Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6
Yüklə 17,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
m a t] a r (KT c 11) « o n a d o ğ r u » j aQ İa (T 34) « a n l a m a q » a r] a ru (T 20) « o n a d o ğ r u » İ əQ (IB 47) «ov» stYi ə Q İə (IB 74) «ovIa» Bu işarə sözün ortasmda və sonunda adi qaydada işlənir; məsələn: Y İN süt]üş (KT şm 2) «döyüş» İİJ baG a(T3I) «mənə» t T i h tenri (KT ş 1) «tann» Y köt]ül (KT c 12) «könül, ü iB k » b e l] g ü (KT c 12) « ə b ə d i » '/y> J buluQ (KT ş 2) «tərəf» but] (KT c 3) «dərd» k aQ (KT ş 5) « a ta » V^tat] (T 35) «dan» İf^ örj (KT ş 4) «ön, şərq» / -kip ləşən , qoşadodaq, kar p samitini ifadə edir, həm arxasıra, həm də önsıra sait tərkibli sözlərdə işlənir. Göytürk dilində n samiti söz başında, demək olar ki, işlenmir. Göytürk yazısı mətnlərində bu səslə başlanan cəmi üç sözün işləndiyinə təsadüf edilmişdir: fl'A M 2) « meymun» purum (KT ş 4) «Apa Urum» N ^ ’ı’i Päğarh (TF) «səyyarə, planet» Bu sözlərdən birincisi göytürk dilində hər yerdə biçin şəklində işlənir. Ikinci sözü tədqiqatçılar düz oxumur; əslində onu apa Urutn, yəni böyük Roma şəklində oxumaq lazımdır. Deməli, göytürk yazısı abidələrinin mətnlərində təkcə pağarh sözü p samiti ilə başlanır. Bu hadisə də sonrakı dövrlərin - göytürk yazısınm «kağız» dövrünün məhsuludur. Buna görə də göytürk yazısı mətnlərində bu işarə ilə başlanan «qahn» əsash sözlərdə işarədən əvvəl a saitini, «incə» əsash sözlərdə ə və ya e saitlərindən birini oxumaq lazımdır; məsələn: apa (BK c 13) «apa (rütbədir)» apa (KT ş 1) «əcdad»^ apar (KT ş 4) «avar (xalq)» $ İ apıt (KT c 1) «əcdadlar» Bu işarə sözün ortası və sonunda sərbəst işlənir; məsələn: /I kapığ (KT c 4) «qapı» köpük (IB 31) «köpük» Tüpüt (KT c 3) «Tibet» J ¥1/1 kapağan (O 4) «qapağan, fateh» tutupan (KT ş 7) «tutub» I j a l p (KT ş3) «alp, igid» '/>/1 kop (BK ş 28) «çox» •// səp (IB 73) «səpmək» ■/// kap (IB 66) «qapmaq» 10 yap (IB 4) «yapmaq» X -qov uşu q (aflrikat), dil-yuvaq, kar ç samitini ifadə edir, həm arxasıra, həm də önsıra saitləri ilə işlənir. Göytürk dilində ç samiti sözün bütün mövqelərində sərbəst işləndiyi üçün onun işarəsi də sözlərin başmda, ortasında və sonunda işlənir; məsələn: çik (BK ş 26) «çik (xalq)» ^ YA çərig (KÇ 9) «qoşun» J A çab (T 7) «şöhrət» 0 çıt (MÇ 20) «sərhəd» YHA çö l(T 23)«çöI» f X r i k içig (B K ş4 1 )« k içik » üçün (KT ş 6) «üçün» /IX > uçuk (T 8) «quş» uçuz (T 13) «ucuz, asan» Çy^l^^tamğaçı (KT şm 12) «möhürdar» AK üç (KT ş 4) «üç» A >uc (T 40) «uc» Ar saç (IB 31 ) «saç» /{ ^ kaç (O 9) «qaçmaq» A V Ü 'Tabğaç (KT c 4) «Tabğaç, Çin» A , n , 0 — novlu, dil-yuvaq, kar ş samitini ifadə edir; birinci işarə təkcə Orxon kitabələrində, ikinci işarə həm Orxon, həm də Yenisey və digər kitabələrdə, üçüncü, dördüncü və beşinci işarələr Yenisey kitabələrində və digər abidələrdə işlənir. İkinci işarə bəzən Yenisey kitabələrində s samitini də ifadə edir. Bu işarə həm arxasıra, həm də önsıra sait tərkibh sözlərdə işlənir. Göytürk dilində ş samiti sözlərdə bütün raövqelərdə işləndiyi üçün onu ifadə edən işarələr də sözlərdə bütün mövqelərdə, yəni sözlərin başmda, ortasmda və sonunda sərbəst şəkildə yazıhr və oxunur; məsələn: şad (KT c 1) «şad (vəzifədir)» f Y (T 8) «leş» y y şaş (MÇ 33) «şaşmaq» A >J >AŞubuş (Y 45) «Şubuş (adam adı)» Şoğur (Y 42) «Şoğur (adam adı)» ^Y Pyaşıl (KT ş 17) «yaşıl» başad (BK c 8) «başçıhq etmək» M X Y aşsız (KT ş 26) «aşsız» täşık (KT ş 11) «tərk etmək» sözləşdimiz (KT ş 26) «məsləhətləşmək» Y aş (KT ş 26) «aş» Y S baş (KT ş 33) «baş» YO yaş (BK c 2) «yaş» Y ^ taş (KT şm 13) «daş» f ^ n üküş (KT c 7) «çox» YtHl süQüş (KT şm 2) «döyüş» LİQATURLAR Göytürk əlifbasında bir neçə halda yanaşı duran iki səs üçün bir işarə də tərtib edilmişdir. Əslindo göytürk əlifbası o qədər mükəmməl sistemə malikdir ki, buna heç bir ehtiyac yox idi. Ehtimal etmək olar ki, qədim türk bu işarələri qənaət prinsipinə əsasən düzəltmişdir: iki, bəzən isə üç işarə əvəzinə bir işarə yazmaq vaxta və yerə qənaət etməyə səbəb olur. Göytürk əlifbasında iki qoşa səs ifadə edən işarələr vardır - abidələrin mətnlərində cəmi beş belə işarə vardır. H - ı t səs birləşməsini ifadə edir, həm arxasıra, həm də önsıra sait tərkibh sözlərdə işlənir. Bu işarənin göytürk yazısı abidələrində Id samit birləşməsini ifadə etdiyini iddia edən tədqiqatçılar da vardır. Lakin bu işarənin It samit birləşməsi kimi oxunması daha doğru və göytürk dilinin fonetik qanunlanna daha çox uyğundur: kıltım (KT ş 30) «qıldım» boltı (KT ş 7) «oIdu» ^M’IDyaOiltı (KT ş 20) «yanıldı» M O yaQıltaçı (KT c 11) «yanılası» səs birləşməsini ifadə edir, həm arxasıra, həm də önsıra sait tərkibli sözlərdə işlənir. Bu işarəni nd kimi transkripsiya edən tədqiqatçılar da vardır. Lakin onun nt kimi transkripsiya edilməsi göytürk dilinin fonetik qanunlarına daha uyğundur; . anta (KT ş 40) «orada» bunta (KT c 10) «burada» bodunta (KT ş 26) «xalqda» VW kağanta (KT şm 13) «xaqandan» /İ kazğantım (KT ş 27) «qazandım» 3 /f kantan (KT ş 23) «haradan» '/A/if kıhntukda (KT ş 1) «yaradıldıqda» vAO \/)<'^oğlmta (KT ş 1) «oğlunda» ^ - n ç səs birləşməsini ifadə edir, həm arxasıra, həm də önsıra sait tərkibli sözlərdə işlənir. Türk dillərində, o cümlədən göytürk dilində söz iki samit səslə başlana bilmədiyi üçün bu işarə ilə başlanan sözlərdə (sözün tərkibindəki saitlərin növündən asılı olaraq) bu işarədən əvvəl a, ə, e saitlərindən birini oxumaq lazımdır; məsələn: ança (KT ş 11) «elə, o cür» ^ 'l » a n ç u l a (KT ş 32) «təslim etməb> Bu işarə sözün ortasında və sonunda sərbəst işlənir; məsələn: sançdı (KT şm 9) «sancdı» ^ üçinç (BK ş 30) «üçüncü» bisinç (KT şm 7) «beşinci» > 3 > omnç (BK c 10) «onuncu» yinçü (K T ş 39) «inci» / bunça (K T c 4) «bunca, bu qədər» iç sə.s birləşməsini bildirir. Ə vvəlki üç işarə iki samit sHsin birləşməsini bildirirdisə, bu işare bir sait və bir samit səsin birləşməsini ifadə edir: Y içikdi (BK ş 37) «tabe oldu» /XJ-tədqiqatçılarm əksəriyyəti bu işarəni səs birləşməsi kimi qəbul cdir və kimi oxunur. Ə lisa Şükürlü onu ay kimi oxuyur.' Son zamanlar göytürk O rxon-Y eniscy yazısı abidələrinin araşdırıimasına həsr edilmiş əsərlərd ən bir qismində bu işarəni rt səs birləşməsi kimi transkripsiya edirlər. Ba^ sözünə göytürk yazısı abidələrində tez-tez rast gəlm ək olur, art sözünə abidələrdə cəmi bir dəfə «Irk bitig» abidəsinin onuncu sətrində təsadüf edilir. Ba^ sözü hərflərləVü^Y J, /\J v ə s. kimi, rast gəldiyim iz art sözü isə ^ ^ /ş ə k lin d ə yazılmışdır. N işarəsinə göytürk yazısı abidələrinin mətnlərində cəmi üç dəfə - Tonyukuk abidəsinin 26-cı sətrində, 2'Cİ və 49-cu Yenisey kitabələrində rast gəlinir: MHJP ı barbaş asäımız (T 26) «KolIuq olan təpəni aşdıq».Jpj?A/;(/AP?^^Y Ər atım Yaş Ak M ben (Y 2) cüm ləsində M işarəsini hcç cür art kimi oxumaq olmaz: Ər atım Yaş Ak Art ben oxusu mənasızdır. Bu cümləni Ər atım Yaş Ak Baş ben «İgid adıın Gənc Ağ Başam» kimi oxumaq m əqsədə uyğundur. İkinci halda cüm lə bclə başlanır: burada da həmin işarəni art kimi oxumaq olmur; həmin ifadəni yalnız bclə oxumaq olar: Ər atım ak bus «igid adıın A ğ B a ş...» . : (qoşa nöqtə). Göytürk O rxon-Ycnisey əliftasın a qoşa nöqtə (:) işarəsi də daxildir. V.Tomsen yazır ki, O rxon-Ycnisey abidələrinin nıətnlərində bu işarə durğu işarəsi vəzifəsini yerinə yedrir. Qoşa nöqtə işarəsi sözləri bir-birindən ayınr (Yeniscy kitabələrində qoşa nöqtə ilə yanaşı bəşi abidələrdə həmin vəzifədə işarəsindən istifadə olunur), başqa sözlə desək, bu işaire sözün sonunu göstərir. Bu işarə nəinki iki söz arasmda, həm də cüm lənin \.ı sətrin sonunda da qoyulur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu işarə hcç də həm işə iki söz arasında qoyulmur; abidələrin ' Ə .Şükürlü. Oadim tiirk vazıh abidələrinin dili. Bakı, J993, .v. 56. 127 mətnlərində elə hallar olur ki, üç-dörd söz bir söz kimi bitişik yazılır. Əksər hallarda bu, katibin bədii zövqü, bədii təxəyyülü ilə əlaqələndiriHr və əsasən söziərin uzunluğu ilə şərtlənir; təkcə bir işarədən (hərfdən) ibarət olan $ at «at», 0 ay «ay», 'Y' ər «döyüşçü» tipli sözlər heç vaxt ayrı yazılmır, həmişə özündən əvvəlki və ya özündən sonrakı sözlə bitişik yazıhr. İki işarədən (hərfdən) ibarət olan sözlər ay^n yazılmaqdan daha çox bitişik yazıhr.Üç hərfdən ibarət olan sözlər isə daha çox ayn yazılmağa meyl edir. Ümumiyyətlə, söz nə qədər uzundursa, onun digər sözlərdən ayn yazıhnası qaydası bir o qədər ciddi gözlənilir. Bu zaman rast gəlinən istisnalar həmişə sözlərin müəyyən bir məntiqi - əlaqəli kombinasiyası ilə, məsələn, ismin onu təyin edən sifət və ya sayla əlaqəsi və s., sanki müəyyən bir mürəkkəb anlayış ifadə edən əlavə, yaxud əlaqələndirici sözlər, qoşmalarm onlan idarə edən sözlərlə əlaqədar olur,* Beləliklə, 36 göytürk Orxon-Yenisey işarəsi izah edildi. Bunlardan beşi saitləri, beşi qoşa samitləri, 21 işarə isə samitləri ifadə edir. Dilin əsasmı fonemlər təşkil edir. Göytürk işarələri hələ göytürk Orxon-Yenisey fonemləri deyildir. Yuxarıda gördüyümüz kimi, bəzən bir göytürk Orxon-Yenisey işarəsi iki fonemi, bəzən isə iki göytürk Orxon-Yenisey işarəsi bir fonemi ifadə edir, hətta bəzən bir işarə fonemlər kompleksini göstərir. Buna görə də göytürk Orxon-Yenisey yazısı abidələri dilinin fonem sistemini qavramaq üçün göytürk dilinin fonemlərini təhlil etmək lazımdır. Bu məsələ fonologiyada nəzərdən keçiriləcəkdir. GÖYTÜRK ƏLİFBASI Talas işarələri Yenisey işarələri Orxon işarələri İfadə etdiyi səs 1 2 3 3 __ < V J' a, ə . L . e r ı_ r r U i ' Bax: M.MejıuopaHCKuü. IlaMHmHUKe necmh Kıojib-Te^uHa. CT16. 1899, c.46. 1 2 3 3 < > . > 0 , u H ö, ü 7 ) 4 J J b (qahn saitlerlə) A b (incə saiüərlə) r g (incə saitlərlə) V< ¥ V h' ¥ V ğ (qalın saitlərlə) d (qalın saitlərlə) X + X X d (incə saitiərlə) X ıf z 0 D 0 D D y (qalın saitlərlə) 9 y (incə saitlərlə) 3 i y (burun samiti) H A A W k (qahn saitlərlə) 1 r ~ 1 k (o, u saitləri ilə) <1. .<1 < k (ı saiti ilə) ^ f K (incə saitlərlə) B ^ B 8 K (ö, ü saitləri ilə) ■ ■ J >1 >/ 1 (qahn saitlərlə) Y Y Y 1 (incə saitlərlə) Ö 6 ^ m C 1 n (qahn saitlərle) “ j - / / n (incə saitlerlə) -/ i t i 1 0 , 1 1 1 ^ P 1 H H H ^ H r (qahn saitlerlə) ; - r Y r r (incə saitlərlə) T X . _ c (qahn saitlərlə) / / / c (incə saitlorle) t (qalın saitlərlə) h h k k . t (ince saitlərle) ■ A A A Ç Y r İÇ : r - - <^> n A Y Y Y Ş .. M _____ it 1 2 3 3 j nç 1 nt 1 bş (baş oxunurj I ayırma işarəsi I QƏDİM UYĞÜR ƏLİFBA SI Qədim uyğur qəbilələri 745-ci ild ə ö z m üsteqil dövlətlərini - Uyğur xaqanhğmı yaratmazdan ə v v ə l, hətta bu hadisədən xeyli sonra da u ^ müddət göytürk O rxon -Y en isey əlifbasm dan istifadə etmişdir. İlk qədim uyğur abidələri göytürk hərfləri ilə daşlar üzərinə həkk olunmuşdur. Sonralar da bir m üddət hətta kağız üzerində yazılan qədim uyğur ab idələri göytürk yazısı ilə yazılmışdır. Qədim uyğur əlifbası uyğur xaqanlığm m yetkin çağlarmda yaradılmışdır. Artıq qeyd ed ild iy i kim i, qədim uyğur əlifbası qədim soğd əlifbası əsasm da, q əd im soğd əlifbası modeli üzre yaradılmışdır. Ö z növbəsində qədim soğd əlifbası da qədim pəhləvi əlifbası əsasmda, bu sonuncu is ə arami əlfıbası modeli əsasmda yaradılmışdır. Arami əlifbası is ə ö z m ən şəyini qədim finikiya əlifbasmdan götürür. Qədim uyğur əd əb i dili, bir n öv, göytürk əd əb i dilinin da- vamı, inkişafı təsirini bağışlayır. İnkişafla əlaqədar bəzi qa- mmauyğun dəyişiklikləri nəzərə almasaq, göytrük v ə qədim uyğur ədəbi dillərinin qrammatik quruluşunda, dem ək olar ki, fərq yoxdur. B u iki dilin lüğət tərkiblərində m ü ə y y ən fərqlərin olması təbiidir, bu, qədim uyğur dilinin təm asda olduğu dillərdən çoxlu söz alması ilə əlaqədardır. Güman etm ək olar ki, göytürk ədəbi dilinin fonetik quruluşu ilə qədim uyğur əd əb i dilinin fonetik quruluşu arasmda gözəçarpacaq d əyişik lik lər, fərqlər olmamışdır. Hər halda, ilk qədim uyğur abidələrinin fonetik quruluşu, səs tərkibi ilə göytürk yazısı abidələrinin fonetik quruluşu, səs tərkibi arasmda fərqlər, dem ək olar ki, yoxdur. İlk qədim uyğur abidələri ilə sonrakı qədirn uyğur abidələrin in q ələm ə ahnması arasmda elə bir böyük tarixi fərq yoxdur. G üman etm ək olar kı, göytürk əlifbası ilə yazılmış qədim uyğur abidələrinin fonetik quruluşu, səs tərkibi ilə qədim uyğur əlifljası iiə yazıimış uyğur abidələri dövründəki u y ^ ədəbi dihnin fonetik quruluşu, səs tərkibi arasmda da elə bir fərq olmanuşdır. Lakin buna baxmayaraq, göytürk əlifbasmda öz əksini tapmış bir sıra səslər üçün artıq qədim uyğur əlifbasmda işarə yoxdur. Ola bilməz ki, həmin səslər qısa müddətdə qədim uyğur dilindən çıxsm. Ehtimal etmək olar ki, həmin səslər qədim uyğur ədəbi dilində mövcud olmuşdur, lakin qədim uyğur əlifbası üçün model olmuş əlifbada (soğd əlifbasmda) bu türk səslərini göstərmək üçün işarə olmamışdır. Həmin türk səsləri, necə deyərlər, əlifbadan kənarda qalmışdır. Qədim uyğur əlifbasmda göytürk ədəbi dilində mövcud olmayan, habelə göytürk əlifbası ilə yazılmış qədim uyğur abidələrində təsadüf edilməyən v, j , x samitləri təzahür etmişdir. Bu məsələni necə qiymətləndirmək olar? Bu səslər qədim uyğur ədəbi dilində həqiqətən olmuşdur, yoxsa bu da soğd əlifbasmın tə- siridir? Bu samitlər qədim uyğur ədəbi diündə mövcud olmuşsa, onda necə təzahür etmişdir - türk səslərinin inkişafı yolu ilə, yox- sa yenə də soğd əlifbası, daha doğrusu, ahnma soğd sözlərini eynilə saxlamaq ənənəsi xatirinə? x səsinin k (dilarxası) səsindən, V səsinin səsindən törəməsini ehtimal etmək olar. Bəs İran dillərinə məxsus _/' səsi qədim uyğur əlifbasmda haradan təzahür etmişdir - yenə də soğd əhfbasmm təsiri iləmi? v samiti b samitinin inkişafı nəticəsində yaranmışsa, onda bəs nə üçün qədim uyğur əlifbasmda b vq p samitləri üçün bir, v samiti üçün ayrıca işarə (hərf) vardır? Qədim uyğur yazısı yuxandan aşağıya doğru yazthr. Qədim uyğur əlifbasmda 22 işarə (hərf) vardır. Təbii ki, bu qədər az işarə uyğur dilinin səs tərkibini əhatə edə büməzdi. Buna görə de qədim uyğur ədəbi dilində tələffuz məxrəci yaxm olan müxtəlif səslər, məsələn, b, v və p , k v ə g, d vo t səsləri bir hərflə ifadə edilmişdir. Qədim uyğur əlifbası arami - pəhləvi - soğd əlifbalanndan yarandığı üçün arami əlifbasmdakı bir x ü su si^əti də özündə qoruyub saxlamışdır: arami əlifbasmda olduğu kimi, qədim uyğur əlifbasmda da hərflərin əksəriyyətinin üç yazıhş qaydası vardır: hərfm sözün əv v əlin d ə, sözün ortasmda v ə sözün sonunda yazılış variantı. UYĞUR ƏLİFBASI Əvvəldə: 3 anta (A y 607, 5) orada Sait səslərin işarolari Aa Ortada: P hanp (CC 1) ^ gcdib Əvvəldə Ortada Sonda H ərf 3 a ə ,e 4 1,İ 1 9 a A 0 ,u 3 Ğ 9 0 ,u 1 t \9 b , p u u UL Ç toa d , t A A y *> t> k , g V V 0 / 1 3[) 'X' m n X M r ♦ ♦ ^ g k ♦ s Ş 9 V X İ Z J Ə w əldə:^ emti (Ay 607, 5) indi Əwəldə: 7İ iki (Xuast 32) iki l Əwəldə:'3 ol (CC 2) 10 Əwəldə: ^ ölürdümüz (Xuast) ^ öldürdük Ə ə, Ee Ortada. ^ ersər (AJ 28) T o ls a I, İi Ortada:A 4 yarhkadı (CC 3) f h ö k m etd i O o ,U u Ortada:C urup ^ vurub Ö ö, Üü Ortada:Q Sonda: S / ts Jbirlə (CC 10) ;İİƏ Sonda: J em çi (C 'həkim J em çi (CC 34) r Sonda: 9. J bolup (hc 3) olub i > unaaa:ç} m juuua. ^ « yükünəlim (CC 1) ^ nəgü (CC 43) baş əy ə k ^ n e c ə , nə cür sitayiş edək <\ Əwəldə:'^) bisinç (Xuast 34) beşinci Samit səsləri ifadə cd ən yazı işarələri Bb, Pp Ortada: S Sonda:\s tipən (Xuast 77) ^ tip (AJ 4 ,1 3 ) deyibən \ g deyib Ə w əldə:^ ^ vusantı (Xuast 114) ♦ h ə f t ə l i k dini ayin icrası Ə w əldə: ğırza (Xuast 113) günah V v Ortada:^ > tavğaç (AJ 17, 4) 1 Çin, çinli r Sonda: 9 sa v (A J 18) söz, nitq Ğğ Ortada: ^ Sonda: ^ f ^ yonğm a (Xuast 66) tmhğ(Xuast 38) ^ gedən ^ a n h |