abidələrinin 
araşdınlm asm a böyük təkan  verm işdi.
1824-cü  ildə  Y .K laprot  nəşr  etdirdiyi  əsərd ə  o  vaxtadək 
m.əlum  olm ayan  Uybat  çayı  hövzəsindəki  bir  heykəldən  danış- 
mışdı.
Y eniscy  çayı  hövzəsində  tapılan  sirli  yazılara  maraq 
sönm əyə  başladığı  bir  vaxtda  fın  alim i  M .A .K astren  Sibirə  sə- 
y a h ə tə   çıxır.  O,  1847-ci  ildə  U ybat  çayı  hövzəsində  P.S.Pallas 
v ə  Q .İ.Spasskinin  nəşr  etdikləri  abidələri  tapmağı  qarşısına 
m ə q səd   qoymuşdu.  O,  kənd-kənd,  oba-oba  gəzərək  abidələri 
axtarır  və  bir  dəfə  Uybat  çayınm   sağ  sahilində  bir  kənddən 
başqa  k ən d ə  gedərkən  yol  üstündə  Oznaçennaya  abidəsini  k əşf

edir.A bidə  U ybat  çayının  m ənsəbindən  12  km  m ə sa fə d ə ,  çayın 
sağ  sahilindən  4  km  aralı  Qara  kurqanın  ə tə y in d ə   idi. 
M .A .K astren  bu  abidəni  Şuşa  kəndinə  göndərir.  A vqust  aym da 
yenidən  Qara  kurqana  dönən  M .A .K astrcn 
burada  Tuba 
abidəsini  tapır.  Bir  qədər  sonra  Rus  Arxeoloji  C əm iy y əti  Oya 
abidəsinin  surətini  ə!də  edir.  Oya  abidəsi  uzunJuğu  82  sm ,  eni
23  sm,  qaiınliğı  18  sm  olan  dördküne  daşdu',  onun  iki  tərəfı 
dərin  qazılmış  hərflərlə  örtiilüdür.  Bundan  sonra  A bakan  çaym ın 
sol  sahilində  Çura  kəndinin  20  kilom etrliyində  K oyba!  çölündə 
daha  bir  abidə  -  Açura  abidəsi  k ə şf edilir.  K astrenin  g ö stərişin ə 
əsasən bu  abidə  də  Şuşa kəndinə  göndərilir.
K ə ş f   edilən  abidələrin  saymm  çoxalması  ilə  əlaq əd ar 
olaraq  !877-ci  iidə  M inusinsk  şəhərində  bir  m uzey  y arad ılır  və 
tapılan abidələr hərnin m uzeydə saxlamhr.
M inusinsk  muzeyi  açılandan  bir  qədər  sonra  Y udina 
kəndindən  olan  Korçakov  familiyah  bir  kəndli  oraya  iki  abidə 
gətirir  (Altun-göl  abidələri).  A bidələr  Altugöl  adlı  b ir  gölün 
sahilində  tapılmışdı.  İki  daşdan  daha  yaxşı  qorunm uşu  yıxıh 
vəziyyətdə  olmuş,  yazıh  üzü  torpağın  içində  qalm ışdı.  D aşın 
birinin  uzunluğu  238  sm,  eni  43  sm,  qahnhğı  18  sm,  dig ərin in 
uzunluğu  195  sm,  eni  40-60  sm,  qahnlığı  18  sm  idi.
1881-ci  üdə  gənc  təbiətşünas  Aleksandr  Andrianov  Sayan 
dağlarmm  cənubunda  bir  abidə  tapmışdır.  A .V .A ndrianov  Rus 
Coğrafıya  C əm iyyətinin  göstərişi  ilə  Altay  yaylasm dan  K cm çik 
çayınm  m ənbəyintıdək  getmiş,  ancaq  soyotlarm   düşm əncosinə 
hərəkətləri  üzündən  geri  qayıtmağa  m əcbur  qalmış  v ə  geri 
qayıdarkan  Q aya  başında  olan  abidənin  surətini  çıxartm ışdı.  Bu 
abidə  K em çik  çayının  sağ  sahilində  yerləşirdi.  A .A ndrianov 
abidənin  surətini  Pcterburqa göndərm iş,  N .M .Y adrintsev  isə  omı 
nəşr  etmişdir.  Elə  həm in  1881-ci  ü d ə  İ.P.K uznetsov  U ybat 
çaymm  sağ  sahüində  11  Uybat  abidəsini  aşkara  çıxarır.  Bir  il 
sonra  1882-ci  ildə  İ.P.Kır/.netsov  Uybat  çaymm  sol  sahilindən 
bir 
kilom etr 
arah, 
çöldə, 
bir 
təpəciyin 
üzərində 
D .Q .M eserşm idtin  hələ  1721-ci  ildə  tapdığı  III  Uybat  abidəsini 
(yenidən)  k ə ş f  edir.  O  həm in  ili  Uybat  çaymm  sağ  sahilində 
əvvəlkinə  bənzəyən  və  yıxüm ış  vəziyyətdə  olan  daha bir  yazılı
daşı  -   I  Uybat  abidəsini  tapır.  İ.P.K uznetsov  h ər  üç  daşı 
Minusinsk müzeyinə  göndərir.
Fin  alimləri  M inusinsk  m üzeyindəki  abidələrin  surətini 
çıxarmaq  üçün  oraya  ekspedisiya  göndərirlər  və  ckspedisiya 
abidələrin  yaxşı  hazırlanm ış  surətini  çıxanr.  Finlər  Sibirdə  hələ 
öyrənilməm iş  çoxlu  abidənin  mövcudluğu  qənaətinə  gələrək
1888-ci  ildə  Sibirə  ikinci  dəfə  ekspedisiya  təşkil  edirlər. 
Ekspedisiya  Q .İ.Spasskinin  tapdığı  abidələri  axtarm aq  üçün 
Altaya  gedir  və  K em çik  çayı  hövzəsində  əv vəlcə  A.An- 
drianovun  üzünü  çıxartdığı,  N .M .Y adrintsevin  nəşr  etdiyi 
abidələrin  surətini  çıxanr.  Sonra  ekspedisiya  Çakul  çayınm 
sahüinə  gəlir,  əvvəlcə  II  və  V I  Çakul  abidələrini,  sonra  VII 
Çakul  abidəsini  k əşf və  tədqiq  edir.  Ekspedisiyanm  verdiyi  mə- 
lumata  görə,  soyotlar  bu  daşlan  m üqəddəs  sayır  və  onlann 
qarşısmda  ibadətlərini  yerinə  yetirirdilər.  Ona  görə  də  yadların 
bu  daşlan  öyrənm əsinə  m ane  olurdular.  Tatarlar  isə  əksinə, 
abidələri  tapmaqda  ekspedisiya  üzvlərinə  yardım   göstərirdilər. 
M əhz  bir  nəfər  tatan n   köm əyi  ilə  ekspedisiya  soyotlann 
qarşısında  dik  vəziyyətdə  olan  iki  yazüı  daşı  -   IX  və  X 
abidələrini  öyrənir.  Elə  bu  abidələrin  yanm da  V  və  XI  Çaku! 
abidələri,  onlardan  750  m etr  aralı  şim al-qərbdə  yerə  yıxıhnış  və 
smmış  vəziyyətdə  olan  düz,  nazik  və  uzun  bir  yazıh  daş  -   IV 
Çakul  abidəsi  tapüır.  Ekspedisiya  bütün  abidələrin  surətini 
çıxartdıqdan  sonra U lu-kem  -   K uli-kem   abidəsini  k əşf və  tədqiq 
edir.  Ekspedisiya  Ulu-kcm  vadisində  Çakul  yolu  ilə  hərəkət 
edərək  Ottok-taş  (güm an  ki,  Otluq-daş,  ya  da  Otlu-daş 
dem əkdir)  adlandırıhran  bir  dağm  ətəyinə  gəlir və  burada  üç  dik 
daşa  rast  gəlir;  onlardan  biri  -   Ottok-taş  abidəsi  qısa  yazıh 
m ətnlə  örtülmüşdü.
Bu  düşərgədən  və  üçüncü  abidədən  3  km  m əsafədə,  yolun 
kənann da,  Elcgeş  çayınm   sol  sahilində,  sahüdən  2  km  arah 
Elegeş  abidəsi  k əşf  edilir.  Bu,  Ycnisey  abidələrinin  ən 
uzunudur:  onun  uzunluğu  3  m  20  sm,  ortada  eni  66  sm-dir. 
Ekspedisiya  yoluna  davam  edərək  Qarasu  çayınm  Ulu-kem 
çaym a  töküldüyü  yerdən  10  km  yuxanda  Ulu-kem  -   Qarasu 
abidəsini  tapır.  Ulu-kem  çaym m  şim ahnda  dağ  yolunun  80  km- 
də  Sisteriik,  Vayınqo!,  Berge  və  Tok  çaylarmm  hövzəsində  də
21

bir  neçə  yazılı  daş  aşkara  çıxanhr.  Turan  çayı  ilə  U yuğ  çaymm 
qovuşduğu  yerdən  4  km   m əsafədə,  Uluğ  çaym m   sağ  sahiiindən
5  km arah  üzərində  keyik  şəkU  və  yazı  olan  daha bir  daş  tapıiır. 
Uluğ  çaymm  2  km -də,  sol  sahildə  yaxşı  m ühafızə  edilm iş  daha 
bir daş -  U luğ-A rxan abidəsi tapıiır.  A bidənin  üzərində  keyik və 
qaban  şəkilləri,  habelə  göytürk  yazısı  vardı.  Daşm  cənubundakı 
təpəcikdə  soyotlar  çadır  qurub  öz  dini  m ərasim lərini  yerinə 
yetirirdilər.
Ekspedisiya  zam anı  Tarlıkda  Tuba  çaym m   yaxm hğm dakı 
Tes  kəndinin  ətrafmda,  eləcə  də  Tuba  və  U ybat  çaylarmm 
sahillərində  bir  neçə  abidə  və  üzərində  yazı  həkk   edilmiş  qaya 
tapılır.  Sonra  ekspedisiya  Ak-yüz  çaymm  sağ  sahiUndə  indi  bu 
adla  adlanan  abidəni  k ə ş f  edir.  Finlər  bütün  bu  abidələrin 
surətlərini  çıxanr  və  bununla  da  elm  aləm inə,  türkologiyaya 
m ühüm   xidm ət  etmiş  olurlar.  Fin  aUmiərindən  İ.A.Aspelin 
1889-cu  ildə  bu  tapm tılann  surətlərindən  ibarət  atlası,  Otto 
Donner  isə  1892-ci  iidə  abidələrin  lüğətçəsini  nəşr edir.
V.V.Radlovun  təhriki  ilə  rus  alim ləri  də  Yenisey 
abidələrinin  tədqiqi  ilə  m əşğul  olurlar.  I8 9 I-ci  ildə  D .A .K Ic- 
m ents  Y enisey  hövzəsinə  səfər  edərək  tapılmış  abidələrin 
surətlərini  çıxarm aqla yanaşı,  h ələ  o  zamana  qədər  elm  aləm inə 
m əlum   olm ayan  bir  neçə  abidə  də  üzə  çıxanr.  1892-ci  ildə 
O şurkov  Y enisey  hövzəsindəki  abidələrin  tədqiqi  ilə  m əşğul 
olm uş,  sonra  Y evstifeyev  və  M artm ov  bu  abidələrin  surətlərini 
çıxarmışlar.
Yenisey  çayı  hövzəsində  göytürk  əlifbası  ilə  yazılmış 
abidələrin  tapılm asm a  h ə lə   dövrüm üzdə  də  təsad üf  edilir. 
Y enisey  çaymm  hövzəsi  tədqiqatçıları  h ələ  də  təəccübləndirir 
h ə lə   də  bu  regionda  göytürk  yazısı  abidələri  tapılmaqdadır. 
H azırda  Y enisey  çayı  hövzəsində  tapılmış  göytürk  Orxon- 
Y enisey yazısı abidələrinin  sayı  140-1  keçmişdir.
Yenisey  abidələrinin  tapılması,  oxunması,  tərcüm əsi  və 
nəşrində  V .V .Radlov,  N .Popov,  İ.S.BoqoIyubovski,  S.Y .M alov, 
L.R .K ızlasov,  İ.A .Batm anov,  H .N .O rxun  və  D .D .V asilyevin 
ad lan  xüsusi qeyd edilm əlidir.
1799-cu  ildə  Sibirdən  xcyli  uzaqda  -   M acanstanda  Nad- 
Sent-M ikloş  (M üqəddəs  Nikolay)  adlı  bir  yerdə  üzərində