Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

F  O N  E T I  K A
n 
FƏSIL 
QRAFİKA 
GÖYTÜRK  ƏLİFBASININ  MƏNŞƏYİ
Əlifba  h ərflərin  m üoyyən  qayda  ilə  düzülüşünə  deyilir.  Bu 
m ənada  göytürk  dilində  əlifbanm   oiub-olm adığını  dcm ək  çətindir; 
çox  güman  ki,  bu  m ənada  göytürk  dilində  əlifba  olmamışdır. 
Burada  «göytürk  əlifbası»  term ini  göytürk  dilində  işlənən 
işarələrin -h ərflərin  toplusu m ənasm da başa düşühnəlidir.
Göytürk  O rxon-Yenisey  əlifbasm m ,  daha  doğrusu,  yazısmm 
m ənşəyi  haqqm da  söylənm iş  fıkirləri  iki  dövrə  ayırmaq  olar; 
O rxon-Y enisey  əHfbası  ih^ yazılmış  m ətnlərin  tapılmağa başlandığı 
dövrdən  K ül  tigin  adibəsinin  oxunm asm a  qədərki  dövr  (XVIII 
yüzilliyin  əvvəlləri  -  XIX  yüzilliyin  sonu)  və  Kül  tigin  abidəsinin 
oxunmasm dan  indiyədək  olan  dövr.  Ə slində  indi  də  göytürk 
əlifbasm ın  m ənşəyi m əsoləsi  m übahisolidir.
Göytürk  yazısı  abidələrinin  öyrənilm əsinin  birinci,  yəni 
abidələrin  şifrəsinin  açılm asına  (dekabr  1893)  qədərki  dövriində  o 
zam anlar  elm  aləmi  üçün  hələ  nam əlum   olan  bu  yazılann  hansı 
hərflərlə  yazılm asından  yox,  yazılarm   hansı  xalqa  mənsub 
olmasmdan  söhbət  gedirdi:  rnübahisə  Orxon-Ycnisey  hərflərinin 
neeə,  hansı  yolla  yaranmasından  yox,  bu  yazılı  daşlaruı  hansı  xalq 
tərəfindən  qoyulması  ətrafında  gedirdi.  Bu  problem  haqqında  ilk 
fikri m əşhur  səyyah  D .Y .M csserşm idt söyləm işdir.  O,  1727-ci  ildə 
Sibir  səyahətindən  qayıtdıqdan  sonra  Rusiya  Elmlər  Akademi- 
yasm a m əruzə  təqdim   edir.  Həınin  m əruzədə  səyyah  1720-1727-ci 
illərdə  Sibirdə apardığı  axtarışlara yekun  vurur,  o cümlədən  Sibirin 
cənubunda  Y enisey  çayı  hövzəsində  k ə ş f  etdiyi  yazılı  daşlar 
haqqm da  m əlum at  verirdi.  D .Y .M esserşm i’dt  yazırdı  ki,  bu  yazılı 
daşlar,  güman  ki,  qədim   zamaıılarda  bu  ərazilərdə yaşamış  kelt-qot 
qəbilələrinə  mənsubdur.  M əşhur  şərqşünas  və  səyyah  T.Baycrin 
gündəliyində  də  göylürk  Orxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin  mən- 
şəyi  m əsələsinə toxunulur;  onun  fikrincə,  bu  abidələr kelt  işarələri 
ilə yazılmışdır.
İsveç  zabiti  Filipp  İohan  Tabbert  Stralenberq  I730-cu  ildə 
nəşr  etdirdiyi  kitabmda  Yenisey  çayı  hövzəsində  rast  gəldiyi  sirli 
yazılan  skandinav  runları  ilə  m üqayisə  edir  və  onları  run  yazısı 
adlandınr.  Həmin  vaxtdan  bu  səhv   termin  qədim  türk  Orxon- 
Yenisey  abidələrinə  damğa  kimi  yapışmışdn'.  İndinin  özündə  də 
ham mm  bu  terminin,  bu  adın  səhv  okluğunu  qəbul  etdiyi  bir  za- 
manda  elmı  əd;)bıyyatda  «run  yazısı»,  «run  əlilT>ası»  və  daha  səhv 
olan,  daha  biabırçı  olan  «runik  yazı»,  «runik  əlifba»  terminlərinin 
işlədilm əsinə  lcz-tcz rast gəlm ək olar.
1818-ci  ildə  «Sibirski  vcstnik» jum ahnda Q .İ.Spasskinin  «Si- 
birin  qədim  abidələri  haqqm da  qeydlər»  adlı  m əqaləsi  nəşr  edilir. 
H əm in  m əqaləyə  O rxon-Yenisey  əlifbası  ilə  yazılmış  iki  abidənin 
şəkli  də  əlavə  edlmişdi.  Q raf N .P.Rum yantse\ in  xahişi  ilə  akadc- 
mik  F.I.Kruq  bu  m əqaləni  latın  dilinə  tərcüm ə  edir.  Q.İ.Spasski- 
nin  məqaləsi  m əşhur  dilçi  V ilhelm   fon  Humboldt  və  şərq  dilləri- 
nin,  0  cümlədən  türk  dillərinin  görkəli  tədqiqatçısı  J.B.Abel-Re- 
müzənin  (1788-1832)  diqqətini  eəib  edir.  .I.B.Abel-Rcmüzə  1822- 
ci  ildə  O-İ  Spasskinin  m əqaləsi  haqqında  rəy  yazır.  O,  rəydə  gös- 
tərir  ki,  Asiya  xalqlannda  qəbir  üzərində  «pey»  adlanan  ikidilli, 
hətta  üçdilli  yazısı  olan  daş  obelisklər  qoymaq  adəti  varmış.  Belə 
obelisklərin  tapılması  Ycnisey  kitabi>ləri  m əsələsinin  həllində 
m ühakim ə  Vv)  fərziyyələrdən  daha  çox  kömək  göstərə  bilər.  Abi- 
dələrin  yazıldığt  işarələrin  run  işarələrinə  bənzəm əsini  J.B.Abcl- 
Rem üzə  zahiri  və  aldadıcı  adlandıraraq  yazır  ki,  bu  abidələr qədim 
türk  qəbiləiərinin  məskun  olduğu  ərazidə  ycrləşir.  Q.İ.Spasskinin 
m əqaləsi  haqqında  Rommcl  və  Y .K İaprol  da  rəy  söyləyirlər. 
J.B.Abcl-Remiizədv)n  fərqli  olaraq,  Q.İ.Spasski,  Rommel  və 
Y .K laprot  bu  abidələrin  türklərə  m ənsub olmasmın  əlcyhinə  çıxır- 
lar.  Q .İ.Spasski  yazudı  ki,  türklərin,  üm um iyyətlə  tatar  qəbilələ- 
rinin  qədim   dövrlərdə  Sibirin  eənubunda yaşaması  haqqm da elmdə 
heç  bir  iz  yoxdur.  əksinə,  h ər  şey  göstərir  ki,  lürklər  bu  ycrlərə 
sonralar  köçüb  gəlmişlər.  Q .İ.Spasski  Ycnisey  çayı  hövzəsində 
tapılm ış  daş  üzərindəki  yazıların  kalmık  qəbilələrinə  mənsub 
olm ası  fərziyyəsini  irəli  sürür.  Rommel  Yenisey  kitabələrini  alman 
runları  ilə  m üqayisə  cdib  belə  bir  fərziyyə  irəli  sürür  ki,  bu 
kitab ələr  ya  skif,  ya  da  yunan-qot  m ənşəhdir.  Y.  K laprot  m əsələ- 
yə  bir  qədər  ehtiyatla  yanaşır.  O  yazır  ki,  Yenisey  kitabələrinin
93

yazıldığı  işarələr  yunan  runlarına bənzəyir.  1859-cu  iidə  akademik 
A.A.Şifner  {1817-1879)  Y enisey  kitabələrinin  milli  mənsu- 
biyyətinə  toxunm adan  göstərir  ki,  run  işarələri  damğalardan 
törəmişdir.  Q .İ.Spasski  Yenisey  kitabələrinin  milli  mənsubiyyəti 
haqqm dakı  fıkrini  gözlənilm*ədən  dəyişir.  1857-ci  ildə  o  yenidən 
Yenisey  kitabələri  problem inə  qayıdır.  O  özünə  qədər  irəli  sürülən 
fərziyyələri,  xüsusən  Romm elin  abidələri  skiflərə  bağlaması 
fərziyyəsini  qəti  şəkildə  rədd  edir,  əvv əlcə  bu  abidələrin  hansı 
xalqa  m ənsubluğu  m əsələsini  açıq  saxlasa  da,  sonradan  onlarm 
slavyanlara  m ənsub  olması  nəzəriyyəsini  irəli  sürür.  Onun 
nəzəriyyəsi  V .Florinski  tərəfm dən  m üdafiə  edilir.  Q .İ.Spasskidən 
iki  il  sonra M .A .K astren  də  Y enisey kitabələrinin  slavyan m ənşəli 
olması  fərziyyəsini  irəli  sürür.  1874-eü  ildə  N.Popov  Yenisey 
kitabələri  üzərində  tədqiqat  apararaq  Rom m elin  abidələrin  qot 
m ənşəli  olm ası  haqqm dakı  fıkxini  daha  da  inkişaf  etdirir.  Elə 
həm in  il  fm  alimi  İ.A .Aspelin  Sibirdə  tapılm ış  balballarm  (daşdan 
kobud  şəkildə  yonulm uş  insan  «heykəlləri»)  və  nam əlum  yazmm 
tarixini qədim   fın  qəbilələrinə bağlayır.
XIX  yüzilliyin  ikinci  yarısmdan  başlayaraq  Yenisey  kita- 
bələrinin  milli  m ənsübiyyətinə  m ünasibət  dəyişm əyə  başlayır. 
Q.İ.Spasski  kitabələrin  slavyan  qəb ilələrin ə  m ənsub  olması  haq- 
qmdakı  öz  əvvəlki  fikirlərindən  əl  çəkir,  bu  kitabələrin  yazıldığı 
işarələrin  Sibirin  cənubunun  qədim   sakinləri  olan  tatar  qəbilə- 
lərinin  qohum luq  m ünasibətiərini  bildirən  damğalara  bənzəm əsi 
haqqm da  danışır,  onlan  damğalarla  m üqayisə  edir.  Yenisey 
kitabələrinin  yazıldığı  işarələrin  Sibirdə  yaşayan  türk  xalqlarmm 
dam ğalarm a  bənzəm əsi  H.Vamberinin  də  diqqətini  cəlb  edir. 
M .A .K astren  də  öz  əvvəlki  m ülahizələrindən  əl  çəkir.  O,  Sibirə 
təşkil  edilmiş  uzunm üddətli  ekspedisiyadan  qayıtdıqdan  sonra 
Y enisey  çayı  hövzəsində  tapılan  yazıh  abidələrin  Sibirdə  yaşayan 
tatarlarla bağh  olduğunu  söyləyir.  Artıq yuxarıda  göstərildiyi  kimi, 
akadem ik  A .A .Şifner  Yenisey  kitabələrinin  işarələrinin  türk 
xalqlan  arasmda  geniş  yayılmış  damğalardan  törəyə  bilməsi  fər- 
ziyyəsini  irəli  sürür.  N .A .A ristov  və  N.Q.M alIitski  Yenisey  kitabə- 
lərinin  yazıldığı  işarələrin  türk  qəbilələrinin  işlətdikləri  damğalar- 
la  əlaqəsini  geniş  şəkildə  araşdırır  və  bir-birindən  asıh  olmayaraq,
təxminən  eyni  zamanda  nəşr  edilmiş  kitablarmda  bu  fıkri  əsaslan- 
dınrlar.
Lakin  Yenisey  kitabələrinin  türk  qəbilələrinə  mənsubluğu 
fıkrini  inkar  edənlər  h ə lə   də  vardı.  İ.A.Aspelin  Y enisey  kitabələ- 
rinin  işarələrini  Çud  gölü  sahilində  tapılmış  yazılarm  işarələri  ilə 
tutuşdurur  və  bu  kitabələrin  hun  m ənşəli  olması  fikrini  irəli  sürür. 
Fin  alimləri  isə  fin  qəbilələrinin  qədim  zam anlaıda  Sibirdə 
yaşadığım  əsas  götürərək  Y enisey  kitabələrinin  finlərə  mənsub 
olması  fərziyyəsini  əsaslandırm ağa  çahşırlar.  Bütün  bunlara  görə, 
əvvəlcə  Yenisey  kitabələrinin  hansı  xalqa  m ənsubluğu  m əsələsi 
həll  edilməli  idi.  K itabələrin  hansı  xalqa  m ənsubluğu  m əsələsi 
h əll  edildikdən  sonra  bu  kitabələrin  yazıldığı  işarələrin  mənşəyi 
m əsələsi  müzakirə  edilə  bilərdi.  1893-cü  il  dekabr  ayımn  13-də 
Vilhelm   Tomsen  Kül  tigin  abidəsini  oxudu  və  m əlum   oldu  ki, 
Orxon-Yenisey 
kitabələri 
göytürk 
qəbilələrinə 
mənsubdur. 
Bundan  sonra  Orxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin  yazıldığı  işarələ- 
rin  mənşəyi  haqqındakı  m üb ahisələr  yeni  istiqam ət  aldı.  Göytürk 
Orxon-Yeniscy əlithasm ın  m ənşəyini  araşdırmağın  ikinci  dövrü  də 
m ə h z bu vaxtdan  başlamb.
Orxon-Yenisey  yazısı  işarələrinin  m ənşəyini  izah  etmək 
üçün  təşəbbüslər  Orxon-Yenisey  abidələrinin  şifrəsi  açılmazdan 
əvvə!  göstərilmişdi.  Bir  az  əvvəl  göstərildiyi  kimi,  XIX  yüzilliyin 
ikinci  yansmda  Q.İ.Spasski,  M .A .K astrcn,  A .A .Şifncr  və  H.Vam- 
beri  Yenisey  çayı  hövzəsindəki  yazılarda  rast  gəlinən  işarələrin 
S ibir  tatarlannın  tayfa  dam ğalarm a  oxşadıqlarm a  diqqəti  cəlb 
etm işdilər.  N.A.Aristov  bu  m övzuda  deyilənləri  üm um iləşdirərək 
gö stərdi  ki,  ən  qədim  zam anlarda  möveud  olan  tayfa  damğaları 
sonralar  Orxon-Ycniscy  əlifbasm da  hərflər  kimi  işlədilmişdir. 
Q .A .M allitski  N.A.Aristovun  bu  fərziyyəsini  müdafiə 
etdi  və 
əsaslandırdı.
V.Tomscn  Orxon-Yenisey  yazısım n  şifrəsini  açarkən  bəzi 
işarolərin  sam i-pəhləvi  əlifbasm m   işarələrinə  bənzədiyini  qeyd  et- 
m işdir.  Sonralar  o,  39  O rxon-Y enisey  işarəsindən  23  işarənin  ara- 
mi  əlifbasm dan  m ənşəcə  asılı  olduğunu  göstərdi.  Türk  dilinin  səs 
q u ruluşuna  uyğunlaşdınlm ış  aramı  əhfbası  arami  m ənşəli  olmayan 
bir  n e ç ə   işarə  ilə  zənginləşdirilm işdi.  O.  Donner  də  uyğun  fərziy- 
y ə   irəli  sürmüşdür.  O,  hətta  aramı  əlifbası  ilə  O rxon-Yenisey  əlif-
95

bası  arasında  >)laqələndiricı  həlqə  kimi  miladdan  sonra  II-lIl  yüzil- 
liklərin  ar^akid  (parfıyan)  sikkələrindəki  şriftləri  qeyd  edir.
P.M .M clioranski  və  D.N.Sokolov,  N.A.Aristov  və  N.Q.Mal- 
litsikinin  fərziyyələrini  kəskin tənqid edir,  V.Tomsen  və  O.Donne- 
rin  irəli  sürlükləri  müddəanı  müdafıə  edirlər.  P.M .M clioranski  ey- 
ni  zamanda  qcyd  edir  ki,  arami  əlifbasm da  mövcud  olm ayan  Or- 
xon-Y enisey  i.'jarələri  üçün  türk  dam ğaları  əsas  götürülə  bilərdi. 
H ələ  üstəlik  ararni  hərfləri  qədim   türk  hərflərini  yaradanlann 
adətlərinin  təsiri  altmda  tayfa  dam ğalarm ın  rnəlum  həndəsi  çizgi- 
ləri  ^əklini  almışdır.
Tom sen-D onner  fərziyyəsi  təkcə  arami  hərfləri  ilə  göytürk 
hərfləri  arasm dakı  oxşar  çizgiləri  göstərm ir,  həm   də  türklərin 
fonetik  yazı  ıdeyasmı  m ənim sədikləri  m üəyyən  m ənbəni  də  nişan 
verirdi.  Eyni  zam anda  qeyd  edilir  ki,  göytürk  əlifbası  fonetik  yazı 
ideyasma əsaslansa da,  ideoqrafık və  sillabik  yazı  sisteminin  təsiri- 
nə  də  m əruz  qalmışdır.  Göytürk  əlifbasm dakı  konsonont  dualizmi 
sillabik  yazı  sistem inə  nümunə  ola  bilər.  Göytürk  əlifbasm da  bir 
neçə  ideoqrafık  işarənin  m ənşəyi  isə  çox  sonralar  Y.D.Polivanov 
tərəfm dən  sübut  cdildi.  Y.D.Polivanov  göytürk  əlifbasmm  törəm ə 
m ənbəyini  beiə  əsaslandırır;  1)  Əlilba  bilavasitə  türk  qəbilələri 
arasmda  meydana  çıxmışdır,  çünki  bu  yazı  ixtira  olunarkən  əski 
türk  dilində  saitlərin  ahəng  qanunu  n əzə rə  ahnmışdır;  2)  Əlifba 
bizə  m əlum   olan  yazılı  abidələrin  tərtib  olunduğu  dövrdən  çox 
əvvəl  meydana  çıxmışdır.  Bunu  dövrüm üzədək  qonjnub  saxlanan 
göytürk  m ətnlərində  orfoqrafık  qanunlarm  qismən  m öhkəm hyi, 
bəzən  də  dəyişkənliyi  sübut  edir;  3)  Ə lifba  bir  sıra  qərb  əlifbala- 
rmın  -  arami,  soğd,  pəhləvi  yazılarmın  güclü  təsiri  altında  meyda- 
na  çıxmışdır;  4)  Y alnız  M onqolustanm  Orxon  yazıh  abidələrində 
Çin  heroqliOərinin  təsirinə  rast  gəlm ək  mümkündür.  Y.D.Poii- 
vanov  göytürk  əlilbasm da  bəzi  əşyaya  bənzər  işarələrin  piktoq- 
ramlardan  törənm əsi  fıkrini  də  irəli  sürür.'  Türkiyəli  alim  Əhm əd 
Cavad  Emrə  Orxon-Ycnisey  əlifbasmm  bütün  işarəiərinin  ideoqra- 
fık  yazıdan  törədiyini  sübut  etm əyə  təşəbbüs  göstərmişdir.  O,
'  E.J^.no.ıusoHurı.  Hdeo^pa(j)mecKUÜ  Momua  a 
(j)op.M atımı 
opxoııcKO.'o  auj^amt- 
ma. 
«Ei
0
JiJiemcHh 
Cpedııecnuam cKo^o  eocy()apcm(ieııııo,'o  yın w epcu ın em a». 
1929,  No9, 
c. 
177-181.
göytürk  əlifbasmdakı  bu  və  ya  digər  işarə  (hərf)  iiə  bu  və  ya digər 
piktoqram  arasm'da  oxşarhğı  sübut  ctm ək  üçün  onlan  bu  və  ya 
digər  əşyanm  xarici  görünüşü  ilə  m üqayisə  cdir,  aralarmda  oxşar- 
Iıq  axtanr.  Qazax alimi  A .M ahm udov  türk  aliminin  fıkrini  müdafiə 
edir,  göytürk  əlifbasmm  m əhz  piktoqram lardan  törədiyini  iddia 
edir.
I906-C1  ildə  A .Steyn  Böyük  Çin  səddinin  qərb  qurtara- 
cağmda  Dunxuan  yaxınhğındakı  gözətçi  qülləsində 
böyük  bir 
sənədlər  toplusu  tapır.  O nlardan  yeddi  yüzdən  çoxu  Çin  dilində, 
qalanları  mənşəcə  arami  əlifbası  ilə  bağh  oian  nam əlum   əlifba  ilə 
naməlum  dildə  yazılmışdı.  A rxeoloji  m əlum atlar  və  A.Şavannın 
qüllədə  tapılan  Çin  sənədləri  üzərində  apardığı  tədqiqatlar 
göstərdi  ki,  arxiv  miladi  tarixin  II  yüzilliyinin  ortalarma  aiddir. 
1911-ci  ildə  R.Qotyo  və  A .K ouli  sübut  etdilər  ki,  Çin  dilində 
yazılan  sənədlərlə  birlikdə  tapılan  sənəd lər  soğd  əlifbası  ilə  soğd 
dilində  yazılmışdır.  Soğd  əlifbası  aram i  əlifbasm ın  növlərindən 
biridir.  Tapılmış  bu  yazıya  clm i  ədəbiyyatda  «qədim   soğd  yazısı» 
adı  verdilər.  Qədim  soğd  əlifbasının  açılmasından  dərhal  sonra 
V.Tomscnlə  m əsləhətləşən  R.Q otyo  belə  bir  n əticəyə  gəldi  ki, 
m əhz  bu  qədim  soğd  yazısı  qədim   türk  Orxon-Ycnisey  əlifbası 
üçün  modcl  vəzifəsi  görmüşdür.  1922-ci  ildə  V.Tomscn  bu  nəti- 
cəni  təsdiq  etdi  və  göstərdi  ki,  qədim   türk  və  qədim   soğd  yazısı 
arasmda  aydın  və  m übahisəsiz  uyğunluq  mövcuddur.  Bununla 
yanaşı  iki  əlifba  sistcmi  arasmdakı  xronoloji  boşluq  V.Tomsen 
üçün  aydm  deyikii.  Palcoqraflk  baxımdan  daha  erkən  sayılan 
Y enisey  və  Cetusi  (Semireçye)  göytürk  abidələrinin  tarixi  VI-VII 
yüzilliklərə  getdiyi  üçün  (türkologiyada  Yeniscy  və  Talas 
abidələrinin  V l-V ll  yüzilliklərdə  yazıldığı  q;)bul  cdilmişdir,  lakin 
Ə .Ə .Rəcəbli  bclə  bir  fərziyyə  irəli  sürmüşdür  ki,  Ycniscy  abi- 
dələri  Ill-VI  yüzilliklərdə  yazılm ışdır)  bu  m ülahizə  köhnə  suallara 
cavab verm əsə  də ycni  fərziyyələrin  yaranm asına  səbəb oldu.
Cənubi  Sibirin  tarixi 
haqqında  sanbalh 
ə.sər  yazmış
S.V .K isclyov  da  göytürk  əlifbasm m   soğd  əlifbasmdan  törəm əsi 
fikrinin  tərəfdarıdır,  lakin  o,  soğd  əlifbasının  türklər tərəflndən  qə- 
bul  cdilib  öz  əlifbalarm ı  yaratm alannm   fərqli  yolunu  göstərir: 
«Şərqi  Orta  Asiya  vasitəsilə,  soğd  və  Xarəzm  yazısı  vasitəsilə 
daxil  olm aş  Talas-Ycniscy  literlərinin  əksəriyyətinin  arami  əsası
97

heç  şübhə  doğurmursa,  onda  çox  hissəsi  soğdahlar  tə rə fın d ən  
m üstəm ləkələşdirilən  və  enyi  zam anda  VI-VII  y üzillik lərdə  qərbi 
tuqyular  tərəfindən  zəbt  edilən  X arəzm lə  əlaqədə  olan  Cetısu 
arami  əlifbasını  türk  nitqinə  uyğunlaşdıran  run  yazısım n  ilk  tətbiq 
edildiyi  ən  çox  ehtim al  edilən  yerə  çevrlir».‘  K iselyovun  fıkrincə, 
Cetısudan  Orxon-Yerıisey  əlifbası  Şərqi  Türküstana  yağm a  qəbi- 
ləsi  arasına  düşmüşdür;  onlar kağız üzərində  O rxon-Y enisey  yazısı 
i!ə  olan  sənədləri  b i/ə   miras  qoymuşlar.  Bu  yazı  yağm alardan  kar- 
luklara,  onlardun  isə  Yenisey  kırğızlarm a  keçmişdir.  O rxon  türk- 
ləri  run yazısım  bilavasitə  qərbi  türklərdən  qəbul  etm işlər,  lakin ən 
qədim   VI-VIl  yüzilliklərin m ətnləri O rxonda  hələ  tapılm am ışdır.
S.V .K iselyovun  göytürk O rxon-Y eniscy  əlifbasm m   yaranm a 
m ərkəzinin  Cetısu  olması  haqqm da  fərziyyəsi  m araqh  olsa  da, 
onun  şərqə  nüfuz  etməsi  yolları  gətirilən  faktlarla  özünü 
doğrultmur.  G öytürk  Orxon-Yenisey  əlifbası  ilə  yazılmış  Şərqi 
Türküstan  abidələri  heç  cür  yağm alara  aid  edilə  və  VI-VIII 
yüziliiklərin  abidələri  ola  bilməz.  Bu  abidələr  öz  duktusuna  görə 
istər  Cetısu,  istərsə  Y enisey  abidələrindən  əsash  surətdə  fərqlənir 
və  m öhkəm   surətdə  IX  yüzilliyin ortalarm a,  yəni  M ərkəzi  M onqo- 
lustanda  U yğur  xaqanhğı  qırğızlar  tərəfindən  ləğv  edüdikdən  və 
uyğurlann  kütləvi  şəkildə  şərqi  Türküstana  miqrasiya  etdikləri 
dövrə  aiddir,  Şərqi  Türküstana  köçm üş  həm in  uyğurlar  göytürk 
O rxon-Y enisey  yazısı  ənənələrini  özləri  ilə  gətirmişdi.
O rxon-Ycniscy  yazısının  Cetısu  nıənşəli  ohnası  haqqındakı 
fərziyyəni  A .M .Şerbak  da  irəli  sürmüşdür.  Onun  fıkrincə,  bu  yazı 
«görünür,  haradasa  Talas  rayonımda  hansısa  başqa  bir  əlifbanm 
qəbut  edilməsi  və  dəyişdirilm əsi  nəticəsində  yaranmış  və  oradan 
iki  istiqam ətdə  yayılmışdır:  şərqə  (O rxon-Yenisey  və  bu  yazının 
digər şəkilləri)  və  qərbə  (peçeneq runlan)».-
Bcləliklə,  artıq  sübut edilmişdir  ki,  hərlli-səsli  yazı  ideyasmı 
da,  göytürk  O rxon-Yenisey  əlifbasının  modelini  də  qədim  türklər 
onlarm arami  m ənşəli ^ılifbadan  istifadə edən  qərb qonşuları  -  Orta 
Asiyanın  irandilli  xalqlarından  almışdır,  götürmüşdür.  Göytürk
‘  C.B.Kııcejıea.  JJpeanan  ucmopuH 
[O
j k u o ü
 
Cuöupu.  M..  1951,  c.604.
^  A .M .lH ep ö u K .  'hiüKU  a  KcpuMUKe  u 
KupmiHux 
m   C aphiK e.ıa
  -  
B c.ıoiı  B ejK bt  (k 
e o n p o c v  
o 
H.ibiKe  u  ıı/ıCb,M eııııocmu 
neneue^oa),  MMA,
  A * 75, 
1959
, 
c. 
S(S
98
Orxon-Ycniscy  əlifbasının  ən  çox  güman  cdilən  m ənbəyi  Dun- 
xuanda  tapılmış  və  «qədim   soğd  yazısı»  ilə  yazılmış  sənədlərdə 
istifadə edilən  qədim soğd  əlifbasıdır.
Türk  dilinə  uyğunlaşdırma  prosesində  qədim   soğd  əlifbası 
bir  sıra  mühüm  dəyişikliklərə  uğramışdı;  1.  Bəzi  işarələrin  kursiv 
yazıhşı  aynca  yazıhşla  əv ə z   edilm işdi.  G öytürk  Orxon-Yenisey 
əlifbasında  hərflər  yazıda  bir-birinə  birləşmir.  2.  Güman  ki, 
rürklər,  bir tərəfdən,  mövcud  olan  tayfa  damğalarının  və  ideoqraflk 
simvollann,  digər tərəfdən,  ü zərində yazı  yazılm ah olan  matcriahn 
(daş,  mərmər,  metal,  qism ən  də  ağac)  təsiri  ilə  dəyirm i  çizgili 
soğd  işarələri  həndəsi  çizgili  işarələrlə  əvəz ctmişdilər.  3.  Soğd və 
türk  dillərinin  fonetik  quruluşu  uyğun  olmadığı  üçün  bir  sıra  soğd 
işarələri  (həfrləri)  türklər  tərəfınd ən   götürüiməm iş,  soğd  dilində 
mövcud  oimayan,  lakin  türk  dilində  istifadə  edilən  səslər  üçün  isə 
türklər,  qismən  ideoqrafık (güm an  ki,  tayfa dam ğalarının  təsiri  ilə), 
qismən  də  hərfi  işarələr düzəltm işdilər.
Göytürk  O rxon-Yenisey  yazısınm   yaranma  yeri  və  tarixi  də 
m übahisəli  m əsələlərdəndir  və  h ə lə   də  həll  edilm əm iş  qahr. 
M övcud  təsəvvürlərə  görə,  göytürk  əlifbası  üç  inkişaf dövrü  keç- 
mişdir;  1)  arxaik  dövr  -   Cetısu  (VI-VII  yüzilliklər)  və  Yenisey 
(VI-X  yüziüiklər)  abidələri  ilə  təm sil  cdilir;  bəzi  tədqiqatçılann 
fıkrinə  görə,  bu  dövr yazısm m   təsiri  O ngin abidəsində  hiss  olunur;
2)  klassik  dövr  -  İkinci  türk  xaqanhğm m   (V lll  yüzilliyin  birinci 
yarısı)  mövcud  olduğu  dövrə  aid  abidələrlə  ləm sil  olunur;  3)  son 
dövr  ~  Uyğur  xaqanhğı  dövrünün  (VIII  yüzilliyin  ikinci  yansı  -   IX 
yüzillik)  daş  abidələri  və  Şərqi  Türküstanın  (IX  yüzillik)  göytürk 
əlifbası  ilə  kağız  üzərində  yazılm ış  abidələri  ilə  təmsil  olunur. 
M onqolustanda tapılan və  IX  yüziiliyin  ortalarmda yazıldığı  güman 
cdilən  Süci  abidəsi  yazıhşm dakı  bəzi  arxaik  xüsusiyyətlərinə  görə 
Y enisey  abidələri  dairəsinə aid  edilir.
M ütəxəssislər  belə  hesab  edirlər  ki,  Yeniscy  abidələri  VII 
yüzillikdən  ə \ ə lə   aid  edilə  bilm əz,  L.R.K izlasovun  fıkrincə  isə, 
onlann  böyük  əksəriyyəti  IX-X  yüzilliklərdə  yazılmışdır.  Belə- 
liklə,  istər-istəm əz  bclə  bir  nətieəy ə  gəlm ək  olar  ki,  paleoqrafik 
arxaiklik  abidələrin  yazılması  tarixini  nisbətən  qədim ə  çəkm ək 
üçün  əsas  vcrmir,  bu  arxaiklik  regional  səciyyə  daşıyır  və  abidəni 
yazdıram n  maddi  im kanlan  ilə  m üəyyənləşdirilir.  Göytürk  əlifbası
99

ilə  yazılmış  Cctısu  abidylərinin  aşağı  tarixi  m əsələsi  də  açıq  qalır. 
Bir  sıra  tədqiqatçılann  göytürlc  yazısınm   Cetısuda  yaranm ası  haq- 
qında  fərziyyəsi  də  i:əsdiq  cdilm əm iş  qaiır.  Orta  Asiyada  göytürk 
yazısı  abidələri  içərisində  Şımali  F ərqanədə  «muqxon»  qəbirində 
tapılmış  lunc  üzük  üzərindəki  yazı  xüsusi  mövqe  tutur.  B u  qəbir 
miladdan  əvvəl  II yüzillikdən miladm V III yüzilliyinədək gcniş bir 
tarixə  aid  cdilir.  Üzüyün  üzərindəki  göytürk  yazjsı  q əd ü n   soğd 
yazısmı  xatırladır,  iakin  lokal  xüsusiyyətlərlə  izah  cdilə  bilməz, 
çünki  Fərqanə  ərazisində  göytürk  yazısm m   klassik  (VII  yüzilliyin 
sonu  -   VIIT  yüzilliyin  birinci  yarısı)  variantm da  yazüm ışdır.  Buna 
görə  də  S.Q .K lyaştorm   Fərqanə  üzüyü  üzərindəki  yazm ı  VI 
yüzilliyin  sonu  -  VII yüzilliklə tarixləndirm əyi  tə k lif cdir.
B əzi  m ənbələr  birbaşa  olmasa  da,  dolayısi  yolla  VI  yüzillik- 
də  (qərbi)  türklərdə  yazmın  ola bilm əsini  chtim al  etm əyə  əsas  ve- 
rir.  M əsələn,  Bizans  tarixçisi  M enendr  Protektor  583-584-cü  illər- 
də  bitirdiyi  «Tarix»  adh  əsərində  Bizans  imperatoru  II  Yustinin 
568-ci  ildə  m ənşəcə  soğd  olan  M aniakm   başçıhq  etdiyi  türk 
səfiriiyini  qəbul  ctdiyini  göstərir.  M enandr  yazır  ki,  səfır  xaqanm 
« sk if yazısu)  ilə yazilmış məktubunu  imperatora  təqdim   etdi.  Lakin 
əm inliklə  söyləm ək  oliTiaz  ki,  bu  «.skif  yazısı»  göytürk  Orxon- 
Y enisey  əlifbasıdır;  həm in  məktubun  soğd  əlifl^ası  ilə  yazılması  da 
m üm kündür,  h ətta  soğd  dilidə  yazılm asm ı  la  chtimai  ctmək  olar. 
M əktubun  Çin  hcroqlifləri  ilə yazıla biləcəyi  ıstisna edilir.  Düzdür, 
bu  dövrə  aid  olan  yarım əfsanəvi  bir m əlum atda  türk  xaqanınm  İran 
şahı  X osrof Ə nuşirəvana  (531-579)  Çin  heroqliflori  ilə yazılmış bir 
m əktub  göndərdiyi  xəbər  vcrilir  (M aniakın  Konstantinopola 
səfırliyi  zamanı  da,  Xosrov  Ənuşiravanm  padşahhğı  zamanı  da 
Q ərbi  türk  xaqanhğında  taxtda  İstəmi  xaqan  oturmuşdu),  lakin  Çin 
qaynaqlan  türklərin  hcroqlif  yazıdan  istifadə  ctmsəini  inkar  edir, 
Çjou-şu  adh  Çiıı  salnaməsi  ısə  bu  barədi)  dalıa  rnüəyyən  məlumat 
verir;  «Türklərin  yazısı  xu  xalqinın  (soğdların)  yazısını  ,xatırk^dır», 
M übahisəsiz  aydın  olur  ki,  1)  VI  yüzilliyin  orialarında  türkl;»rin 
özlərinin  müstəqil  yuzısı  olmuşdur  və  2)  bu  yazı  soğdlann  yazısına 
bənzəm işdir,  S.Q  Klyaştorni  bu  yazınm  m ənşəyinə  şübhə  ilə 
yanaşıb  sua!  vcrir  ki,  bu,  run  yazısı  idirni,  yaxud  «uyğur;>  kursiv 
adlanan  yazı  idinü?'
'  C.r.K.iHuıııxjpıihiü. 
JJpcısııcmıopKCKiıc  p y u u 'ie c K iıe   na\ı>ıııııtıiKiı 
k h k
 
i i c i i k i h i i u k
 
no 
ııc m n p ıııı 
('pcı>ııciı A 
i.'iıı. 
M ,  1964.  c.49.
100
Bu  yazının  uyğur  kursiv  yazısı  olması  haqqında  gümanı 
qəliyyəllə  n)dd  etmək  olar.  Ə vvələn,  uyğur  kursiv  yazısı  VI  yüzil- 
hkdə  yo.K,  daha  sonra  təşəkkül  tapmışdır.  İkincisi.  VI  yüzilliyin 
ikinci  yansında  İstəmi  xaqan  Orta  Asiya,  Qərbi  Sibir,  (indiki)  Qa- 
/axıstan  və  cənubi-şərqi  Avropanı  özünə  daxil  edən  cahanşümul 
bir  dövlət  -   Qərbi  Türk  xaqanhğı  yaratmışdı.  Bu  dövlətdə  xaqamn 
məsləhətçiləri.  xüsusən  xarici  əlaqələr  və  yazı-pozu  işləri  ilə 
əlaqədar  m əsləhətçiləri  bu  işlərdən  başı  çıxan  soğdahlar  (göytürk 
yazisi  abidələrində:  soğd)  idi.  İstəıni  xaqan  türk  yazısı  yaradarkən 
hcç  kiınin  tanıınadığı  uyğurların  (bu  dövrdə  onlann  yazısı  olsaydı 
bclə)  yazısını  ınodel  kimi  götürm əzdi  və  ya  onların  yazısından  dip- 
lomatik  münasibətlərdə  istifadə  ctm əzdi,  bəlkə  də  Bizans  impcra- 
torununa  göndərdiyi  məktubda  Bizans  (yunan)  yazısından  istifadə 
cdirdi.  Ən yaxşısı  isə  bu  idi  ki,  Bizans  və  İran  kimi  qüdrətli  dövlət- 
lərə  öz  qüdrvitini,  Türk  xaqanhğinm   qüdrətini  hiss  ctdirm ək  üçün, 
nümayiş  cldirnıək  üçün  məktubu  öz  milli  yazısı  ilə,  milli  əlifbası 
ilə  yaza  idi.
Ba.şqa  yolla  da  olsa,  S.Q .K lyaştornı  da  bu  nəticəyə  gəlir.  O 
yazır  ki,  monqol  dövrünə  qədər  uyğur  yazısı  son  dövrlərin  soğd 
kursiv  yazısından  heç  bir  şcylə  fərqlənm əm iş  və  VII-VIK  yüzülik- 
lərin  sərhədlərində  t;)şəkkül  tapmışdır.  Buna  görə  də  güınan  et- 
mək  diizgün  olardı  ki,  Çjou-şu  salnam əsində  söhbət  m əhz  run  ya- 
zısından,  m əhz  onun  qədim   soğd  əlifbasm a  daha  yaxm  olan 
tipindən  gedır.
S.Q.KIyaştornı  bclə  fərz  cdir  ki,  qədim  soğd  əlifbusının  türk 
dilinə  uyğıınlaşdırılması  h ələ  çox  əvvəllər,  güman  ki,  türkdilli 
aşina  qəbiləsinin  Qoaçanda  və  Şərqi  Türküstanın  tligər  vadilərində 
yaşaılığı  zaman.  sogdların  həm in  ycrləri  müsləmləkələ,şdirdiyi 
zaman  (V  yüzillik)  başlanmışdır.  Artıq  müəyyv)nkt,şdirilmişdir  ki, 
Dunxuanda  tapıhnış  qədim  soğd  yazısı  miladm  II-III  yüzilliklərinə 
aiddir.  Bununla  da  V.Tomscni  narahat  cdən  qədim  soğd  yazısı  ilə 
göytürk  (')r\on-Ycniscy  yazısı  arasındakı  xronoloji  b(':,luq  aradan 
qalxm ış  ohır.  Ola  bik)r  ki,  göytürk  Orxon-Ycniscy  ;)lifhasının  tə- 
şəkkül  tapması  prosesi  türk  xaqanlığinm  yaranmiası  və  türklərin 
Orta  Asiyanı  tutmasından  .sonra  bitmişdir.
M onqohıstanda  və  Şorqi  Türküstanda  tapılan  ən  son  göytürk 
O rxon-Y cniscy  yazısı  abidələri  IX  yüzilliyin  ortalanna  aid  edilir.
101

Güman  etm ək  olar  ki,  orada  X  yüzilliyin  əvvəllərində  də  göytürk 
yazısı  işlənm işdir.  Lyao  sülaləsinin  (Lyaoşi)  xronikasm da  xəbər 
vcrilir  ki,  kıtay  imperiyasmm  banisi  Abaotzi  (Tay-tszıı)  O rxon  çayı 
hövzəsində  yerləşən  qədim  uyğur  paytaxtında  oian  vaxt  uyğur 
xaqam  Bilgə  xaqan  şərəfm ə  qoyulmuş  abidəni  qaşımağı  və  onu öz 
fütuhati  haqqm da  kıtay,  türk  v ə  Çin  yazısı  ilə  yazılmış  mətnlə 
əvəz etm əyi  əm r  edir.  Tədqiqatçıların  fikrincə,  türk  yazısı  dedikdə 
salnam əçi  yalnız  göytrük  O rxon-Y enisey  yazısmı  n əzərde  tuta 
bik^rdi,  çünki  uyğur  kursiv  yazısı  salnam ədə  «xoy-xu  yazısı»  («uy- 
ğur  yazısı»)  termini  iiə  göstərilm işdir.  G öytürk  Orxon-Yenisey 
yazısınm  X  yüzilHkdən  sonra M ərkəzi  A siyada  işlənm əsi  haqqında 
m ənbələrdə  m əlum at  verilmir.  H əm in  vaxtdan  etibarən  uyğur 
yazısı  M ərkəzi  Asiyada  göytrük  O rxon-Yeniscy  yazısmı  sıxışdınb 
işləkdən  çıxarır.  Lfyğur yazısınm nüfıız  edə  bilm ədiyi  Y enisey  çayı 
hövzəsində  isə  göytürk  O rxon-Yenisey  yazısınm  XII  yüzilliyə 
q əd ər  işləndiyini  güman etm ək olar.
Arami  əlifbası  qərbdən  şərqə  pəh ləv i  əhfbası  vasitəsilə  soğd 
əHfbasına,  sonuncu  isə  göytrük  Orxon-Yenisey  əlifbasına  keçə 
bilərdi.  Təbiidir  ki,  qədim   türklər  öz  diilərində  işlənən,  lakin  soğd 
diUndə  mövcud  olmayan  səslər  üçün  əlav ə  işarələr  tərtib  etməii 
idilər.  Ola  bilsin  ki,  yeni 
işarələrin  (həfrlərin)  bir  qismi  soğd 
işarələrinin  şəkiinin  və  vəzifəsinin  dəyişdirilm əsi  vasitəsilə 
yaradılm ış,  lakin  çox  güman  ki,  türk  səsləri  üçün  çatışmayan 
işarələrin  böyük  əksəriyyəti  qədim   türk  tayfa  dHmğalarmm 
ideoqrafık 
işarə 
kimi 
işlədilm əsi 
hesabına  əhfbaya  daxil 
edilmişdir.
bir  h ə rf  də  işlədihr.  Ə lifbanı  tərtib  edəniər  türk  diUəri  fonetik 
quruluşunda  əsas  qanunlardan  biri  olan  damaq  ahəngini,  həm   də 
təkeə  (həm   də  bir  o  qədər  yox)  saitiərin  ahəngini  yox,  həm   də 
samitlərin,  sait  və  samitlərin  dam aq  ahəngini  də  nəzərə  almışlar. 
N əticədə  qədim  türklər  dünyada,  b əlk ə  də  ən  m ükəm m əl  əhfba 
sistemini  tərtib  etmişlər.  Bu  əlifbanm   kursiv  (yazı)  variantı  da  olsa 
idi,  dünyanın heç bir əlifbasm ı onunla m üqayisə etm ək olmazdı.
Göytürk  əlifbasında  m übahisə  doğuran  m əsələlərdən  biri  də 
bir  samit  səs  üçün  iki  işarənin  işlədilm əsidir.  Ə hfbada  təkcə 
kipləşən  samitlər  üçün  yox,  hətta  sonor,  novlu  və  titrəyən  samit- 
ləri  palatalhq  və  qeyri-palatalhq  prinsipinə  görə  fərqləndirm ək 
üçün  bir samit səsdən  üçün  iki  işarə  işlədilir.  İşarələrdən  biri  təkcə 
önsıra,  digəri  isə  təkcə arxasıra  saitləri  ilə  işlədilir.  M əsəhm :
Önsıra  (incə)  saitlərlə
A r x a sır a   (q a lın )  s a itlə r lə
- b
b
X
- d
D -   d
)
- k
-  k(«klub»  sözündə)
('
- g
" ğ
h
- t
- t
?
y
D
- y
Y -  1
/
- 1
/
-   n
) -  n
r
r
-  r
1
- s
-   s
GÖYTÜRK  ƏLİFBASI
Göytürk  (Orxon-Yenisey)  əhfbası,  P.M.IVIelioranskinin  söz- 
ləri  iiə desək,  türk dillorinin  fonetik quruluşunu  ən yaxı  əks  etdirən 
əhfbadır.  H eroqiif  yazıya  əsaslanan  qonşu  Çindən  fərqli  oiaraq 
göytürk  əlifhası  qrafık  əlifbadır.  Hind  əlifbasından  fərqli  olaraq, 
türk  yazısı  hecavi  (silləbik)  yazı  da  deyildir.  Göytürk  işarələri 
(hərfləri)  m üəyyən  səsləri  ifadə  etsə  də,  göytürk  əlifbasını 
fonoloji  əhfba  (bir  səs  üçün  bir  hərf)  adlandırmaq  oimaz.  Göytürk 
əhfbasm da  bir  səs  üçün  bir hərf,  bir  səs  üçün  iki  lıə rf  iki  səs  üçün
102
Bunlardan  tələffüz  m əxrəcinə,  səslənm ə  və  fonoloji  məna- 
sına  görə  fərqlənən ) k və  ^  (klub sözündəki)  k,  ('  g və Y ğ cütləri- 
ni  çıxsaq,  qadan  səkkiz  cüt  işarənin  ifadə  etdyii  samit  səsiər  tələf- 
füz  m əxrəcinə  və  fonoloji  mənasına,  başlıcası  isə  səslənm əsinə 
görə  fərqlənir  -  hər cütlük  bir  samit  səsi  ifadə  cdir.  Palatal  və  qey- 
ri-palatal  samit  fonemiərinin  fərqləndirilm əsini  bütün  göytürk 
O rxon-Y enisey abidələrində m üşahidə  etm ək olar.
G öytürk  Orxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin  araşdırılması  ilə 
m əşğul  olan  bütün  tədqiqatçılar  göytürk  əlifbasmdakı  samit 
i ş a r ə l i r i n i n  
bu  xüsusiyyətini  qeyd  etmişlər. 
Samit  səslərin
103

variantlannın belə  qrafık ifadəsinə diqqəti  ilk dəfə  V.Tomsen  cəlb 
etmişdir.  V.Tomsen  özü  bu  fikirdə  olmuşdur  ki,  samit  səslərin  bu 
cür  qrafık  fərqləndirilməsi  onlarm  səslənməsinə,  səs  təbiətinə 
təsir  göstənnir,  yalnız  yazıda  öz  qrafik  əksini  tapmayan  qonşu 
saitlərin  damaq tipini  müəyyənləşdirməyə xidmət edir.  İ.Kramski 
bu fıkrin  əleyhinə  çıxıb göstərir ki,  qrafık  fərq cütlükdə konsonant 
fərqini  əks  etdirir.  A.M.Şerbak  bu  problemlə  əlaqədar  olaraq 
V.Tomsenin  fıkri  ilə  razılaşır,  qeyd  edir  ki,  samit  işarələrinin 
qrafık fərqi  funksional səciyyə  daşıyır,  qonşu sait səslərin tembrini 
göstərmək  üçün  üsullardan  biri  kimi  xidmət edir.  O,  eyni  zamanda 
yazır ki,  bu problemi  gəiəcəkdə  işləmək lazımdır.
İki  cütlük ( ^ veX  ( və Y )  istisna edilərsə,  qalan samit işarələ- 
ri  cütlüklərinin  variantlan  arasmda  fonematik,  fonoloji  məna  fərqi 
yoxdur,  lakin  eyni  bir  samit  səs  qonşu  önsıra  və  ya  arxasıra  sait 
səsin  tələl'füzündəki  məxrəcin  təsiri  ilə  mütləq  müəyyən  məxrəc 
forqi  əldə  edir;  qonşu  səs  önsıra  saitdirsə,  samit  də  önə  doğru, 
arxasıra  saitdirsə,  samit  də  arxaya  doğru  çəkilmiş  variantda  tələf- 
füz  edilməlidir.  Əlbəttə,  türk  dillərində  samitlərin  incə~qalmlığı 
yoxdur,  olmamışdır  da.  M əsələn,  rus  dilində  samitlərin  in- 
cə~qalınlığı  mövcuddur  və  bu,  özünü  bəzən  qrafık  şəkildə  saitlər 
vasitəsilə  büruzə  verir: 
j i i o k
  v ə  
j ı y K ;
 
bəzən  də  xüsusi  işarə  ilə 
göstorilir:  y^oj/  və  y^ojib.  Qədim  türk  yazısvnda  saitlərin  qrafık 
şəkildə  öz  əksini  tapmaması  məsələsi  ilə  əlaqədar  olaraq 
samitlərin  «incələşməsi»  və  «qahniaşmasmı»  qrafık  şəkildə  gös- 
tərməyi  lazım  bilmişlər.  Bu,  məsələnin  ən  ağıllı  həllidir.  Belə- 
liklü,  yazıda  palatal  və  qcyri-palatal  samitləri  qrafık  şəkildə  təsbit 
ctməklə  sait  səsləri  bildirən  işarələri  göstərəmyə  ehtiyac  qahnır. 
Bununla  əlaqədar  olaraq  İ.N.Kobeşavidze  yazır:  «Palatallaşan  və 
palatallaşmayan  samitlər  üçün  ayrı-ayn  qrafemlər  Orxon-Yenisey 
yazısı  abidələri  dövrü  üçün  qədim  türk  diHnin  müstəqil  samit 
fonemlərini  yox,  sözlərdə  saitlərin  səciyyəvi  palatal  ahəngi  ilə 
ifadə  edilən...  samit  fonemlərin  kombinator  palatalhğın!  əks 
etdirir.  Run  əlifbası  onunla  əlamətdardır ki,  o,  fonem  vahidlərinin 
özlərindən  daha  çox  fonemlərin  diferensial  əlamətləri  sistemini
əks  etdirir.  Başqa  sözlə,  ;>lifba  fonoloji  ;>sasda  deyil,  morfoloji 
üsasda qurulmuşdup).'
Məhz  buna  görə  də  göytürk  yazısı  abidələrinin  mətnlərində 
eyni  samit  səs  tərkibinə  malik  olan,  lakin  biri  önsıra,  digəri 
arxasıra  saitlərlə  işlənən  sözlərdə  samitlər  raüxtəlif  hərflərlə 
yazıhr;  məsələn:  -I  al  «al»  (KT  ç  9)  və y  el  «el»  (KT  ş 
olırtnn  «oturdum»  (KT  ç  1)  və 
ölürtim  «öldürdüm»  (BK
ş  26). 
fy^ır«var»  (KT c 9)»  və 
/?t’r«ver» (KT c 7) və s.
Ayn-ayn  şəkil  variantlannı  nəzərə  almasaq,  göytürk 
əlilbasında  35-38  işarə  (hərQ  mövcuddur.  həm  də  bəzi  işarələr ya 
Orxon  abidələrinin  mətnlərində  işlənir,  Yeııisey  abidələrinin 
mətniərində  işlənmir,  ya  da  əksinə,  Ycnisey  abidələrinin  mətnlə- 
rində  işlənir, Orxon abidələrinin mətnlərində  işkmınir.
SAİT  SƏSLƏRİN  İŞARƏLƏRİ
Ciöytürk yazısı  abidələrində  sait  səsləri  ifadə  edən  beş  işarə, 
daha  doğrusu,  Orxon  kitabələrində  dörd,  Yenisey  kitabələrində 
beş  işarə  işlədilir.
-Orxon  kitabələrində  ,  nadir  hallarda  l^şəklində,  Yeniscy 
kitabələrində  hər  iki  şəkiidə,  bəzən 
şəkiində  işiənir; qaiın əsasiı 
s(')/lərdə  arxasıra,  açıq,  dodaqlanmayan  a,  incə  əsaslı  söylərdə 
İ M is ır a , 
asıq,  dodaqianmayan  ə  səsini  iladə  edir.  Göytürk  mətnlə- 
rinck)  bu  işarə  nadir hallarda  söz başında  işlənir; məsələn: 
at (KT  ş 7) «ad»
Ş f   at(B K   ş 4 i)« a t»  
jilAJ'  açsık (KT c  8)  «achq»
P ^ay  (XT  5) «ay»
J '/l^ /a rk a  (T 5) «arxa»
Bu  işarə  söz  ortasmda,  demək  olar  ki,  işlənmir  (düzdür,  bir 
neçə  təsadüfdə  onun  söz ortasmda da  işiəndiyinə  rast  gəlmək oiur, 
lakin  bu.  qanundan  istisnadır,  görünür,  xəttatın  səhvıdir),  soz 
sonunda  həmişə  işiənir; məsəiən;
'  
J/.l/.l\o6cıu(ifiiı<)je. 
/<  x ap u K m e p u cm u K e   .'patpUKU  <{)0ueMH0,'’0 
co cm a o a  
HJhiKO 
o p x o u v -e u u c e ü c K iL x  
uaönuceiı.  «CoaemcKan 
mK>pK0.i0euM» 
.»
1972,  Ns2.
C . 4 I

birlə  (T  l)  «ilə» 
bodunka (KT ş  7) «xalqa» 
bəriyə  (T 7)  «sağa» 
bilgə  (KT c  1) «müdrik» 
tuta (KT  c  8) «tutaraq»
V^'taşka  (KT c  11)  «daşa»  və  s.
-   yalnız  Yenisey  kitabələrində  ışlənir,  Orxon  kitabələrində 
işqlənmir;  önə  çəkilmiş  ortasıra  (incə)  dodaqlanmayan  e  saitini 
ifadə  edir.  e saiti  kimi onun işarəsi  də  göytürk dilində yalnız sözün 
birinci  hecasmda  (o  cümlədən,  söz  başında)  işlənir,  ikinci  və 
sonrakı  hecalarda,  hətta  təkhecalı  sözlərdə  belə,  sözün  sonunda 
işlənmir;  məsələn:
elig (Y 49) «əlli» 
elçi (Y  1) «elçi» 
elimkə  (Y 3)  «elinıə» 
belimtə  (Y 3)  «belimə» 
beş  (Y 45) «beş» 
yetmiş (Y  3) «yetmiş»
^ keşig (Y  3) «kəmər»
^75^ keyik (Y  49) «kcyik,  ceyran»
Yjf ^ kel  (Y  57) «gəl»
-  
qalm  əsaslı  sözlərdə  arxasıra,  qapalı,  dodaqlanmayan  ı, 
incə  əsaslı  sözlərdə  önsıra,  qapalı,  dodaqlanmayan  i  saitini  ifadə 
cdir.  Bu  işarə  sö/  başında  və  sonunda  həmişə yazıhr,  söz ortasmda 
isə  az  hallarda,  ehtiyac  hiss  ediləndə  yazılır; məsələn: 
içik (KT  ş  10) «tabe oInıaq» 
ilgərü  (KT  c  2)  «irəli,  şərqə» 
xf T A r içrə  (KT ş  26) «içrə» 
fYl'Ä cçili (KT ş 6) «böyük qardaşh» 
tjl'Jft'in\s\  (KT ş  5) «kiçik  qardaşı» 
kisig (KT c  6) «adamı» 
süçig (KT c  5) «şirin» 
tct]ri  (KT  şl)  «tann»
N T A İ' içrəki (KT c  12) «içindəki» 
isigti  (KT c  5)  «taxı!»
!>--bu  ışarə  təkcə  qalm  əsaslı  sö/lərd ə  işlənir,  arxasıra,  açıq, 
dodaqlanan 
o 
və^rxasıra,  qapah,  dodaqlanan 
ıı 
saitlərini  ifadə  edir. 
Onu  yalnız  sözün  birinci  hccasmcla 
o 
saiti  kimi  oxumaq  olar. 
Göytürk  dilində 
o 
saiti  sözün  ikinci  və  sonrakı  hccalarında 
ışqlənmədiyi  üçün  bu  işarə  də  sözün  ikinci  və  sonrakı  hecalannda 
yalnız 
u 
saiti  kimi  oxunmalıdır;  m əsələn; 
rP^>  otuz (K T c  I)  «otuz» 
b o d u n (K T c   l)« x a lq »
J> ol  (BK  ş  25)  «0»
^«5  bu  (O  5)  «bu»
V J>  uluğ (T  5)  «ulu,  böyük»
J>$ ton  (KT  ş  26)  «don» 
n^/f>^lokız (BK  ş  1)  «doqquz»
///{> uçuz (T  13)  «ucuz»
J)r/^>uzun  (T  52)  «uzun» 
rfV > o ğ u z  (K T  c  10)  «oğuz» 
altun  (K T  c  5)  «qızıl»
^>^V>olurur (K T  ş  3)  «oturur»
>YJP yabğu  (O 4)  «yabğu»
)>-H0yokunı ('r 25)  «yuxan»
>^yC) yağru  (K T  c  7)  «yaxm»
)’^ > ^ tu ru   (KT c  9)  «duraraq»
K  —  bu  işarə  təkcə  incə  osash  sözlərdə  işlənir,  önsıra,  açıq, 
dodaqlanan  ö  və  önsıra,  qapah,  dodaqlanan  ü  saitlərini  ifadə  cdir. 
Bu  işarəni  yalnız  sözün  birinci  hecasuıda 
ö 
saiti  kimi  oxumaq olar. 
ü ö y tü rk   dilində 
ö 
saiti  sözün  ikinci  və  sonrakı  hecalannda 
işlənm ədiyi  üçün  bu  işarə  sözlərin  ikinci  və  sonrakı  hecalarında 
işləndikdə  oıuı  yalnız 
ü 
saiti  kimi  oxumaq  laznrtdır.  Bu  işarənin 
söz  başında  və  ya  birinci  hccada 
ö 
və 
ii 
saitlərindən  biri  kimi 
oxunması  oxuyanm  zövqündən,  daha  doğrusu,  dil  intuisiyasından 
asıİKİır;  m əsələn;
c)z  (T  13)  «öz»
(■/"'K  üz  (T  13)  «üzmək» 
üç  (BK  ş  30)  «üç» 
hM  öt  (IB  90)  «öyüd»
KVKlt  lört  (KT  ş  12)  «dörd» 
türk  (KT  c  7)  «türk»
107

k
 M 
üçÜTi  (KT  ş  3) «üçün» 
f  VKfr  tömg (KT ş  30) «qanunu»
^  ^ 
ötükən (KT c  8) «Ötügən» 
süQüg (KT  ş  35)  «süngü» 
flT^yr ilgəfü (KT c  8)  «irəli»
körü  (KT c  11)  «görərək» 
f^ic^yinçü (KT c  3)  «inci»
I^YH ölü ( KT c 9)  «ölərək»
SAMİT  SƏSLƏRİN  İŞARƏLƏRİ
Göytürk  abidolərinin  mətnlərində  bir  sıra  samit  səslori  işarə 
ctmək üçün cüt  işarələrdən  istiladə  olunur.  Başqa sözlə  desok,  ey- 
ni bir foncmin «qahn» əsaslı, yəni  tərkibində tokcə arxasıra saitləri 
işlonən  sözlərdə  bir  şəkil  variantı,  «incə»  əsaslı,  yəni  tərkibində 
yalnız  önsıra  saitləri  işlənən  sözlərdə  başqa  qrafik  variantı  işlənir. 
Önsıra  və  arxasıra  variantları  ilə  işlonmə  baxımından,  şərti  oiaraq, 
k və k,  ğ və g  səslori  də (cütlük kimi)  bir fonem  hcsab etsok,  onda 
göytürk  əlifbasında  on  fonem  səsin  iyirmi  samit  işarəsi  ilə 
göytərildiyini  demək  olar.  Lakin  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  k  vo  k 
sosləri  bir cütlük kuni,  ğ və  g səsləri  başqa bir cütlük kimi  eyni  bir 
fonem  vo  ya  onun  variantı  deyil,  müstoqii  soslor,  fonemlərdir, 
hətta  onlar  fonolqji  baxımdan  müxaiilət  təşkil  edir.  Bu  s;)slərin 
işarəlori  yalnız  göytürk  abidələrinin  mətnlərində  önsıra  və  ya  ar- 
xasıra saitləri  ilə  işlənmə  baxımından  müxalifot  təşkil  edir.  İyirmi 
samit  işarəsindən  bu  dörd  samitin  işarosini  çıxsaq,  qalan  on  altı 
işaro sokkiz  samit sosi  göstormək üçün  işlədilir:  b,  d,  t, y,  1, n, r,  s. 
Bu  samit  səslərin  önsıra  saitləri  ilə  işlənən  bir  qrafık  variantı. 
arxasıra  saitləri  ilə  işlənən  başqa  bir  qrafık  variantı  vardır.  Bu 
samitlərlən başqa,  k və g səslərinin  işarələri  tokco önsıra  saitləri,  ğ 
və k səslərinin  işaroləri  isə təkcə  arxasıra saitləri  ilə  işlonir.
Göytürk  dilində  mövcud  olan  digər  saınit  səslərin  tokcə  bir 
işarəsi  vardır.  Hərnin  işarə  həm  ön  sıra  (inco).  həm  do  arxasıra 
(qalın)  saitlərlo  işiənir.  Monıin  samillv)r  bunlardır;  z,  m,  p,  ç,  ş. 
Bundan  başqa,  göytürk  dilindo  burunda  tələflüz  cdilon  daha  iki 
samit  səs  vardır  ki,  onlarm  da  hərəsinin  bir  qrafik  işarəsi
mövcuddur:  burunda  tələftüz  edilən 
t] 
və  burunda  tələffüz  edilon 
V .  
Bcləliklə,  göytürk  yazısı  abidəiərinin  dilində  on  doqquz  samit 
səsi  ifadə  etmək  üçün  iyirmi  yeddi  işarədən  istifadə  olunur  (t 
samitini  bildirən  işarənin  arxasıra  saitləri  ilə  Orxon  kitabələrində 
bir  şəkildə,  Yenisey  kitabələrində  başqa  şokildə  işlonmosi  nəzərə 
aiınmır).
J-qo.şadodaq,  cingiltili  b  samitıni  ifadə  edir,  təkcə  «qalın» 
osash.  yoni  tərkibində yalnız  arxasıra  saitləri  olan  sözlərdə  işlənir. 
Bu  işan)  sözün  başında.  ortasında  və  sonunda  işlənə  bilər; 
məsələn;
^ J  bu  (KT c  I ) «bu»
J^^>J  bodun  (KT c  2)  «xalq»
YJ  baş (KT ş  33) «baş»
r^>j  boz (BK  ş 24) «pozmaq»
Ay«i$tabğaç  (KT c  5) «Iabğaç»
>>/6D yabğu (KT ş  14)  «yabğı»
W'/jD yablak (KT c  7)  «pis»
'/J '/li  balbal (KT ş  16)  «kobud daş  hcykəl» 
J > T s u b (K T ş 2 7 )« s u »
JA çab (T 7)  «şöhrət»
Açub (BK  ş 24) «hisso»
qoşa  dodaq,  cingiltili  b  samitini  ifadə  edir,  təkcə  «incə» 
əsash  sözlərdə,  yoni  tərkibində  yalnız  önsıra  (incə)  saitlər  olan 
sözlərdə  işlonir.  Bu işarə söz başında.  ortasında və  sonunda  işlənir; 
məsəion:
bəg (KT ş  3) «bəy» 
b iz (K T ş  I9)«biz» 
bın  (KT ş 32) «minmək» 
bitig (KT şm  13)  «yazı» 
scbin  (BK  ş  2)  «scvinınək» 
köbürgə  (BK  q) «körpü»
V)?/fY'cItəbər (KT ş  3) «eltəbor» 
cb (
K T  
şm  i ) «ev»
X ! scb (IB  5)  «scv»
^ ^ Y r 'f '’girtob  (T 48) «hürküclü dəvo»

—dil-diş, cingiltili d samitini ifadə edir, yalrnz «qalm»  əsaslı 
sözlərdə,  yəni  tərkibində  təkcə  arxasıra  (qalm)  saitlər  olan 
söziərdə  işlənir.  Göytürk  dilində  d  samiti  söz  başmda  işlənmir. 
Buna  görə  də  göytürk  abidələrinin  mətnlərində  bu  işarə  ilə  başla- 
nan  sözlərdə  d  samitindən  əvvəl  a  samitini  oxumaq  lazımdır; 
məsələn;
adak (KT şm 7)  «ayaq» 
adğır (KT ş 36) «ayğır» 
adığ (IB  10) «ayı»
^ |\g ad ır (Y 32) «ayırmaq»
Bu  işarə  sözün  ortasmda  vo  sonunda  sərbəst  işlənir;  mə-
sələn:
ıduk (KT ş  10)  «müqəddəs» 
udış (Y  32) «uduş» 
h ^ y u d ı (KT ş 27) «yuxu» 
yadağ (KT ş 28) «piyada» 
bodun  (KT ş 6) «xalq» 
bodrak (Y  14) «dağımq» 
buQad  (T  26) «qəmlənmək»
^  tod (KT c  8) «doymaq» 
jb o d  (T 4)  «boy,bədən» 
şad (KT ş  14) «şad»  (vəzifədir)
Göytürk  dilində  sözün  əvvolində  d  samitindən  əvvəl  ı,  u,  o 
saitləri  işləndikdə onlan ifadə edən işarələr söz başmda yazılır.
X ,-  dii-diş,  cingiltili  d  samitini  ifadə  edir,  yalmz  «incə» 
əsaslı  sözlərdə,  yəni  tərkibində  təkcə  incə  (arxasıra)  saitlər  olan 
sözlərdə  işlənir.  Artıq  deyildiyi  kimi,  göytürk  dilində  d  samiti  söz 
başmda  işlənmədiyi  üçün  bu  işarə  ilə  başlanan  sözlərdə  bu 
işarədən  əvvəl  (sözün  mənasına  görə)  ə  və  ya  e  saitlərindən  biri 
oxunur;  məsələn:
FfX  edgü (KT ş 23) «yaxşı»
ediz (KT şm 5) «ediz (xalqı)» 
edük (Y  10) «ayaqqabı»
Xedgüti (KT c 2) «yaxşıca»
Göytürk  dilində  söz  i,  ö,  ü  saitlən  ilə  başlandıqda  həmin 
səslərin  işarəsi  d  samitinin  işarəsindən  əvvəl  mütləq  yazılır; 
mə.sələn:
f x / '  idi  (KT ş  3) «sahib» 
y x  f'  idiş (IB  62) «qədəh»
^ y 
ödük (KÇ  28) «öyüd»
XF  öd (KT c 4) «vaxt»
Bütün  digər  hallarda  d  samitinin  işarəsi  sözün  ortasında  və 
sonunda sərbəst işlənir;
X?  bədiz (KT c  12)  «bəzək»
8 > :b ö d ü k  (O 6) «böyük»
^ X Y ərd əm  (KÇ 4)  «ərdəm»
Xflji böd (BK  ş 26)  «taxt-tac»
Xf I  esid (KT c  I)  «eşitmək»
X^Tigid (K T c  10)  «yalan»
D-novlu,  cingiltili  y  samitini  ifadə  edir,  yalnız  «qalın»  əsaslı 
sözlərdə,  yəni  tərkibində  təkcə  arxasıra  saitləri  işlənən  sözlərdə 
istifadə  cdilir;  işlənmə  yeri  sərbəstdir,  yəni  sözün  başında  da, 
ortasında da,  sonunda da yazılır və oxunur;  məsələn; 
ffij)  yaz (KT şm 8) «yaz»
D D  yay (BK ş  39)  «yay» 
rVD  yağı  (KÇ  5)  «yağı» 
v'>Dyol  (KT şm 9) «yoI»
/f/'^/Oyağız (KT ş  1)  «qonur,  qəhvəyi» 
uyğur (BK  ş  37) «uyğur (xalqı)» 
buyuruk (KT ş  3) «buyurun»
''  ^ > J  boyla (T 6) «boyla  (rütbədir)» 
t'A>>ı'l)  ayğuçı  (T  10) «məsləhətçi»
P  ay (BK c  10) «ay» 
tuy (T  38)  «duymaq» 
taluy (KT c  3)  «dəniz» 
bay (KT c  10) «bay,  varlı»
P $ ta y  (Y  10)«tay» 
.
novlu,  cingiltili  y  samitini  ifadə  edir,  yalnız  «ıncə»  əsaslı 
sözlərdə,  yənı  tərkibındə  təkcə  incə  saitlər  olan  sözlərdə  ışlənır. 
Sözün  başmda, ortasında və sonunda yazılır və oxunur;  məsələn;

'Y'9  yer (K T ş  1)  «yer» 
yiti  (KT ş 30) «yeddi» 
yüz  (KT ş  13)  «yüz)» 
f' ^  Y   ? yeginni  (KT ş  15)  «iyiraıi» 
? Y5?  bəriyə  (O 2) «cənuba»
^  ?  keyik (T  8)  «keyik, ceyran»
- l y ht e y İ Q  ( B K c   1 2 ) « d ə l f
ə»
/V r h tiy in   (K T ş  12)«deyə»
^ içüy  (MÇ 29) «İçüy (yer adı)»
J -n o v lu ,  süzgün,  sonor  £  samitini  ifadə  edir,  yalnız  «qalın» 
əsaslı  sözlərdə,  yəni  təkcə  arxasıra  saitlərinin  işləndiyi  sözlərdə 
işlənir.  Göytürk  dilində  yalnız  «qahn»  əsaslı  bir  sözdə  i   samiti 
söz başında işlənir;
lağzm (MÇ  11)  «donuz»
Qalan  bütün  hallarda  tərkibində  arxasıra  saitləri  işlənən 
sözlərdə  l   samiti  söz  başında  işlənmir.  Buna  görə  də  göytürk 
abidələrində  söz  bu  işarə  ilə  başlanırsa,  ondan  əvvəl  (yəni  söz 
başında) a saitini  oxumaq lazımdır; məsələn: 
xi  al (K T ş 2) «almaq»
İJ alp (KT c 6)  «alp»
^\/  alt (MÇ 26) «alt» 
r $ J a ltı( K T ş 3 1 ) « a h ı»  
altun (KT c  5) «qızıl»
1, 
o,  u  saitlərini  ifadə  edən  işarələr  £  samitindən  əvvəl 
yazıhr.  Göytürk  dilində  £  samiti  sözün  ortasında  və  sonunda 
işləndiyi  üçün  onun  işarəsi  də  söz  sonu  və  ortasında  yazıhr; 
məsələn:
\J/(  kal (K T c 9)  «qalmaq» 
kıl  (KT c  10) «qılmaq»
\İYP  yaşıl (K T ş  17)  «yaşıl» 
oğul (K T ş  12) «oğul»
^ > /lk u l  (K T ş6 )« q u l»  
taluy (K T c  3) «dəniz» 
bulut]  (K T ş  1)  «tərəf» 
yılan (IB  12) «ilan» 
r//v /r? y ılk ı(B K ş2 4 )« ilx ı»
y ,   novlu,  süzgün,  sonor  ^  samitini  ifadə  edir,  yalnız  «incə» 
əsaslı  sözlərdə,  yəni  tərkibində  təkcə  incə  (önsıra)  saitləri  olan 
sözlərdə  işlənir.  Göytürk  dilində  incə  saitli  sözlərdə  £  samiti  söz 
başmda  işlənmir,  təkcə  Çin  dilindən  ahnmış  üç  çözdə  (bunlardan 
ikisi aniroponimdir)  f  sanıiti  söz  başında işlənir: 
lüi  (O 2)  «əjdaha»
Lükən (KT şm  12) «Lükən»
('Y Lisün (BK  c  11) «Lisün»
Buna  görə  də  göytürk  abidələrinin  mətnlorində  £  samitini 
bildiron  işarə  söz  başında yazıldıqda  ondan əvvol  (sözün  mənasına 
görə) ya o.  ya da e saitlərindən  biri  oxunur:
Y  el (KT ş 4) «el» 
elçi (Y  1) «clçi»
^ Y  
(Y  45)  «ələmək» 
f'Y olig (KT ş  8)  «əlli»
^YəIik (IB  97) «əhliləşdirilmiş  heyvan,  əlik»
Göytürk dilində  z’  samitindən  əvvəl  i,  ö,  ü saitləri  söz  başın- 
da  işlənirsə,  həmin saitlər  f'  samitinin  işarəsindən  əvvəl yazılır.
(iöytürk dilində  l’  samitinin  işarəsi  söz oıtası  və sonunda ya- 
zılır;  məsələn:
j?  bilgə  (KT c  I )  «müdrik» 
eY r^ b iH g (K T ş7 )« b ilik »  
jy r i  silik (K1  ş  7)  «bakirə» 
tilə (IB  70) «diləmək» 
tünli  (BK cş)  «gecəli»
Y'll'l  siQil  (KT ş 20)  «kiçik  bacı» 
kəl  (KT ş 4) «gəlmək»
Y  ^  yel (T 26) «yel»
Y1H ükül  (T  32) «çoxaImaq»
Y Y/'>|tinl 
(T 33) «dirilmək,  topIanmaq»
-  
kipləşən,  novlu,  sonor n samitini  ifadə edir,  yalnız «qalın» 
əsash  sözlərdə,  yəni  tərkibində  təkcə  arxasıra  (qahn)  saitlər  olan 
sözlərdə  işlənir.  Göytürk  dilində n  samiti  sözün  başmda,  ortasında 
və  sonunda  işlənir,  lakin göytürk abidələrinin mətnlərində arxasıra 
(qalm)  saitlərin  işləndiyi  sözlərdə  n  samitinini  söz  başında 
ışlundiyinə 
təsadüf  edilməmişdir, 
başqa 
sözlə, 
abidələrin

i ' '
mətnlərində  n   samiti  ilə  başlanan  «qalm»  əsash  sözlər  işlənmir. 
Buna  görə  də  bu  işarənin  yalnız  sözün  ortası  və  sonunda 
işləndiyini  demək olar; məsələn:
kanı  (KT ş 9) «hanı» 
r / i  
Y  aşnuki (MÇ  32)  «əw əlki»
D 
yana (KT ş  10) «yenə» 
sansız (BK c  12)  «saysız» 
kança (IB  63)  «neçə»
■) v/ J
t
I  kanlan (T 2) «xanlanmaq» 
kan (0   1)  «xan»
1 
kağan (KT  ş  17) «xaqan»
’ > j   bodun (KT c  1)  «xalq» 
oğlan (KT c  1)  «oğlan» 
kadm (Y  17)  «qadm» 
f}* 
—  kipləşən,  novlu,  sonor 
n 
samitini  ifadə  edir,  yalnız 
«incə»  əsaslı  sözlərdə,  yəni  tərkibində  təkcə  önsıra  (incə)  saitlər 
olan  sözlərdə işlənir.  Öz «qahn» variantmdan fərqli  olaraq bu işarə 
göytürk yazısı  abidislərinin mətnlərində  sözün bütün mövqclərində 
işlənir;  məsələn;
nə  (KT ş 9)  «no»
nəkeı (T 38) «nə üçün, niyə»
Yff  nəlük (IB  88) «nədən,  hansı səbəbdən»
M /   nəçük (IB  69)  «necə, nə üçün» 
f b ü n t ü g  (T  57) «avara» 
f'^f'  ini  (KT ş 4)  «kiçik qardaş»
^ f f   ingə k (T  15) «inok»
^ )  kəntü (KT ş 28)  «öz» 
mən  (KT ş 27)  «mən» 
sin  (T 20) «sən» 
üçün (KT  c 9) «üçün» 
tigin (KT c  13)  «şahzadə»
4  
~   novlu,  titrək  r  samitini  ifadə  edir,  yalnız  arxasıra  (qalın) 
samitli  sözlərlə  işlənir.  Göytürk  dilində  r  samiti  ilə  başlanan  söz 
yoxdur,  buna  görə  də  abidələrin  mətnlərində  bu  işarə  ilə  başlanan 
sözlərdə ondan əvvəl a saitini oxumaq  lazımdır; məsələn:
^  ar (KT c 5) «aldatmaq» 
ara (KT ş  1)  «arasmda»
arığ ('[  37)  «təm iz  arı» 
arık  (K T  c  H)  «anq»
J'/f/farka (T  5)  «arxa»
//> ^ ^artu k   (K T  ş  15)  «artıq»
Göytürk  dilində 
ı,  o,  u 
saitlərinin  işarələri  söz  başında 
r 
samitindən  əvvəl  yazılır.  Bıı  işarə  abidəİərin  m ətnlərində  söz 
ortası  \ ə  sonunda işlənir;  m osələn:
/'//jf'  ırak  (K T  c  5)  «iraq,  uzaq» 
y k  ^>ordu  (K T  şm  8)  «orJa» 
yi/^Lirıı.ş  (O  10)  «vuruş» 
y > ^ > u ru ğ   (K T  ş  10)  «nəsil,  soy» 
yarak  (K T  ş  33)  «yaraq»
,);jj/^tarkan  (K T  şm  12)  «tarkan» 
adırıl  (O  10)  «aynlm aq» 
bar (K T ş  16)  «gctm ək»
HP  yar (BK  ş  37)  «yarmaq»
^ 
(  I  26)  «yoğurmaq»
^•ii'tabar (MÇ  29)  «mal»
V  
—
i'"'viu,  titrək 
r 
samitini  ifadə  edir,  yalnız  önsıra  (incə) 
saitli  sözlərdə  işlənir.  Y uxanda  deyiidiyi  kimi,  göytürk  dilində 
r 
samiti  ilə  başlanan  söz  olmadığı  üçün  bu  işarə  iiə  başlanan 
sözlərdə  həmin  işarədən  əvvəl  sözün  mənasına  görə  ya  ə,  ya  da  e 
saitləriııdən  birini  oxumaq  lazımdır;  m əsələn:
Y  
(KT 
c
 
4)  «er naqis  feli»
Y ''i '  (KT' ş  11)  «ər,  igid»
(KÇ  4)  ^ərdəmw
Y  ərv)iı  (BK  c  11)  «e)rən»
^ V ərk   (Y  10)  «güc,  qüdrət»
Göytürk  dilində 
i, 
ö, 
ü 
saitlərinin  işarələri  söz  başında  r 
sam itindən.  dcməli,  onu  ifadə  edən  işarədən  də  əvvəl  yazıiır.  Bu 
işar,)  abidələrin  m ətnlərindo  söz  ortası  və  sonunda  işlənir; 
m əsələn:
Y r   ir (MÇ  8)  «girmək» 
u-kək(IB  36)  «crkək»
(MÇ  -^l)  «hürkm ək»
K rK  ört  (T 40)  «od»

örüp (BK şrn  11) «parlaq» 
bəri (T  11) «bəri, sağa»
Jt'VHh  tört (KT ş  1) «dörd» 
yerçi (T 23) «bələdçi»
Vj?  ber (KT c  5) «vermək»
YÇ  yer (KT c 4) «yer»
T h   tər (T  52) «tər»
Y -n o v lu ,  dil-diş,  kar  s  samitini  ifadə  edir,  yalnız  arxasıra 
(qahn)  saitli  sözlərdə  işiənir.  Sözdə  bütün  mövqelərdə  işlənir; 
məsələn:
,5 X   sab (KT c 2) «nitq,  söz»
J > V   sub (KT şm  13) «su»
sanğ (BK şm  11) «san» 
soruğ (Süci)  «sorağ»
AYD  yası  (MÇ 21) «yastı»
sansız (BK c  12)  «sansız» 
f P X Y  
ş 26)  «aşsız»
XH]   bars  (KT ş 20) «bars»
X i  bas (KT ş 22) «basmaq» 
as (T 26) «aşmaq»
/~novlu,  dıl-diş,  kar  s  samitini  ifadə  edir,  yalnız  önsıra 
(incə)  saitli  sözlərdə  işlənir.  Sözdə  işlənmə  mövqeyi  sərbəstdir: 
başda da, ortada da,  sonda da gələ bilər; məsələn: 
l*(  sü (KT ş 2)  «qoşun» 
siz (MÇ 22) «siz» 
səkız (BK ş 26) «səkkiz» 
söz  (MÇ 44) «söz» 
süçig (KT c  5) «şirin» 
kisrə  (KT ş 4) «sonra» 
ri r H is i  (KT c  6) «adam»
J ' T İ Y
 
(KT 
ş
  1 3 )  
«elsiz etmək» 
bisük (KT c 6)  «nəsil» 
lİI^I  sürjiis (KÇ 9)  «döyüş»
1$ bes (KÇ  17) «beş»
1 W f l'tö lis  (KT ş  13)  «tölis (xalqı)»
I
 
yetmis (O 4) «yetmiş»
A 
, 
^  
—  hor  iki  işarə  kipləşən,  partlayan,  kar 
t 
samitini  ifadə 
cdir;  birinci  işarə  yalnız  Yenisey,  ikinci  i.şarə  isə  yalnız  Orxon 
kitabələrində  işlənir.  Hər  iki  işarə  təkcə  arxasıra  (qahn)  saitli 
sözlərdə  işlənir.  Hər  iki  işarə  sözün  başında,  ortasında  və  sonunda 
ya /ı lı r  və  oxumır;  m;>səlv>n:
taş  (K T c   lÜ)  «daş» 
taş  (Y  34)  «daş»
V.^/^ toğ  (Y  26)  «doğmaq» 
tağ  (K T ş  12)  «dağ» 
tokuz (Y  10)  «doqquz»
V-^^^tonğ^KTşSB^^boz^ 
tur (Y 48)  «durmaq»
//^> 5 tıırıık   (KT  ş  39)  «zəif»
A ^ J a ltı( K T ş 3 1 ) « a h ı»  
altıuı  (KT c  5)  «qızıl» 
katiğ  (KT c  2)  «m öhkəm » 
altı  (Y 2 4)  «altı» 
otuz (Y  27)  «otuz» 
katun  (Y  3)  «xatun»
^  at (K T ş  7)  «at»
;^at  (Y  32)  «at» 
bat  (BK  şm  11)  «batmaq»
Ä t)  bat  (Y  10)  «batmaq» 
tut  (K T c 4)  «tutmaq»
^  tut  (Y  45)  «tutmaq»
_ k ip iə.şən ,  partlayan,  kar 
t 
samitini  ifadə  cdir,  yaln ı/  önsıra 
(incə)  saitli  sö /lərd ə  işlənir.  Sözün  başında,  ortasında  və  sonunda 
yazılır və  oxunur;  m əsələn:
l ' Y İ k  
(K T ş  1)  «tanrı»
B YKft  lürk  (K r  c  1)  «türk»
tigin  (K T şm  1)  «şahzadə»
(ü/  (K T ş  J)  «düz» 
biti  (K T c q)  «yazmaq» 
kəntü  (KT  ş  23)  «öz»
Y ^ h ?   vetmiş  (O 4)  «yetmiş»
/ y h H  ötlə  ( 0 1 1 )   «nəsihət verm ək»

k'y'^h  tört (KT ş  1)  «dörd» 
öt (IB  90) «nəsihət» 
h Y  
türt (IB  85)  «dürtmək»
K  1  küt (MÇ  17) «güdmək»
bütün  üç  işarə  (A^/uö  sözündəki  A'  səsi  kimi) 
kipləşən,  kar,  dilarxası k samitini ifadə edir,  üçü  də yalmz arxasıra 
(qalın)  saitlərlə  işlənir:  birinci  işarə  bütün  arxasıra  saitləri,  ikinci 
işarə  o  və  u  saitləri,  üçüncü  işarə  isə  ı  saiti  iiə  birləşə  bilir.  Bütün 
üç  işarə  sözün  başmda  da,  ortasmda  da,  sonunda  da  işlənir; 
məsələn:
) ? ( ( kağan(K T  ş  II) «xaqan»
Y 
kamuğ (KT ş 8) «bütün, hamı»
J> /1
 
kul (KT ş 7) «qul»
'/^ j'k u l (KT ş 20)  «kul»
^  /*lkobar (KT c  10)  «toplamaq»
(KT ş 24) «qız» 
l  I) «qısmaq,  sıxışdırmaq»
Y İ H  arkış (KT c 8) «karvan» 
r f 
tokuz (KT c 2) «doqquz»
4S  bahka (O 9) «şəhərə»
X ^ 4 'D   yokkıs (T  11) «məhv etmək»
batsık (KT c  2) «günbatan,  qərb»
/ İ J J P   yablak (KT c 7) «pis» 
l'Jİt'  ıduk (KT şm  I)  «müqəddəs»  (mürəkkəb) 
r  
karluk (KT şm  1) «karluk (xalqı)»
^ ,j? ,B -b ü tü n  üç  işarə  kipləşən,  kar,  dilortası  k səsini  ifado 
edir,  üçü də yalmz önsıra (incə) saitlərlə  işlənir:  birinci  işarə  bütün 
incə 
saitlərlə,  ikinci  və  üçüncü  işarələr  isə  ö və ü saitləri 
ilə
birlikdə  işlənə bilir.  Onu da qeyd etmək lazımdır ki,  ikinci işarənin
işlənməsinə  təkcə  Kül  tigin  və  Bilgə  xaqan  şərəfmə  qoyulmuş 
abidələrdə  rast  gəlmək  olur.  Bütün  üç  işaro  sözün  başında, 
ortasmda və sonunda yazılır və oxunur; məsələn: 
tükəti  (K T c  1) «tükənincə» 
tü rk (K T c   I)«türb> 
fffi  K  Ötükən  (KT c  3)  «Ötükən  (yer adı)» 
ff M   kün (KT c 2) «gün» 
t Yf^B  küli (KÇ  11) «Küli  (çör)»
r/{ yK h  Kül  tigin (KT ş 26)  «Kül tigin»
Kül tigin (KT ş  3 1)  «Kül  tigin» 
özlüki  (MÇ  15) «cins» 
ötükən  (KT c  8) «Ötükən» 
ötükən  (KT c  8) «Ötükən» 
türk (O  2) «türk» 
kök (KT ş  3)  «göy» 
kök (KT ş  1) «göy»
6 ^ ^   kök (Y  10) «göy»
təgdük (KT  ş  36)  «döyüş» 
tugdük (Y  10) «hücum etdiyi  (üçün)»
'’ıfC-novlu,  cingiltiii,  qırtlaq  ğ  samitini  ifadə  edir,  yalnız 
arxasıra  (qalm)  saitləriə  işlənir.  Göytürk  yazısı  abidələrinin 
mətnlərdə,  şübhəli 
ğ u (K T  c  11)  «mı»  ədatını  çıxsaq,  ğ samiti, 
deməli,  onun  ifadə  edildiyi  işarə  də  söz  başmda  işlənmir,  buna 
görə  də  bu  işarə  söz  başmda  işləndikdə  ondan  əvvəl  a  səsi 
oxunmalıdır.  Digər  ;ırx»sıra  saitləri  bu  işarədən  əvvəl  yazıhr  və 
oxunur;  məsəkm:
ağı  (KT c  5)  «hədiyyə» 
ağız (IB 40)  «ağrz»
//V ağır (BK  ş  2)  «ağır»
/'^ V ağrı  (BK  c  4) «ağn,  xəstəlib)
AV 
h ığaç  (BK c  11
) 
«ağac»
'ğiir (I^T ş  29) «gərəkii» 
oğuz (KT  ş  28) «oğuz (xalqı)» 
y   oğul  (KT şm  12)  «oğul»
• /^  
> uğrunta (Y  10) «uğrunda»
Bu  işarə söz ortasında  və sonunda sərbəst  işlənir; məsələn: 
kağan  (KT ş  5) «xaqan» 
y^ğ'  (KT  ş  2) «yağı» 
j y  YJ"$  tabışğan  (MÇ  20) «dovşan» 
yağız (KT ş  1) «qonur»
V /  d ' 
bozağu (IB  61) «buzov»
¥'d  tağ (K.T ş  12) «dağ»
T D yiiğ (1B  81) «yağmaq» 
bağ (Y ,  «hissə» 
kamuğ  (KT ş  8) «hamı,  büıünx

sovuğ (Süci)  «soraq»
P'—kipl.)şən,  dilortası,  cingiltiii  g  samitıni  ifad;>  edir,  yalnız 
önsıra  (incə)  saitkırlə  işlənir.  Rusdilli  ədəbiyyatda  bu  göytürk 
işarəsi  q  iıərfi  vasitəsilə  transkripsiya  edildiyi  üçün  Azərbaycan 
dilində  olan  ədəbiyyatda  da  səhv  olaraq  q  lıərvi  ilə  transkripsiya 
cdilir,'  Göytürk  dilində  şübhəli  olan 
gü (K T c  11)  «axı»  ədatını 
çıxaq,  g  samiti,  deməli,  onun  işarəsi  də  söz başm da  işlənm ir.  Buna 
görə  də  göytürk  yazısı  abidələrinin  m ətnlərində  söz  bu  işarə  ilə 
başlanırsa,  ondan  əvvəl,  sözün  m ənasm a  görə  ya  ə,  ya  da  e  saiti 
artınhr.  Digər  önsıra  (incə)  saitlərin  işarək-)ri  bu  işarədən  əvvəl 
yazılır və  oxunur;  m əsələn;
' f  t   əg ər (KT şm 6)  «çevirraək,  əyirm ək» 
hÇ"  əg ət (Y 41)  «qulluqçu  qadm»
Af  əgeç  (Y  41)  «böyük bacı,  xala»
V f'  əgritəb (T 48)  «  hürküclü dəvə» 
ig  (T  16)  «əym ək» 
igid (K T c  10)  «səhv,  yalan»
CK  ög  (K T ş  11)  «ana» 
ögə  (Süci)  «müdrik» 
ügüz  (KT  ş  17)  «çay»
Bu  işarə  söz ortasmda və  sonunda sərbəst  işlənir;  m əsələn: 
/JXffr  k)gdük (K T ş  36)  «döyüş» 
ilgərü  (KT  c  2)  «irəli,  şərq» 
bəgh  (K T ş  6)  «boyli» 
ingək (T  15)  «inək»
?  yt’gin  (BK  c  10)  «yaxşıhq,  ucalıq» 
tigin  (K T  şm  1)  «şahzadə» 
f  Ä  bəg (K T ş  6)  «bəy» 
billg  (K T ş  6)  «bilik» 
bitig (K T  şm  13)  «yazı» 
kiçig (K T c  3)  «kiçik» 
əh g   (K T  ş  8)  «əlli» 
sünüg  (KT  ş  35)  «süngü»
'  Ətrajlı  məlumul  iiçiin  Ə.Racəblinin  «Gövtiirk dilinin Jo?ıeiikası»  osorino  hax.
120
^ — no\ lu.  dil-diş,  cingiltili  z  samitini  ifadə  edir,  həm   önsıra 
(ıncə),  həm  də  arxasıra  (qahn)  saitlərlə  işlənir.  Göytürk  dilində  z 
samiıi  ik)  başlanan  söz  yoxdur.  Buna  görə  də  göytürk  abidələrinin 
mətnlərində  bu  işarə  ilə  başlanan  sözlərdə  bu  işarədən  əvvəl,  söz 
arxasıra  sait  tərkiblidirsə,  a  saitini,  önsıra  sait  tərkibiidirsə,  ə  və  e 
saitlərindən  birini  artırmaq  (oxumaq)  lazımdu';  m əsələn; 
fY  a / (K'i'  ş  38)  «az (xalqı)» 
az (K T ç  10)  «az (say)»
^ a z   (KT  ş  19)  «azmaq»
/ | > ^   azuk (K T  ş  39)  «ərzaq» 
əzənç  (Y  18)  «adət,  dəb»
Ə zgənə (Y  37)  «Ə zgənə  (adam adı)»
Digər  altı  saitin  (ı,  i,  o,  u,  ö,  ü)  işarəsi  bu  işarədən  əvvəl 
yazılır.
I^u  işarə  sözün  ortası  və  sonunda  sərbəst  işiənir;  m əsələn; 
;j>/fD 
yazuk  (MÇ  14)  «günah,  suç»
/il'H 'd
 
yazığ(IH   16)  «azad,  sərbəst»
Arf'P y^'^' 
r  ç  7)  «yazı,  çöl» 
k(')zət  (KT  q)  «gözətləm ək» 
gözünü (IB  33)  «güzgü»
) f f r  lczik  (T 45)  «ərəb» 
b iz ( K T ş   19)  «biz» 
səm iz (T  5)  «kök,  yağh» 
r^^/^>oğuz (K T ş  8)  «oğuz (xalq)» 
r f ) l   səkiz  (BK  ş  26)  «səkkiz»
(K 'r  şm  8)  «yaz»
^  — gcriyə  çəkilmiş  dilortası,  burunda  tələiTüz edik-)n  cingiltili 
y  samitini  iludə  cdir;  y  kimi  transkripsiya  cdihr.  Bu  işarə  həm 
arxasıra,  hi)m  də  önsıra  saitləri  ilə  işlənə  bilir,  lakin  göytürk  yazısı 
abidəiərinin  m ətnlərində  onun  önsıra  saitləri  ilə  işk^ndiyi  sözlərə 
təsadüf  cdilm əınişdir.  Göytürk  dilində  burunda  tələffüz  cdilən  y 
səsi  ilə  başlanan  söz  yoxdur.  Buna  görə  də  göytürk  abidələrinin 
m ətnlərdə  bu  işarə  ilə  başianan  sözə  təsadü f edilərsə,  ondan  əvvəl 
a  səsini  oxumaq  tazımdır;  m əsələn;
V r ^   ayığ  (T 34)  «pis»
ayıl  (BK  ş 41)  «cəzalandırmaq»

Bu  işarə  söz  ortasmda və  sonunda  işlənir;  m əsələn- 
yaya  (K T ş  23)  «yaymağa» 
yaydım   (B K   ş  33)  «yaydım»
Ç i g ä y  
(K T 
ş
 
29)  «yoxsul»
5  
koy  ( KT şm ş)  «qoyun»
3 $ M   kıtay  (K T  ş  4)  «kitay (xalq)»
^  
toy  (Y 4)  «düşərgə»
> $  Toyukuk  (T  5)  «Tonyukuk (adam  adı)»
Burunda  tələffıiz edilən y  səsi göylürk dilində  az  işlənir.'
^  
kipləşən  qoşadodaq  burun  sonor  m  səsini  ifadə  edir. 
Göytürk  dilində  m  səsi  sözün  bütün  m övqelərində  işləndiyi  üçün 
onun  işarəsi  dv)  sözün  başında,  ortasm da  və  sonunda  yazılır  və 
oxunur;  məsəJən:
m ən  (K T  c  1)  «mən»
/|-$>mar  (Süci)  «ustad,  m üəllim »
/ f  
^  
munçıık (TF)  «muncuq»
^ ^ )> a m tı  (K T c  3)  «indi»
W ^ ^ a m ra k   (IB  10)  «istəkli»
^  əm gək (K T ş  39)  «əziyyət» 
kaınuğ  (K T ş  8)  «bütün,  hamı» 
urum  (K T ş 4)  «Roma» 
kim  (K T ş  22)  «kım»
Y t^rdəm  (K Ç 4)  «ərdəm ,  igid» 
banm   (K T  şm  1)  «var,  dövlət» 
batım  (K T ş  35)  «batan  qədər»
'f-d ıla rx a sı,  sonor,  burunda  tələffüz  edilən  q  səsini  ifadə 
edir.  Işarə  h ər arxasıra,  həm  də  onsıra  sait  tərkibli  sözlərdə  işlənir. 
Göytürk  dilində  q   samiti  söz  başında  işlənmir.  Buna  görə  də 
göytürk  yazısı  abidələrinin  m ətnlərində 
bıı  işarə  ilə  başlanan 
«qalın»  əsaslı  sözlərdə  bu  işarədən  əvvəl  a  saitini,  «incə»  əsaslı 
sözlərdə  isə  ya  ə,  ya  da  e  saitlərindən  birini  oxumaq  lazımdır; 
m əsələn:
Bu  işarə  və  onun  ifadə  etdiyi  səs  haqqında  geni;j  məlumal  almdq  üçiin 
Ə.Rəcəblinın  «Lı