Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

Xristian  dini  m əzm unlu  qədim   uyğur  yazısı  abldələri. 
Q ədim   uyğur  əlifbası  ilo  yazılmış  xristian  dini  məzmunlu 
a b id ələr  sayca  azdır.  G üm an  etm ək  olar  ki,  bu,  xristian  dininin 
uyğurlar  arasmda  yayıla  bilm əm əsi,  daha  doğrusu,  zəif 
yayılm ası  və  tezliklə  aradan  çıxması  ilə  əlaqədardır.  Xristian 
din i  m əzm unlu  abidələr  O rta  Asiyada,  m əsələn,  Qırğızıstanda 
aram i  əlifbasının  bir  qolu  olan  nestorian  əlifbası  ilə  yaızılmışdır
81

və  m ütəxəssislər  bu  abidələri  suriyalılarm   adı  ilə  əlaqələn- 
dirirlər.  O la  bilər  ki,  qədim   uyğur  əlifbası  ilə  yazılm ış  xristian 
dini  m əzm unlu  qədim   uyğur  abidələri  də  islam  dini  Suriyada 
yayıldıqdan  sonra  U yğur  xaqanhğm a  köçm üş  suriyahlar  v ə  ya 
onlarm  m üridləri  (şagirdləri)  tərəfm dən  tərtib  edilsin.  Tarixdən 
m əlum   olduğu  kimi,  xristianhq  uyğur  abidələri  arasm da  yayıla 
bilm əm işdi.  Q ərbi  Çində  -   Şərqi  Türküstan  və  Cunqariyada 
yaranmış  uyğur  dövlətlərinin  rəh b ərləri  isiam  dinini  qəbul 
etmiş,  ərəb lərdən  daha  çox  m üsəlm anlaşm ış  və  islam   dinini 
qəbul  etm əyənləri  ərəblərdən  daha  şiddətli  təqib  etmişdilər. 
M əhz buna  görədir  ki,  qədim  uyğur əlifbası  ilə  yazılm ış xristian 
dini  m əzm unlu  uyğur  abidələri  sayca  bir  qədər  azdır.  H əm   də 
qeyd  etm ək  lazımdır  ki,  elm ə  bəlli  olan  bir  neçə  xristian  dini 
m əzm unlu  qədim   uyğur  yazısı  abidəsi  orijinal  əsər  deyil, 
təreüm ədir.  U m um iyyətlə,  qədim   uyğur  dilində  xristian  dini 
m əzm unlu  orijinal  ə sər yoxdur.
İndiyədək  Şərqi  Türküstanda  iki  nisbətən  iri  həcm li  və 
bir neçə  kiçik  həcm li xristian dini m əzm unlu qədim  uyğur yazısı 
abidəsi  tapılm ışdır.  Tapılmış  abidələrdən  bəzisi  parçalardan 
ibarətdir.  Xristian  dini  m əzm unlu  uyğur  abidələrinin  hamısı 
m onqollarm   U yğurustanı  istila  etm əsindən  əvvəlki  dövrə  aiddir, 
dem əli,  onlar  h ər  halda  XIII  yüzillikdən  əvvəlki  dövrdə  qələm ə 
ahnm ışdır.
Xristian  dini  m əzm unlu  qədim   uyğur  abidələrinin  hamısı 
Şərqi  Türküstanda,  daha  dəqiq  deyilsə,  təkcə  bir  kənddə  -  
Bulayık  kəndində  tapılmışdır;  h ə lə   ki,  başqa  yerlərdə  xristian 
dini  m əzm unlu  qədim   uyğun  abidələrinə  təsadüf edilməmişdir. 
Tapılm ış  abidələrdən  ikisi  dilçilik  baxımmdan  əhəm iyyətə 
malikdir.  Buniardan  biri  1908-ci  ildə  F.V .K .M iIler  tərəfindən 
nəşr  edilən  34  sətirlik  «Sehrkarlarm   sitayişi»  adh  abidədir. 
Q ədim   uyğur  əlifbası  İIə  yazılmış  bu  kitabə  cəmi  3  səhifə  həc- 
m indədir.  34  sətrin  hərəsində  5-6  söz  vardır.  A bidənin  trans- 
^ ip siy a sı  bir  səh ifəy ə  sığır.  «Sehrkalann  sitayişi»  abidəsi 
İncildən  tərcüm ə  edilmişdir.  Ə sərdə  rahiblərin  yenicə  anadan 
olm uş  İsaya  sitayiş  etm ələrindən  danışıhr.  Əsərin  hansı  dildən 
tərcüm ə  edildiyi  h ələ  m üəyyənləşdirilm əm işdir;  m ütəxəssislər 
bu  fıkirdədirlər  ki,  ə sər  ya  Suriya,  ya  da  soğd  dilindən  tərcüm ə
82
edilmişdir.  Xristian  dini  m əzm unlu  ikinci,  nisbətən  iri  həcmli 
qədim  uyğur  yazısı  abidəsini  ilk  dəfə  A.Lekok nəşr  etdirmişdir. 
Bu  abidə  həcm cə  «SehrkarIarm   sitayişi»  adh  abidədən  də 
kiçikdir.  A bidədə  tam ahkarhq,  günah  işlətm ək,  şim ikləndirm ək 
kimi  m ənfı  sifətlər tənqid  edilir,  onlara qarşı  mübarizə  aparmaq, 
onlardan çəkinm ək n ə sih ə t edilir.
Burhan  dini  m əzm unlu  qədim   uyğur  yazısı  abidələri. 
Q ədim  uyğur  əlifbası  ilə  yazılm ış  və  dövrüm üzə  q ədər  gəlib 
çatmış  dini  məzmunlu  qədim   uyğur  abidələrinin  əksəriyyəti 
burhan  dini  məzmunlu  kitabələrdir.  Bunun  da  səbəbi  aydmdır; 
uyğur  qəbilələri  islam  dinini  qəbul  edənədək,  yəni  X  yüzilliyə- 
dək  burhan  dininə  tapmmışdır.  B urhan  dini  m əzm undu  qədim 
uyğur  abidələrinin,  dem ək  olar  ki,  ham ısı  Çin,  hind,  toxar  və 
Tibet  dillərindən  qədim   uyğur  dilinə  tərcüm ə  edilmişdir.  Bu 
abidələrdən  bəziləri  tərcüm ədir.  M əsələn,  «M aytrısimit»  əsəri 
hind  dilindən  toxar dilinə,  toxar  dilindən  isə  qədim  uyğur  dilinə 
tərcüm ə  edilmişdir.  B urhan  dini  m əzm unlu  çoxlu  qədim   uyğur 
yazısı  abidəsi  ilə  yanaşı  bir  neçə  iri  əsərin  də  mövcud  olması 
qədim   uyğur  ədəbi  dilinin  leksik  xüsusiyyətləri  və  qrammatik 
quruluşu  haqqında  tam  təsəvvür  əld ə  etm əyə  imkan  verir. 
T ə ə ssü f ki,  V.M .Nasilovun  kiçik  həcm li  əsərini  çıxsaq,  indiyə- 
d ək   qədim   uyğur  dilinin  leksikası  və  qramm atik  quruluşu  haq- 
qm da  az-çox  gözə  çarpan  ə sər  yazılm am ışdır.  Ə gər  belə  əsər 
yazılsa  idi,  m əlum   olardı  ki,  qədim  uyğur dili  göytürk dilindən o 
q əd ər  də  fərqlənm ir,  gözəçarpan  fərqdər  qanunauyğun  fonetik 
dəyişiklər  və  ahnm a  sözlərdən  ibarədir  və  qədim   uyğur  ədəbi 
dili  istər  fonologiya,  istər  lüğət  tərkibi,  istərsə  qramm atik  quru- 
luşuna  (morfologiya  və  sintaksisinə)  görə  göytıırk  ədəbi  dilinin, 
b ir növ,  davamı,  inkişafıdır.
B urhan  dini  m əzm unlu  qədim   uyğur  yazısı  abidələri 
içərisində  həm   həcm inə,  h əm   bədii  xüsusiyyətlərinə,  həm   də 
dilçilik  baxım m dan  üçü  -   «M aytnsim it»,  «Süan-Szanm  bioq- 
raflyasu)  və  «A ltun yaruk» əsərləri  diqqəti xüsusilə cəlb edir.
«M aytn sim it»  əsəri.  Bu  ə sər  ikinci  Turfan  arxeoloji 
ekspedisiyası  zamam  (1904-1905-ci  illər)  tapılmışdır.  Birinci 
n ü sx ə  Scvgim  qəsəbəsi  yanında  çay  qırağm da  monastırda 
tapılm ışdır.  A .fon  Lekoka  görə,  bu  monastr  VIII-XI  əsrlərdə
83

fəaliyyət  gösiərm işdir.  İkinci  nüsxə  Sevgim   qəsəbəsindən  5  km 
şimalda  M urtak  çayı  sahilində  tapılm ışdır.  Üçüncü  m sxə  isə 
Sevgim  q əsəb asin də  tapüm ışdır.
«M aytnsim it»  əsəri  üzərində  ilk  elmi  araşdırm aları  1907- 
ci  ildə  F .B .K .M üller  aparmışdır.  1945-ci  ildə  A.fon  Lekok  əsəri 
bütövlükdə  Hv)şr  ctmişdir,  A nna  fon  Qaben,  R .R əhm əti  Arat, 
Brunhüd,  K orner  və  Şarlotta  Lcyz  topiamış,  tə sn if  edib 
düzəllm işlər.  A.fon  Lekok  ə sə r  üzərində  elmi  araşdırmalar 
aparmışdır.  Ə sərin  faksirnile  ilə,  lakin  tam  olmayan  ilk  nəşri 
1957-ci  ildə  A.fon  Q abcn  (birinci  hissə)  tərəfm dən  edilmişdir. 
Əsərin  ikinci  hissəsi  1961-ci  ildə  Berlində  nəşr  edilmişdir.  Türk 
tədqiqatçısı  Şinası  Pekin  1976-cı  ildə  Ankarada  bu  əsəri  598 
səhifəlik  bir  kitab  şəklində  nəşr  etm işdir.  M üəllif  dərin  elmi 
araşdırm alar  apaım ış,  əsərin  transkripsiya  və  tərcüm əsini 
hazırlam ış  onıı  xüsusi  qeydlərlə  təchiz  etm iş,  əsərdə  işlənən  söz 
və  şəkilçüərin  qlossarisinı  hazırlam ışdır.  Şinasi  Tekin  əsərə  belə 
bir  köm əkçi  başhcı  əlav ə  etmişdir;  «Burhanlarm   M ehdisi  May- 
trcya  ilə  görüş.  IJyğurca  ibtidai  bir  dram».  «M aytnsim it» 
əsərinin  birinci  hissəsi  filologiya  elm ləri  nam izədi  Əbülfəz 
Quliycvin  tərcum .jsində  A zərbaycan  dilində  nəşr  edilimşdir. 
Lakin  qcyd  ctm ək  lazırndır  ki,  Ə .Q uhyev  əsəri  qədim   uyğur 
dilindən  dcyil,  müasir  türk  dilindən  tərcüm ə  ctmişdir.  Buna görə 
də  tərcüm ə  kilayəı; qədi>r dəqiqi  deyildir (ola  da  bilməzdi).
Əsərin  əlyazm asunn  kağızı  çox  köhnədir,  mürəkkəb 
üm um iyyətlə  çox  solğundur.  XX-XXt  bötm ələrin  mürəkkəbi 
tünd  qara  rəngdədir.  H ər  səhifəd ə  30-33  sətir  vardır.  Uyğur 
yazısı  ənənəsindən  lərqü  olaraq,  sətirlər  yuxandan  aşağı  yox, 
sağdan  sola  yazılm ışaır.
«M aytnsim it»  əsəri  bir  səcdə  (giriş)  və  27  bölmədən 
(ümüş),  yəni  28  hissədən  ibarətdir.  Ə sər  M aytnnın  gələcəkdə 
tanrılar 
ölkəsi 
Tuyitdən 
insanlar 
aləm inə, 
ycr 
üzünə 
enəcəyindən  sonrakı  (gürnan  cdilən)  həyatı  və  fəaliyyətindən 
bəhs  cdir.  A dətən,  burhan  dininə  aid  əsərlə r  qədim  uyğur dilinə 
Çin  ditindən  tərcüm ə  edümişdir.  Lakin  «M aytnsim it»  əsəri 
qədim   uyğur  dilinə  (əsərdə  uyğur  dili  ifadəsinə  bir  dəfə  də 
olsun  təsafüd  cdilmir,  hər  yerdə  türki  dilinco  ifadəsindən 
istifadə  edilir)  Çin  diündən  deyil,  toxar  dilindən  tərcüm ə
S4
edilmişdir.  Əsərin  toxar  dilində  olan  əlyazması  sanskrit  (htnd) 
və  Çin  dillərində  olan  variantlarmdan  xeyli  fərqlənir.  Toxar 
dilinə  hind  dilindon  K avya  üslubunda  dəyişdirilərək  tərcümə 
edilmişdir.  Toxar  dilindəki  130  hissə  əsərin  uyğur  dilində  olan 
variantı  ilə  birlikdə  Turfan  arxeoloqloji  ekspcdisiyası  tərəfm dən 
tapjlmışdır.  I3ctə  güman  etm ək  olar  ki,  «M aytnsim it»  əsərinin 
toxarca  tərcüməsində  də  türklər  iştırak  ctmişlər.  Bunu  iddia 
edərkən  iki  am ilə  əsaslanmaq  olar:  1.  Uyğur  dilinə  tərcüm ədə 
bütün  fəsitlərin  sonunda  türk  tərcüm əsi  toxar  tərcüm əçisinin 
admı  qcyd  cdir.  2.  To.xar  diünə  tərcümədi)  şəklini  dəyişm iş  bəzi 
türk  sözlərinin  İNİəndiyinə təsad üf edirik.
Əsəri  toxar  ditindən  qədim  uyğur  dilinə,  güm an  ki,  burhan 
monastnnda  rahib  olan  Pratyarakşit  açari  yaradıcüıqla  tərcüm ə 
ctm işdir.  Əsərin  qədim  uyğur  variantmda  clə  ünsürlər  vardır  ki, 
onlan   nə  hind,  nə  Çin,  nə  də  toxar  dillərində  olan  «M aytnsi- 
m it»lərdə  görmək  mümkün  deyildir.  Pratyarakşit  açari  Tarım 
uyğurlarm dan  dcyil,  qərb  uyğurlanndandır.  O,  jl-bahk  .şəhərində 
doğulm uşdur.  Bu  şəhər  İlı  çay)  sahilində  Kuiça  şəhəri 
yaxm lığında  ycrləşmişdir.  Pratyarakşit  açari  sözlərin  məna 
incəliklərini  dərindən  bilir,  onları  ycrində  işlədir.  Görünür,  o, 
dövrünün  kamil  savad  almış  adamlarmdan  biri  olmuşdur.  O, 
qədim   uyğur  dilinin  daxiü  aləm inə,  zəngin  iüğəi  tərkibinə, 
sözlərin  məna  çalarlarına  dərindən  b ələd   olnuışdur.  Buna  görə 
də  «M aytrısimit»  əsəri  tərcüm ədən  daha  çox  orijinal  əsər  təsiri 
bağışlayır.
Əsərin 
qədim 
uyğur 
mətni 
Hinayana 
m əzhəbinin 
Vaybiyiki  təriqətinə  aiddir.
Q ədim   llindistanda  ədəbi  əsərlər  29  hissədən  ibarət 
olurdu.  «M aytrısimit»  əsərinin qədim   uyğur diünə  tərcüm əsində 
bü  quruluş  ınüharızə  cdilmişdir,  Çin  və  toxar  dillərinə 
tərcüm əd ə  isə  pozulmuşdur.
Ə sərin  hər  bölməsinin  əv vəü ndə  hadisələrin  baş  verdiyi 
yer,  şərait  təsvir  edilir,  iştirakçüar  haqqm da  m əlum at  verilir.  Bu 
da  m üasir  dramlardakı  səhnəin  təsvirinə,  remarkaya  bənzəyir. 
Ə sərdə  vəli  (arxant)  və  burhanlarm  surətlərinin  təsvirinə  də  rast 
gəlm ək  olar.  Bundan  başqa,  əsərdə  körk  (rəsm,  heykəl)  və 
görünc  (m üasir  dramlarda  pərdə,  şəkil,  səhnə)  m əfhum lanndan
85

da  istifadə  edilm əsi  onun  ibtidai  dram   olm ası  fikrinə  gətirir. 
Bütün  bunlar  göstərir  ki,  qədim   uyğurlar  h ə lə   IX,  yaxud  X 
yüzillikdə  K oçu  dövləti  zam am ında  bəsit,  ibtidai  dram   janrmı 
dinə uyğunlaşdırm ışlar.
Bu  ə sər  M aytn  bayram larm da  ifa  edilərmiş.  M artrı  bayra- 
mı  ilin  ilk  günündə  keçirilirdi.  Bu,  yeni  gün,  yeni  il  bayram ı  idi. 
Ə səri  rahiblər  uca  səslə,  ahənglə  xalqa  oxuyardılar.  Bayramda 
güiəşərdilər,  pyeslər  tamaşaya  qoyardılar.  Tam aşaları  panto- 
mima  ilə  göstərərdilər.  Tam aşalarda  rəngli  və  plastik  qablardan 
istifadə  cdilərdi.
Ə sərin  Sevgim   nüsxəsini  Boz  bay  Tirək  arvadı  Y idlək   ilə 
Sintar  Seliyə  yazdırmışdır.  D inə  aid  əsəri  yazm aq,  yaxud 
yazdırmaq burhan dininə görə  savab sayıhr.
Ə sər  sanskrit  dihndən  toxar  dihnə  bizim   eranm   III 
yüziHiyində  tərcüm ə  edilmişdir.  Ə sərin  qədim   uyğur  variantmm 
bir  ycrində  K oçu  dövləti  xatırladıhr  (təbii  ki,  toxar  variantmda 
belə  xatıriam a  ola  bilməzdi).  Bu  onu  göstərir  ki,  əsər  K oçu 
dövlətinin  m onastrlarmdan  birində  tərcüm ə  edilmişdir.  D em əi, 
əsər  buraya  kənardan  gətirilm əm iş,  Sevgim  və  M urtak  monas- 
trlarmda yazüm ışdır.
«M aytnsim it»  əsərinin  toxar  dihndən  uyğur  dilinə  tər- 
cüm ə  edilm əsi  tarixi  haqqm da  da bəzi  işarələr vardır.  III bölm ə- 
də darmavi  (D harm avi) adı vardır.  X bölm ədə bir-iki qapah  tarix 
vardır.  X V   bölm ənin  sonunda  (bir  üçüncü)  V artsun  (Fa-tsun) 
adma  rast  gəlirik:  «M ən  Vartsun  adh  yeni  öyrənən  hörm ət  ilə 
təqvim i  yazdım».  Bütün bunlardan  əsərin  tərcüm ə  ediidiyi  tarixi 
aydınlaşdırmaq  olar.  Bütün  hallarda  «M aytnsim it»  əsərinin  qə- 
dim uyğur dilinə  tərcüm əsi  tarixini  K oçuda uyğur dövlətinin  ya- 
radılm asm dan əvvəlki dövrə,  yəni  IX yüzilliyin  ikinci yansm dan 
əvvələ  aparmaq  olmaz.
«Suan  Szanın  bioqrafiyası»,  840-cı ildə  M ərkəzi Asiyada 
uyğur  xaqanhğı  qırğızlarm  təzyiqi  nəticəsində  süquta  uğradı. 
Uyğurlarm bir  hissəsi  Çin  imperiyasmm  tərkibinə daxil  oldu,  bir 
hissəsi  isə  qərbə  miqrasiya  edib  Turfanda  yerləşdi.  Turfana 
köçən  uyğur  qəbilələri  yerli  türk  qəbilələri  ilə  birləşib  özəyini 
qədim   uyğur  qəbilələrinin  təşkil  etdiyi  qədim   uyğur  dövlətini  -  
K oçu  bəyliyini  yaratdılar.  Yeni  dövlətdə  ilk  uyğur  xaqanhğm m
86
rəsm i  dövlət  dini  olan  manixey  (mani)  dilinin  əsaslan  sarsılrr, 
yeni  şəraitlə,  yeni  siyasət  v ə  ideologiya  ilə  əlaqədar olaraq  yeni 
din  yayılmağa  başlayır.  X I  əsrin  ikinci  yarısm da  uyğurlar 
arasm da  burhan  (buddizm)  dini  geniş  yayıhr.  Təbii  ki,  yeni 
ideologiya  öz  təbliğat  vasitələrini  yaratmalı  idi.  Buna  görə  də 
K oçu  dövlətində  burhan  dininin  təbliği  ilə  bağh  olan  əsərlər 
qədim   uyğur  dilinə  tərcüm ə  edilirdi.  Burhan  dini  ideyalarmı 
təbliğ  edən  bu  qədim  uyğur  yazısı  abidələrinin  az  bir  qismi 
bizim   zəm anəm izə  qədər  gəlib  çıxmışdır.  Q ədim   uyğur  yazısı 
nüm unələrindən biri  də  VII  yüzilliyin  Çin  səyyahı  Suan-Szanm 
bioqrafıyasıdır.  Belə  güman  edirlər  ki,  bu  ə sər  qədim   uyğur 
dilinə  XI  əsrin  əvvəllərində  tərcüm ə  edilmişdir.  Ə səri  qədim  
uyğur  dilinə  dövrünün  görkəm li  tərcüm əçisi  və  şairi  Senqu  Seli 
Tudun  tərcüm ə  etmişdir.  Senqu  Seli  Tudun  K oçu  dövlətinin 
inkişaf  etmiş  m ədəni  m ərkəzlərindən  biri  olan  B cşbahk 
şəhərin də  yaşayırdı.  Onun,  bizə  çatmasa  da,  şerləri  də 
olmuşdur.  Bu əsər Senqu  Seli  Tudunun ilk tərcüm əsi deyildir.
«Suan  Tszanm  bioqrafıyası  (səyahətnam əsi)»A nna  fon 
Qaben,  Fen  Tzyaşen,  L.Y .Tuquşeva  tərəfindən  tədqiq  edil- 
mişdir.  L.Y.Tuquşeva  bu  əsərin  tənqidi  mətnini  I991-ci  ildə 
nəşr etdirmişdir.
Başqa  tərcüm ələrində  olduğu  kim i,  Senqu  Seli  Tudun  bu 
əsəri  də  qədim  uyğur dilinə  yaradıcı  şəkildə  tərcüm ə  etmiş,  ona 
əlavələr, 
aydmlaşdırmalar, 
haşiyələr, 
m ü əllif  (tərcüm əçi) 
ricətləri  əlavə  etmişdir.  Orijinaldan  fərqli  olaraq  Scnqu  Seli 
Tudun  əsəri  epos  (kavi  nom  bitig)  adlandınr.  Burada  bir  sıra  yer 
adlarma,  o  cüm lədən  K oço (K oçu),  Xatan  (udun),  K uça  (küsən) 
toponim lərinə  tez-tez  rast  gəhrik.  Ü slub  baxımmdan  «Suan- 
Szanm  bioqrafıyası»  göytürk  əlifbası  ilə  yazılmış  Orxon- 
Y enisey abidələrinin dilini xatırladır.
«A ltun  Yaruk».  U yğur  əhfbası  ilə  yazılmış  v ə  burhan 
dini  qanunlarına  h əsr  edilmiş  qədim   uyğur  abidələri  arasm da 
həcm inə  görə  ən  böyüyü  «A ltun  Y aruk»  («Qızıl  işıq»)  adlı 
əsərdir.  B urhan  dininə  aid  əsərlərin  böyük  əksəriyyəti  kimi  bu 
əsər  h in d   (sanskrit)  dilindən  deyil,  Çin  dilindən  qədim   uyğur 
dilinə  tərc ü m ə edilmişdir.  Əsəri  qədim  uyğur dilinə  X  yüzilliyin 
birinci  y an sm da  Beşbahk  şəhərinin  sakini  Senqu  Seli  Tudun
8 7

tərcüm ə  ctm işdir.  Tərcüm əçi  əsərə  yaradıcı  surətdə  yanaşmış, 
omm  m əzm ununu  saxlayaraq  formasında  xeyli  dəyişiklik  etmiş, 
hətta  bəzi  yerlorini  nəzm ə  çəkm işdir.  Buna  görə  də  bu  əsəri 
Senqu  Seli  Tudunun  yaradıcıiıq  m əhsulu,  iqtibas  adlandırmaq 
səhv  olmazdı.  Bu  əsər  burhan  dininin  idcyalarım  təbliğ  edən 
əsərdir.  Ə sər  fəisəfi  və  dini  hekayət  və  rəvayətk)rdən  ibarətdir, 
Onun  əsas  xüsusiyyətlərındən  biri  də  budur  ki,  Burhan  dininin 
terminləri  burada  türkləşdirilm iş,  tnrk  sözlərindən  düzəldilmiş 
terrainlərlə əvəz edilmidşir.
«Altnn  Yaruk»  abidəsinin  clm  aləm inə  altı 
nüsxəsi 
məlumdur.  A bidə  1908-1913-eü  illər  arasmda  əvvəlcə  alman, 
sonra  rus  elmi  ekspedisiyaları  tərəfm dən  Ç ində  hissə-hissə 
tapılmışdır,  Sonuncu  v» ən  son  nüsxə  1687-ci  ildə  üzü  köçürül- 
müş  nüsxədir,  Bu  nüsxə  1910-cu  iidə  S.Y.M alov  tərəfındən 
Şərqi  Türküstanda  -   Çinin  Tansu  əyalətində  tapılmışdır.  Bu 
nüsxə  Sankt-Peterburq  şəhərində  saxlanır.  Həmin  nüsxə  təkcə 
mətn  şəklində  (tərcüm əsiz)  1913-1918-ci  illərdə  Sankt-Pe- 
tcrburqda  V .V .Radlov  və  S.Y.M alov  tərəfındən  nəşr cdilmişdir. 
Sonralar  -   I930-cu  ildə  əsər  alman  dilinə  tərcüm ədə  nəşr 
edilmişdir.  T əə ssü f ki,  əsərin  nəşri  bitm əm işdir  (675  səhifədən 
yalmz  466  səhifəsi  nəşr  cdilmişdir).  «Altun  Yaruk»  əsərinin 
digər nüsxələri  həem cə  Sankt-Peterburq  nüsxəsindən  xeyli  kiçik 
və  naqisdir.
«AItun  Yaruk»  abidəsi  iki  hissədən  ibarətdir.  Birinci 
hissədə  bir  hökm dann  xəstələnm əsindən  bəhs  cdilir.  Həınin 
hökmdar  «Altun  Yaruk»  əsərini  köçürərək  burhan  məbədinə 
vcrir.  Bu  xeyirxah  işinə  görə  o,  sağalma/.  hcsab  cdilən  xəstəlik- 
dən  qurtulur.  İkinci  hissə  də  buna  bənzəyir:  Anku  kəndinin 
kəndxudasının  arvadı  «Altun  Yaruk»  abidəsini  oxumaqla 
xəstəlikdən  qurtulur,
«Altun  Yaruk»  abidəsi  qədim   uyğur  ədəbi  dilini  araşdır- 
maq  baxımmdan  böyük  əhəm iyyətə  malikdir.  Bu  abidənin  dili 
göytürk  əlifbası  ilə  yazılmış  göytürk  və  qədim   uyğur  abidə- 
lərinin  dili  ilə  sonrakı  dövr uyğur  ədəbi  dili  arasmda  sanki  keçıd 
m ərhələsi  təşkil  edir,  uyğur  ədəbi  dilinin  göytürk  yazısından 
qədim   uyğur  yazısına  inkişafınm  yolunu  göstərir.  Abidənin 
dilində  h əm   əvvəlki  dövrün  ədəbi  dillərinin  -   göytürk  ədəbi
88
dilinin  və  göytürk  əlifbası  ilə  yazılrnış  qəüim   uyğur  mətnləri 
dilinin  xüsusiyyətləri 
qorunub 
saxlamlır, 
həm   də 
yeni 
qazamlmış  kcyfıyyətk)r  öz  əksini  tapır. 
«AUun 
Yaruk» 
abidəsinin  dilində  göytürk  və  göytürk  əlifbası  ilə  yazılmış 
qədim   uyğur  abidələrində  işlənən  -ğrna,  -gm ə  və  -taçı,  -təçi 
şəkilçili  feli  bağlama  formalan,  təsirlik  halın  -ığ,  -ig  şəkilçisi 
forması  işlənir,  həm  də  ycni  qazamlmış  feli  sifət  və  feli  bağlama 
formalan,  tərkibi  sayların  müasir türk  dilləri  üçün  səciyyəvi  olan 
düzəldilm ə  şəkli  (onluq  üstə  gəl  təklik),  müasir  türk  dillərində 
işlək  olan  sıra  saylan  düzəldən  şəkilçilər işlənir.
Burhan  dini  məzmunlu  qədim   uyğur  yazısı  abidələrinin 
arasmda çoxlu  şerlərə də  rast gəlm ək olar.
Qədirn  uyğur  islanı  abidələri.  Qədim  uyğur  əlifbası  ilə 
yazılmış  islam  abidələri  dini  m əzm undan  daha  çox  didaktik 
məzm una  malikdir.  İslam  m ühitində  yazılmış  qədim   uyğur 
yazısı  abidələri  Turfanda  tapılmış  və  Berlində  saxianır.  Bu 
abidələr,  əsasən,  nəzrnlə  yazılmışdır,  kiçik  şerlərdir.  Bu  şerlər 
şəkli  və  tərzinə  görə  sonrakı  türk  xalq  ədəbiyyatını  xatırladır. 
Buna  görə  də  belə bir  fıkir  demək  olar  ki,  islam  abidələri  qədim 
türk  şeri  ilə  yeni  türk  şeri  arasında,  bir  növ,  körpüdür.  Aşağıdakı 
«BiIig»  başlıqlı  iki b;)ndlik  şerə diqqət  yetirin;
Bilig hilin, ya  bəgim,
Bilig sarja eş holıır.
Bilig hilgon ol ərkə,
Bir kün devlət tuş holur.
Biliglig ə r hiHrjə 
Ta.ş kur^ansa,  ka^' bolur.
Biligsizitj yanıya 
Altun koysa,  taş holur.
Tərcüməsi:
Bilik bilin,  ey bəyim,
Bilik sən ə  eş  olur.
Bilik bilən  insana,
Bir gün dövlət tuş olur.

Bilikli ə r belinə 
D aş qurşansa,  qaş  olur.
Biliksizin yanm a 
Qızıl qoysan,  daş olur.
İslam   m ühitində  yazılmış  qədim   uyğur  yazısı  abidələrinin 
dilində  dilin  inkişafı  ilə  əlaqədar  olaraq  yeni  yaranan  keyfiyyət- 
lərlə  yanaşı,  göytürk  əlifbası  ilə  yazılm ış  qədim   türk  abidələrinin 
dililndə  işlənən  bir  sıra  qram m atik  formalarm  da  mühafizə 
edildiyinin  şahidi  oluruq.
Dini  m əzm un  daşımayan  qodim   uyğur  yazısı  abidələri. 
Q ədim   uyğur  əlifbası  ilə  yazılan  və  dini  m əzm un  daşımayan 
qədim   uyğur  abidələri  arasında,  heç  şübhəsiz,  ən  gərəklisi  Yusif 
Xas  Hacib  Balasaqunlunun  1069-cu  ildə  yazdığı  «K utadgü  bilig» 
(«X oşbəxtliyə  aparan  bilik»)  adlı  əsəridir.  Ə sər  K am il  Vəliyev  və 
Ram iz  Ə sgər  tərəfindən  A zərbaycan  dilinə  tərcüm ə  edilmiş  və 
təkcə  tərcüm ə  şəklində  (yəni  faksim ilesiz  və  qədim   uyğur  mətni 
olmadan)  nəşr  cdilmişdir.  «K utadğu  bilig»  əsərinin  Azərbaycan 
dilində  bu  nəşrinin  dilçilik  baxımından  əhəm iyyəti  olmasa  da, 
filologiya  v ə  ədəbiyyatşünashq  baxım m dan  tərcüm ə  böyük 
əh əm iyy ətə  malikdir.
Dini  məzmun  daşmıayan  qədim   uyğur  yazısı  abidələri  ara- 
sında  hüquq  sənədləri  böyük  əh əm iy y ətə  malikdir.  Bclə  sənəd- 
lərdən  «N ökərin  ağadan  şikayəti»,  «Torpaq  satılması  haqqında 
sənəd»,  «K üncüt  borcu»,  «Yağ  borcu»,  «Torpaq  icarəsi»,  «E3ezlə 
m eynələrin  dəyişdirilm əsi»,  «BezIə  qadm m   dəyişdirilm əsi»  və  s. 
haqqm da olan  sənədləri  nüm unə  göstərm ək olar.
Q ədim   uyğurlarm  hüquq  sənədləri,  əsasən,  X-XIIl  yüzillik- 
lərə  aiddir,  Bu  sənədlər  qədim   uyğur  qəbilələrinin  hüquq  mədə- 
niyyəti,  təsərrüfat  həyalt,  cəm iyyətdəki  hüquqi  münasibətlər  haq- 
qm da  bizə  tam   m əlum at  verir.  K oçu  dövlətində  uyğurlar,  əsas  eti- 
barilə,  üzüm çülük  və  pam bıqçıhqla  m əşğul  olmuşlar.  Mənbələrin 
verdiyi  m əlumata  görə,K oçu  dövlətində  quldarhq  mövcud  ol- 
muşdur.  Q ədinı uyğurlar qu!  ahb  satmış,  hətta  valideyn  öz övladını 
qul  kimi  satmış,  yaxud  m üvəqqəti  işləm ək  üçün,  necə  dcyərlər, 
kirayəyə  vermiş,  əslində  müəyyən  m üddətə  satmışdır.  Turfandakı 
K oçu dövlətində taxılçıhq, qismən, maldarhq da mövcud olmuşdur.
9 0
Qədim  uyğur  hüquq  sənədləri  arasmda  çoxlu  borc  qəbzləri, 
alqı-satqı  sənədləri  mövcuddur.  Borc  qəbzləri  çaxır,  pul,  pambıq 
parça,  küncüt  yağı  borc  ahnm asm a  aiddir,  alqı-satqı  sənədləri  isə 
m eynəlik  və  torpaq  sahələrinin  almıb-satılması  haqqm da  sənədlər- 
dir.  Vergi  və  biyar  haqqm da  da  xeyli  sənəd  mövcuddur.  İtirilmiş 
sənədlərin  əvəzinə  verilmiş  yeni  sənədlərə  də  rast  gəlm ək  olur. 
Dini  və  mülki  vəsiyyətnam ələr,  təsərrüfat  haqqm da  qeydlər  və  s. 
sənədlər də  vardır.  Bir  sözlə,  qədim   uyğur  hüquq  sənədləri  qədim 
uyğurun  ictimai  həyatm ı  hərtərəfli  əhatə  edir,  qədim   uyğur 
cəm iyyətinin  hüquqi  əsasian   haqqm da  tam  təsəvvür  yaradır.  Bu 
sənədlər,  digər  tərəfdən,  qədim   uyğur  dilində  hüquq  tcrm inlərinin 
artıq  m üəyyənləşdiyini,  təşəkkül  tapdığmı  göstərir.  N əhayət,  bu 
sən əd lər  qədim  uyğur  cəm iyyətində  artıq  m üəyyənləşdirilm iş 
qiym ətlər  sistcminin,  faizin,  sələm in,  borc  vcrilm ə  m üddəti  ilə 
öhdəliyin,  müqavilənin  şərti  arasm da  m üəyyən  sabit  əlaqənin 
olm asm a  şahidlik  edir.  Qısa  desək,  qədim   uyğur  hüquq  sənədləri 
qədim   uyğur  ədəbi  dilində  artıq  dəftərxana  üslubunun  təşəkkül 
tapdığmı  göstərir.
Hüquq  sənədələrini  tərtib  etm ək  üçün  qəlib  də  m üəyyənləş- 
dirilmişdir.  Sənəddə  əvvəlcə  (on  iki  il  siklli  hcyvan  təqvim i  ilə) 
tarix  (il,  ay,  gün)  göstərilir.  Sonra  öhdəlik,  yaxud  m üqavilə  gəlir. 
S ənədin  sonunda  hüquq  aktmı  tərtib  edərkən  iştirak  cdən  şahidlə- 
rin  siyahısı  vcrilir.  Şahidlər öz adları  qarşısmda  öz  m öhürlərini  vu- 
rur,  yaxud  damğalarını  basırlar.  Bundan  başqa,  dam ğadan  əlavə  və 
dam ğanm   əvəzinə  hüquqi  sənədlərə  m ürəkkəbə  batırılmış  barmaq 
da  basılır.  Bəzi  hüquq  sənədlərində  onları  tərtib  edən  şəxs  də  (kA- 
tib)  göstərilir.  Əməliyyat  aparanların  Çin  tərzi  hazırlanm ış  möhür- 
lərin ə  də  təsad üf cdilir.  M əsələn,  borc  qəbzində  borc  verən,  borc 
alan,  borcun  m iqdan,  sələm   faizi,  faizlə  birlikdə  borcun  verildiyi 
m üddət  (qaytarılması  vaxtı)  göstərilir,  bəzən  isə  borc  vcrənin, 
yaxud  borc  alanın  vəfat  edəcəyi  təqdirdə,  bəzi  əlavə  şərtlər  də 
qeyd  edilir.  S ənəddə  hər  şeyin  (qulun,  torpağm,  parçanm,  yağın, 
çaxırm ,  pam bığm )  qiym əti  dəqiq  göstərilir.