Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

§imalda yaşamışlar;  onlar indiki  yakutlarm  (saxalarm) əcdadı  hesab 
olunurlar.  Qədim türk yazıst  abidələrində  üç  kunkanlardan  söhbət 
gedir.
Oğuz  (K T  c  2)  -   oğuz  qəbilələri;  oğuzlar  Şərqi  Türk  xa- 
qanlığmm  əsasmı  iəşkil  edən  böyük  bir  qəbilə  ittifaqı  təşkil
etmişdir.  Ehtimal  ki,  oğuz  termini  ilə  sabit  bir  qəbilə  ittifaqı 
göstərilmir,  çünki türk xaqanları oğuzlan bəzən öz xalqı, bəzən isə 
düşmən  (yağı)  adlandınrlar.  Oğuzlan  müasir  türk,  türkmən  və 
azərbaycanlılarm  ulu  babalan  hesab  edirlər.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  mətnlərindən  aydın  olur  ki,  oğuz  qəbilə  ittifaqı  bir 
sıra  qəbilələrdən  ibarət olmuşdur.
Üç  oğuz (BK ş 32)  üç qəbilədən təşkil olunan oğuzlar.
Tokuz  oğuz  (BK  ş  35)  -   doqquz  qəbilədən  ibarət  olan 
oğuzlar.
On  ok (BK  şm  15)  -  VII-VIII  əsrlərdə  Qərbi  Türk xaqanhğı 
on  qəbilə  ittifaqına bölünürdü;  beş dulu qəbilə ittifaqı və beş nuşibi 
qəbilə  ittifaqı;  on ok qəbilələri  Çü çayı  vadisində yaşayırdı.
Tabğaç  (BK  ş  35)  -   Tabğaç  (Çin)  dövləti,  tabğaçlar 
(çinlilər).  Bir  sıra  mənbələrdə  tabğaçlar  xalis  çinhlər kimi  qələmə 
verilir,  lakin  tabğaçlan  çinlilərlə  eyniləşdirmək  olmaz.  Etnik 
nöqteyi-nəzərdən  tabğaçlar  Böyük  Çöldən  olan  digər  çöl 
qəbilələrinə  yaxın  olmuş,  köçəri  həyat  sürmüşlər.  Onların  adət- 
ənənələri  türkk^rə  yaxm  olmuş,  güman  ki,  özləri  də  türkdilii 
olmuşlar.  Sonralar  Çinin  şimal  və  şərqini  işğal  etmiş,  iki  böyük 
imperiya  qurmuş,  çayca  daha  çox  olan  çinHlərlə  qanşmış,  Çin 
dilini  qəbul  etmiş,  lakin çöl  ənənələrini  qoruyub  çaxlamışlar.  436- 
557-ci  illərdə  Şimali  Çin  imperiyasmm  bütün  rəhbərliyi  (Vcy 
sülaləsi)  tabğaçlardan  ibarət  olmuşdur.  Qədim  türklər  sonralar 
çinliləri  də tabğaçlar kimi  tanımışlar.  Çin dihndə  tabğaç%Ö7\x  topo, 
toba 
tcrmini  ilə vcrilir.
Tarduş  (KT  şm  13)  -   tarduşlar  türk  qəbüələrindən  biri 
oimuşlar,  onlar Turfandan  şimalda yaşamışlar
Tat  (KT  c  12)  -   tatlar.  S.Y.Malov  «HHopoAeu  -   özgə  tayfa» 
kimi  tərcümə  edir.  Azərbaycanda  tat  xalqı  yaşayır.  Ehtimal  ki,  bu 
söz  qfjdim  türk  yazısı  abidələri  mətnlərində  «başqa  dildə  danışan, 
yad»  məfhumunu  ifadə  etmişdir  (Azərbaycanda  yaşayan  tatlarm 
irandilli  xalq olduğuna diqqət et).
Tatabı  (KT  ş  28)  -   tatabı  qəbiləsinin  hansı  dildə  danışması 
hələ  müəyyənləşdirilməmişdir.
Tatar  (KT  ş  4)  tatarlar;  tatarlar  da  oğuzlar  kimi  Şərqi  Türk 
xaqanlığına  daxil  olan  böyük  qəbilələrdən  biridir.  Oğuz  qəbilə

ittifaqı  kimi  tatar  qəbilələr  ittifaqı  da  çoxlu  qəbilədən  ibarət  ol- 
muşdur.  Çin qaynaqlarmın  məlumatma görə,  tatarlar əvvəl  monqol 
dilli olmuş, sonralar türkləşmişlər
Tokuz  tatar  (BK  ş  34)  -   doqquz  qəbilədən  ibarət  olan 
tatarlar.
Otuz tatar (KT ş  14) ~ otuz qəbilədən ibarət olan tatarlar.
Tokar  (T  45)  -   toxarlar;  toxarlar  hind-Avropa  mənşəli 
xalqdır.
ToQra (K T ş  13) -  tonra qəbiləs;  uyğur qəbilə ittifaqma daxil 
olan türkdilli xalqdır.
Tölis  (K T  ş  13)  -   tölis  qəbiləsi;  tölislər  türkdilli  qəbilə- 
lerdəndir.
Tezik  (T  45  və  KÇ  16)  -   ərəblər;  S.Y.Malov  bu  sözü  Küli 
çor  şərəfinə  qoyulmuş  abidənin  l6-cı  sətrində  tacik,  Tonyukuk 
abidəsinin 45-ci  sətrində ərəb kimi  tərcümə edir.
Türgiş  (KT  ş  40)  -  türgşilər türkdilli  qəbilə  olub,  Qərbi  türk 
xaqanlığmda yaşamışlar.
Türk (KT  ş  18) -  türk, türklər.  Türk xaqanlan öz qəbilələrini 
bəzən  k ö k  türk «göy  türk»,  nadir  hallarda  türk sir bodun  «türk  sir 
xalqı»  adlandırırlar.  Görünür,  qədim  türklərdə  türk  sabit  olmayan 
qəbilə  ittifaqıdır,  çünki  göytürk Orxon-Yenisey  abidələrinin  mətn- 
lərində  bir  yerdə  göy  türklərdən  olan  bir  qəbilə,  başqa  yerdə 
göytürklərin  yağısı  adlandırıhr.  Mahmud  Kaşğarlıda  türk  «güclü», 
qədim  uyğur  dilində  «qüdrət,  güc»,  çaqatay  və  türk  dillərində 
«igid,  ciddi»  mənalannda  işlədilir.  S.P.Tolstov  bu  söz  haqqmda 
yazır:  «Bu  adm  (türk  sözünün  -  Ə.R.)  semantik  inkişafmm  tarixən 
təyini  belədir».  «GəncIərin  yaş  dərəcəsi»  m.ənasmdan  «qoşun», 
«qoşun başçısı»  mənasına,  sonra  ~  «qəbilə  aristokratiyası»,  «patri- 
siat»,  «süzeren»,  a!i hakim, daha sonra etnik və dil mənsubiyyətin- 
dən  asıh  olmayara^q,  erkən  orta əsrlər  dövründə  rəhbər  aristokrati- 
yasmın  bu  ictimai  quruluşunun  ənənələrini  davam etdirdiyi  xalqlar 
üçün üınumi  ad;  düzdür,  bu ad,  əsasən,  tarixən  hərbi-ictimai  təşki- 
latın  təşəkkül  tapmış  və  müəyyən  sistemdə  danışan  xalqlara  aid 
edilirdi;  və  nəhayət,  kapitalizm  ərəfəsində-öz  əvvəlki  mənasını
saxlamaqla  millət  adı.  Lakin  bu  sonuncu  halda  o,  dəqiq  linqvistik 
tənzimləyici  olur.‘
Tat]ut  (BK  c  13)  -  tanqut  qəbiləsi;  qaynaqlann  məlumatma 
görə,  monqoldilli  qəbilədir.
Sir  (T  11)  -   sir  xalqı  (?).  Bu  sözün  etnik  ad  bildirdiyi 
şübhəlidir, etimal ki, türklərin epiteti  kimi işlənmişdir,çünki  qədim 
türk yazısı  abidələrinin mətnlərində  hər yerdə  türk sir bodun «türk 
sir xalqı» söz birləşməsində  işlənir.
Soğd  (KT  şm  12) 
soğda  xalqı.  A ltı çub soğdak bodun «altı 
bölm ədən ibarət olan  soğda  xalqı»  Soğdiana dövləti  Orta Asiyada, 
əsasən,  indiki  Özbəkistan ərazisində yerləşmişdi.
Uyğur  (BK  ş  37) -  uyğurlar.  Qədim uyğur qəbilələrinin  Çin 
və  Orta  Asiyada  yaşayan  müasir  uyğur  milləti  ilə  heç  bir  əlaqəsi 
yoxdur.  Qədim  uyğur  qəbilələri,  çox  güman  ki,  indiki  sarı 
uyğurlann əcdadlan olmuşlar.
Çik  (BK  ş  26)  -   çiklər  türklərdən  şimalda  Yenisey  çayı 
hövzəsində  qırğız və az qəbilələri ilə qonşuluqda Sayan dağlarında 
yaşamışlar.  Çikləri müasir tuvalılann əcdadı  hesab edirlər.
Ediz  (KT  şm  5)  ^  edizlər;  türkdilli  qəbilədir;  uyğur  qəbilə 
ittifaqma daxil olmuşdur.
Usun  (T  19) -  usunlar;  türkdilli  qəbilə olduğu  güman edilir.
Qədiın  türk  yazısı  abidələrində  işlənmiş  etnonimlərdən 
dördü  indi  də  işləkdir:  qırğızlar Orta Asiyada yaşayırlar,  tatar xalqı 
Orta  Volqaboyunda  Kama  çayınm  Volqa  çayına  tökülən  yerdə, 
türk  xalqı  Kiçik  Asiya  (Anadolu)  və  qismən  Avropada,  uyğurlar 
isə  M ərkəzi  Asiyada  (Qərbi  Çində -   Şərqi Türküstanda  və  qismən 
Qazaxıstan  Respublikasmda)  yaşayırlar.  Lakin  bu  dörd  sözün 
qədiın  türk  yazısı  abidələrində  və  müasir dövrdə  eyni  etnik  birliyi 
göstərdiyini  düşünmək  səhv  olardı.  Qədim  tatar  qəbilələri  ilə 
müasir  tatar  xalqının  qohuın  olub-olmadığı  hələ  elm  tərəfmdən 
m üəyyən  edilməmişdir.  Lakin  məlumdur  ki,  qədim  türk  yazısı 
abidələrində  adı çəkilən tatarlar monqoidilli olmuşlar.  Bir sıra elmi 
m ənbələrə  görə  qədim  kırkız  qəbilələri  müasir  qırğız  və  xakas 
xalqlarmın  yaranmasında  iştirak  etmişdir.  Müasir  uyğur  xalqı,
‘  C. ri. 
Tojıcmoe. K  
ucm opuu dpeeHemmpKCKia 
coifuOJibHOÜ 
mepMUHonozuu,
B/Uf. 
> 9 3 8 ,  
No 
1 - 2 ,   C . 8 1 .

güman  edildiyinə  görə,  karluk  qəbilələrindən  törəmişdir.  Qədim 
uyğurlar  isə,  tədqiqatçılarm  dediyinə  görə,  müasir  sarı  uyğurlann 
təşəkkül  tapmasmda  iştirak  etmişlər.  Qədim  türk  yazısı  abidə- 
lərinin  mətnlərində  işlənən  türk söz  müxtəlif etnik  tərkibə  malik 
qəbilələrin  ittifaqmı  bildirirdisə,  nıüasir  türk  sözü  vahid  etoik 
tərkibə  malik  türk  sözü  vahid  etnik  tərkibə  mahk  türk  xalqmı 
bildirir.
Qədim  türk yazısı  abidələri  dövründon  on  üç  yüziUik  kcçir. 
Bu  dövrdə  bir  sıra  qəbilə  və  qəbilə  ittifaqları  parçalanmış 
(məsələn,  karluq  qəbilələri  müasir  özbək  və  uyğur  xalqlanmn 
təşəkkülündə  iştirak  etmişdir),  bir  sıra  qəbilə  ittifaqlan  birləşib 
daha  böyük  etnik birləşmələr yaratmışdır  (məsəki>n,  türgiş  və  töhs 
qəbilə  ittifaqlan  birləşib  altay xalqmm təşəkkül  tapmasmda  iştirak 
etmişdir),  üçüncü  qisim  qəbilələr  daha  güclü  qonşu  qəbilələr 
tərəfindən  assimilyasiya  edihnişdir  (məsələn,  tabğaçiar,  kıtaylar, 
bir  sıra  monqol  və  türk qəbilələri,  habeiə  çoxlu  mancur  qəbik^ləri 
Çin 
qəbilələrinə 
qanşmışdır), 
köhnə 
qəbilə 
ittifaqlarmm 
xərabəlikləri üzərində yeni qəbilə ittifaqlan yaranmış, yeni dövrdə 
yeni  xalq  və  miilətlər  məhz  qədim  qəbilə  ittifaqlan  əsasında 
yaranmışdır.
Rütbə  və  vəzifə  adlan.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
yazıldığı  dövrdə  qədim  türk  cəmiyyəti  homin  dövr  üçün  kifayət 
qədər inkişaf etmişdi.  Qədim türk qəbilələri  o  dövr üçün  dünyanm 
ən  qüdrəth  dövlətlərini  yaratmışdılar.  Türk  qəbilələrinin  həmin 
dövrdə  yaratdıqlan  qədim  Türk  və  Uyğur  xaqanlıqlan  qonşu  Çin, 
Bizans  (Vizantiya)  və  İran  dövlətlərini  daim  qorxu  altmda  saxla- 
yırdı.  Təbii  olaraq belə  bir cəmiyyətdə  sinfı  təbəqələşmə  getməh 
idi;  iki  böyük  sinif -   hakim  feodal  sinfı  ilə  məzlum köçəri  maldar 
və  zəif də  olsa,  oturaq  əkinçi  sinfi  yaranmah  idi.  Hərbi  bürokrat 
aparatm  inkişafı  ilə  əlaqədar  olaraq,  vəzifə  və  rütbə  adlarmı  ifadə 
edən  məfhumlar  yaranırdı.  Bəzən  mülki  hakimiyyətlə  hərbi 
hakimiyyət  birləşib  yeni  məfhurnun  yaranmasma  səbəb  olurdu. 
M əsələn,  ehtimal  ki,  bəylər  əvvəllər  yalnız  hərbi  hakimiyyətə 
malik  imişlər:  onlar  xaqan  qoşununda  nisbətən  kiçik  əsgəri 
birləşməyə  başçıhq  edirmişlər.  Görünür,  hərbi  fəthlərdən  sonra 
tutulmuş  torpaqlardan  və  əmlakdan  (başhca  olaraq,  at  və  qaramal) 
onlara  pay  verilirmiş.  Beləliklə,  onlar  yavaş-yavaş  eyni  zamanda
214
feodal  zadəganlara  çevrilmişlər.  Xalqlarm  əksəriyyətində  hərbi 
bürokratik  aparatla  mülki  istismar  aparatmm  birləşməsi  bu  yol  ilə 
baş verir.  Əksinə də  ola bilər.  Feodal mülk sahibi öz təbəələrindən 
hərbi  drujina  düzəldib  onun  başmda  dura  və  xaqanm  hərbi 
yürüşlərində  iştirak  edə  bilərdi.  Lakin  bu  yol  şərq  ölkələri  üçün, 
xüsusən  köçəri  maldar  qəbilələri  üçün  ikinci  dərəcəUdir,  həm   də 
ehtimal ki,  birincidən törəmişdir.
Qədim  türk yazısı  abidələrinin  mətnlərində  işlənən rütbə  və 
vəzifə  adlarmm  bir  qismi  mülki  idarə  aparatı  ilə,  bir  qismi  hərbi 
aparat  və  özgə  torpaqlarmm  fəthindən  sonra  yaranmış,  necə 
deyərlər,  «müstəmləkə  aparatı»  ilə,  müəyyən  bir  qismi  isə  qədim 
türklərin  öz aralarmdakı ictimai münasibətlərlə əlaqədardır.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  mətnlərində  aşağıdakı  rütbə 
və vəzifə adlannm işləndiyinə rast gəlmək olur:
A lp  (KT  c  6) 
alp,  igid.  A lp  sözünün  mənası  ig id  sözünün 
mənasmdan  daha  genişdir.  Yeri  gəlmişkən,  qeyd  etmək  lazımdır 
ki,  a!p  sözü  ictimai  termindən  daha  çox  ümumişlək  sözlərə 
yaxmlaşır.  Abidələrin  dilində  təyin  kimi  çıxış  edir:  alp  ər,  «igid 
döyüşçü».
Alpağu  (KT  şm  7)  -  tituldur.  Ehtimal  ki,  bu  termin  alp 
sözündən  və  -ğu  sözdüzəldici  şəkilçidən  ibarətdir  və  hərfi 
tərcüməsi  «igidlər  rəisi»  edir.  V.V.Radlov  bu  sözü  «zadəgan, 
mü!kədar»'  kimi  tərcümə  edir.  Ola bilər ki,  hərbi  dəstə  rəisi  sonra 
torpaq  (yaxud  at  və  qaramal)  mülkiyyəti  ahb zadəgana,  mülkədara 
çevrilmişdir.  T.A.Batmanov və  Z.B.Araqaçi  älpağusözünü etnik ad 
kimi  təqdim  edir.^  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Azərbaycanın  bir  çox 
rayonlarmda  Alpaut  (ehtimal  ki,  alpağu sözünün  cəmidir:  alpaut -  
alpağular deməkdir)  kəndi  vardır,  Güman  ki,  bu  kəndlər  hakimiər 
tərəfindən alpağulara  hədiyyə edilmişdir.
Bağa (T  6) 
tituldur.  Bağa sözü monqol dihndə  «kiçik»  mə- 
nasını  verir.  Lakin  türk  xaqanlannm  baş  vəziri  Tonyukukun  titulu 
nöqteyi-nəzerindən  baxsaq  {hoyla  bağa  tarkan),  bu  söz  qədim  türk 
dilində  müasir  monqol  dilində  işləndiyinin  antonimi  mənasmda
‘  B.B.Padnoe. 
Onbim 
cnoeapH   mmpKCKUx  Hapenuv. 
T .l, 
H.l,  c. 
430.
^ 
M .A .E am M aH oe, 
'İ.E.Apazam,  r.0.Ea6ytuKUH.  CoepeMemaH  u 
öpeeHHH 
e n n c e u K ü .  pyH3e, 
1962,  c.  96.

işlənmişdir.  Hər  halda  bağa  tarkan  tarkandan  kiçik  yox  (baş  vəzir 
heç vaxt tarxandan kiçik ola bilməz), böyük ola bilər,
Baş (Y  38)  -   (burada) başçı,  qoşun rəisi;  sü başı «qoşun baş- 
çısı,  sərkərdə».
B ə g  (K T  ş  6)  -   bəy,  qoşun  rəisi.  K öhnə  Azərbaycanda  bəy 
bir  və  ya  bir  neçə  kəndin  sahibi  olub  müharibədə  öz  kəndli- 
lərindən  dəstə  düzəldər  və  onlara  başçıhq  edərdi.  Azərbaycanın 
Rusiyaya  birləşdirilməsindən əvvəl bəy həm  mülki,  hom  də hərbi 
hakimiyyətə  maUk  idi.  Etimal  ki,  qədtim  türk  cəmiyyətində  də 
bəy təxminən belə bir mövqeyə malik imiş.
Bölön  (K T  şm  12)  -   Tibet  dövlətində  rütbədir.  Küi  tiginin 
dəfhində  Tibet  dövlətindən  gələn  nümayəndəliyə  bölön  rütbeli 
şəxs başçıhq edirdi.
B vyu ru k (KT  c  1)  -   kiçik  rütbədir;  söz  buyurınaq  felindən 
yaranmışdır.  Azərbaycan  dilində  «buyuruq  qulu»  idiomu  buradan 
yaranmışdır.  Lakin  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  mətnlərində  bu 
terminin dəqiq mənasmı müəyyənləşdirmək çətindir.
M ( K T  ş  3) -  sahib,  sahibkar.
İçrəki  (Y . 4)  ~  ölkə  daxilində  müəyyən  bir  ərazini  idarə 
etməklə  əlaqədar mülki-inzibati  vəzifə  (mtbo)  adıdır.  Ola  bilər ki, 
saray daxilində vəzifə adı bildirsin.
idıkutO L T  ş 25) -  basmıllarda rütbə adıdır.
Işbara  (KÇ  2)  -  rütbə  adıdır;  dəqiqi  mənası  və  ierarxik 
dərəcəsi m əlum  deyildir.
işbaraş  (MÇ  26)  -   rütbə  adıdır;  etimal  ki,  ışbaraya  yaxm 
(ondan bir az böyük, yaxud kiçik) bir rütbəni  göstərir.
inai (Y  49)  -   rütbə  adı  bildirir;  bu  rütbə  adma  Yenisey  və 
Talas  abidələrində  rast  gəlmək  olur,  Orxon  abidələrində  və  son- 
rakı qədim türk yazısı abidələrində hələlik tosadüf edilməmişdir.
in a n ç u iy  25) ~ rütbə  adıdır,  tərcüməsi  etibarlı,  m üdir {
iğmq
 
edən)  kimi  çıxır;  inanmaq  felindən  yaranmışdır.  Yalnız  Yenisey 
abidələrində işlənir.
E ltəbər (BK  ş  37)  -  rütbə  bildirir.  Uyğurlarda,  görünür,  ən 
yüksək rütbədir.
E Içi  (Y  I)  -   elçi,  səfır.  Bu  iki  mənadan  başqa,  müasir 
Azərbaycan  dilində  oğlan  evindən  qız  evinə  oğlana  qız  almaq
üçün  gedən  adamlara  da  deyilir.  «EIçi,  eyni  zamanda,  müdir,  eli 
(qəbilə ittifaqmı) qoruyan -  feodal mənasmda da işlənmişdir».*
Ə r(K T  ş  36)  -  ər,  igid,  döyüşçü; müasir Azərbaycan dilində 
igid, w ərd mənalarmı bildirir.
Ərən  (BK  c  11)  -   ərən,  ərlər  əri,  igid  döyüşçü.  «Azərbay- 
canca-msca  Iüğət»ə  görə,  Azərbaycan  dilində  «My/];peu -  müdrik» 
mənasmda da işlənir.
es/eş  (T  7)  -   eş,  dost.  Azərbaycan  dilində  dost  mənasında 
nadir  hallarda  sərbəst  işlənir.  Azərbaycan  dilində  eş  sözü  -daş 
şəkilçisinin {da+eş) tərkibində özünü saxlayır.
Yabğu (KT  ş  14) -  Türk xaqanlığmda  ölkənin  şərq  ərazisini 
idarə  edən  şəxsə  verilən  rütbə.  Şad  \ ə   yabğu  qədim  türk 
titulaturasmda xaqandan sonra ikinci yerdə dumr.
Yaiabaç  (Y  29)  ~  səfır,  nümayəndə.  Bax;  Tüpüt  kağanka 
yalabaç bardım.  «Tibet xaqanma səfır getdim».
Yarğan  (Y  47)  -   icra  edən,  məhkəmənin  qərarmı  həyata 
keçirən
Kağan (KT ş  35)  ~ xaqan.  Türk xaqanhğmda və digər qədim 
türk dövlətlərində  ali  hakim,  hökmdar.  Azərbaycanda Şirvanşahlar 
dövlətinin bişçısı xaqan adlanırdı.
K an  (T  28)  -   xan.  Xaqanhğa  nisbətən  kiçik  ərazini  idarə 
edən hakimə verilən ad.  Məsələn,  köhnə İranda başmda xan  duran 
bir  sıra  kiçik  yanmmüstəqil  dövlətlər  var  idi,  bunlar  şahənşahdan 
yanmasıh  vəziyyətdə  idilər.  Göytürk  yazısı  abidələrində  bəzən 
(məsələn,  Ongin  abidəsində,  Moyun  çor  abidəsində)  kan  «xan» 
sözü  kağan  «xaqan»  sözü  tutumunda  işlədilir,  türk  xaqanlan  xan 
adlandırılır.
K atun (K T  şm  9)  -   xatun.  Müasir Azərbaycan  dilində  Xatm 
xüsusi  şəxs  adı  kimi  işlənir.  Qədim türk yazısı  abidələrinin dilində 
xaqanm,  xanm  {xanım   sözü  ilə  yanaşı)  arvadrna  verilən  addır. 
M üasir  Azərbaycan  dilində  işlənən  qadm sözü öz  mənşəyinə  görə 
katun sözündən törəmişdir.
K u n çu y (KT  şm  9)  -   şahzadə  (qadm),  məşhur  adamm  ar- 
vadı.  Çin dilindən almmışdır.

M ar  (Süci)  -   müəllim,  ustad.  «Mar  Suriya  xristian  və 
manixey dinini təbliğ edənlərin tituludur».’
Oğlan (Y  18)  -   pəhləvan  (?).  S.Y.Malov  oğuP-,  İ.A.Batma- 
nov  isə  oğul,  cavan,  gənc,  p əh ləva ıf’  kimi  tərcümə  edir.  Qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  göytürk  Orxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin 
dilində  oğul məfhumu  o^u/sözü ilə  ifadə edilir.
Ögə (Y 49) -- müdrik, bilici,  hakim, xidmətçi.
Tam ğaçıO ^T şm  13) -m öhürdar,  möhürsaxlayan.
Tarkan (T 6)  -  tituldur.
A pa tarkan (BK  c  13) -  böyük tarkan.
Tigin  (KT  şm  2)  ~  şahzadə;  K ü l  tigin  -  şahzadə  Kül.  Bu 
sözü  bəzən  tegin/teqin  kimi  də  oxuyurlar;  tigin  kimi  oxumaq 
düzdür.
Toyğun (KT şm  13)  -  tituldur.
T utuk  (KT  ş  13)  -   mtbədir.  Çin  dilində  tu-tu  şəklindədir. 
İ.A.Batmanov  və  Z.B..Araqaçi  «qlava  rodovoqo  deleniya  -   tayfa 
bölüyünün  başçısı»  kimi  tərcümə  edirlər."*  Güman  ki,  tutuk  işğal 
edilmiş ərazinin canişininə verilən rütbə ve ya titııldur.
OtJ 
(BK ş 25) -  rütbədir.
Tudun (BK ş 40)  - rütbədir.
Safjun  (Y  7)  -   sərkərdə,  general.  Çin  dilindən  almmışdır. 
Çincə ^ewe/a/deməkdir.
S u k iJ  46) -  soğdalılarda rütbədir (rəis,  sərkərdə).
CigşiÇY  24)  -   rütbədir.  V.V.Radlov  bu  sözü  xüsusi  şəxs  adı 
kimi  qəbul edirdi.
Ç igiI{yiÇ   35) -  rütbədir.
Ç ur(K Ç   10)  -  çur,  bəzən  fo r kimi  də  oxuyurlar;  Çin  dilində 
çjo.  Ən  yüksək  hərbi  rütbədir.  Əgər  sanun  generaldırsa,  onda 
çur/çormaxş&\ deməkdir.
Çıkan (KÇ  1) -  tituldur.
'  C.E.Majıoe. 
EnuceücK üH   nucbM enııocm b  mıopKoe. 
M.-Jl., 
1952, 
c. 
14.
^  Yenə orada,  s.40.
M.A.EamMaHoe. 
/ I m K  
enuceücK iıx 
nam m H U K oe 
dpeeHemıopKCKOü 
nucMenHOcmu.  (ppyHse, 
1959, 
c. 
184.
H.A.EamMaHoe, 
3.E.Apaaam ı, 
F.O.EaöyuiKUH. 
CoepeMeuHcm  u  dpeeuMH 
eH uceiiKü.  0 p y H 3 a , 
1962,  c.  99.
Şad  (KT  şm  11)  -  Türk  xaqanhğında  ölkənin  qərb  yansını 
idarə  edən  şəxsin  titulu.  Adətən,  şad  titulunu  vəliəhd  şahzadə 
daşıyardı və xaqan vəfat etdikdə taxt-taca o,  sahib olardı.
Şad - apıt (BK c  14)  - tituldur.
Təbiidir  ki,  müasir  türk  dillərində,  o  cümlədən  Azərbaycan 
dilində  qədim  türk  yazısı  abidələrində  işlənıniş  titul,  rütbə  və 
vəzifə  adlan  qorunub  saxlanmamışdır.  Qədtm  türk  yazısı 
abidələrinin  yazılmasından  keçən  on  üç  əsr  ərzində  türklər  bir 
neçə  ictimai  quruluş  dəyişmişlər.  Hər  bir  ictimai  quruluş  özünün 
titul  və  vəzifəlrini  yaratmış,  yaranmış  yeni  ictimai  münasibətlər 
özünə  yeni  məfhum  tələb  etmişdir,  Feodalizm  ictimai  quruluşu  ilə 
bağlı olan sözlər kapitahzmlo əlaqədar olan sözlərlə əvəz edilmişdir.
Qədim  türk  yaztsı  abidələrinin  mətnlərində  işlənmiş  titul, 
rütbə  və  vəzifə  adlanndan  aşağıdakılar  müasir türk  dillərində  indi 
də  işlənir.
1. 
Bəg  «bəy».  Bu  söz  vaxtilə  türk  dillərində  çox  fəal  ol- 
muşdur.  Hazırda bu söz xüsusi  şəxs adlarmda ssixlanır.  Qırğız,  tuva 
və  qazax  dillərində  daha  çox  miqdarda  ad  bəy  komponenti  ilə 
işlənirsə,  Azərbaycan,  Altay,  xakas  dillərində  bəy  komponenti 
olan  şəxs  adlarına  daha  az  rast  gəlmək  olar.  M əsələn, 
N.A.Baskakov  və  A.İ.İnkijekova-Qrekulun  «Xakasca-rusca  lü- 
ğət»ində  verilmiş  təxminən  480  kişi  admdan  biri  {Üqbek), 
N.A.Baskakov  və  T.M.Toşakovamn  «Oyrotca-msca  lüğət»ində 
350  kişi  admdan  bir  {Kübek) 
komponenti  ilə  işlənir.  «Azər- 
baycan  dilinin  orfbqrafıya  Iüğəti»nə  daxil  edilmiş  692  kişi  adından 
yalnız  üç  ad  (Abdullabəy,  Ağabəy,  Balabəy)  fe/k o m p o n en ti  ilə 
bitir,  iki  ad isə {Bəybala  və B əyləı)  fejkom ponenti ilə başlanır.
Müasir Azərbaycan dilində  b əy sözü yenidən  fəal  işlənməyə 
başlanmışdır.
Türk  dillərində  bəy  məfhumu  tarixlə  əlaqədar  olaraq  öz 
əvvəlki  məzmununu saxlayır.
2. 
K an «xan».  Türk dillərində  xan sözü  də  b əysö zü   ilə  eyni 
m övqeyə  malikdir.  Bu  söz də qırğız və  tuva dillərində xüsusi  şəxs 
adlannm   bir komponenti kimi  daha  çox işlənir.  Azərbaycan dihnin 
xüsusi  şəxs  adlarında  bu  sözün  işlənməsinə  nadir  hallarda  rast 
g əlm ək  olar.

3.  K atun «xatm».  Bütün tüık  dillərində  öz  əvvəiki  mənasmı 
dəyişmişdir.  İndi  də  bütün  türk  dillərində  işlənir,  lakin  fonetik 
tərkibini  azacıq  dəyişmişdir:  katun  >  kadw/qadm.  Bəzi  dillərdə 
paralel  işlənən  vulqar  mənasmı  nəzərə  almasaq,  bütün  türk 
dillərində  qadm  mənasmda işlənir.  Azərbaycan və  bəzi  başqa  türk 
dillərində Xatun şəklində xüsusi qadm adı kimi işlənir.
4.  Ər  «ər,  igid».  Bütün  türk  dillərində  öz  əvvəlki  igid 
mənasmı  (ər adam,  ər kişi)  saxlamaqla yanaşı, yeni  ər (arvadm əri) 
mənasmda da işlənir.
5.  Ərən  «ərən,  igid».  Müasir  Azərbaycan  dilində  öz  qədim 
türk mənasmı qoruyub çaxlamışdır.
6.  E lçi «elçi».  Azərbaycan  dilində  vaxtilə  iki  mənada  -   bir 
dövlətə  göndərilən  daimi  nümayəndə  (səfir)  və  bir  də  qız  evinə 
göndərilən  elçi  mənasmda  işlənirdi.  İndi  birinci  mənada  ərəb 
dilindən  almmış  sə fır sözü  ilə  əyəz  edilmişdir.  İkinci  mənada  - 
oğlan  evindən  qız  evinə  gedən  elçi  mənasmda  indidə  bütün  türk 
dillərində  işlənir.  Müasir türk dillərində  e/f/sözünün  mənası  xeyli 
genişlənmişdir.
7. 
Kağan  «xaqan».  Azərbaycan  dilində 
Şirvanşahlar 
dövlətinin tarixi  ilə əlaqədar olaraq işlədilir.
8.  Oğlan.  Bütün  türk  dillərində  kişi  cinsiijdən  olan  gənc 
mənasmda işlənir.
9. 
B uyvruk  «buyuruq». 
Müasir 
Azərbaycan 
dilində 
buyurmaq  felinin  törəmələri  şəklində  işlənir.  Buyuruq  vermək, 
buyuruq q u lu yə s. ifadələrə  fıkir ver.
10.  eş/əş.  Müasir  Azorbaycan  diiində  sərbəst  şəkildə  nadir 
hallarda,  həm  də yalmz poeziya  dilində  işlənir,  -daş (da+eş) şQ\d\- 
çisinin  tərkibində  özünü  göstərir.  Digər  türk  dillərində  də  təxmi- 
nən eyni vəziyyətdə  işlənir.
Hərbi  terminle>r.  Qədim türk yazısı  abidələrinin  mətnlərində 
çoxlu hərbi  səfərlər və  döyüş  səhnoləri təsvir edildiyi  üçün qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  çoxlu  miqdarda  hərbi  termin  bu 
abidələrdə öz əksini tapmışdır.
(K T ş 2) -  ordu, qoşun;
oj^r(KT ş 33)  ox;
.^ü/Jüş (KT şm 2) -  döjöiş;
sü başı{T  31) -  sərkərdə,  qoşunbaşı; 
sü^üg(K.T ş 35) -- süngü;
yağıçı (T 50) -  sərkərdə,  ordunu düşmən üzərinə aparan; 
çəpigQLÇ 9) -  ordu; 
uruş{0  10) -  vuruş, döyüş; 
yağı (KT ş 9) -  yağı, düşmən; 
ayğuçı (T  10) -  vəzir, məsləhətçi; 
yəlm ə (T 34) -  kəşfıyyat dəstəsi,  qoşunun avanqardı; 
buyvruk(K.T ş  3) -  əmr verən rəis; 
bıtja (MÇ 21) -  minlik, alay; 
bıtja başı (MÇ 6) -  minbaşı, polkovnik; 
tüm ən{K.T ş  31) -  on minlik qoşun,  diviziya,  korpus; 
unır] (Y 32) -  bayraq; 
uruntj başı (Y  32) -  bayraqdar; 
təgdük{K.T ş  36) -  döyüş; 
tuğ (MÇ 8,17) _ bayraq;
Ümumişlək  sözlər.  Ümumişlək  sözlər  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilinin  əsas  lüğot  tərkibini  təşkil  edir.  Artıq  qeyd 
edildiyi  kimi,  istər  göytürk  yazısı  abidələrinin,  istərsə  də  qədim 
uyğur  yazisı  abidələrinin  mətnləri  qədim  türk  dillərində  (göytürk 
və  qədim  uyğur  dillərində)  işlənmiş  bütün  sözləri  əhatə  etmir;  bu 
abidələrin  mətnlərində  həmin  dillərin  lüğət  tərkibinin  yalnız  cüzi 
bir  hissəsi  təsbit  edilmişdir.  Həmin  sözlərin  əksəriyyəti  müasir 
türk  dillərində  mühafızə  edilmişdir.  Bu  sözlərin  bir  qismi  həm  
fonetik  tərkibcə,  həm  də  semantik  mənaca  olduğu  kimi  qalmış, 
digər  bir  qismi  isə  fonetik  tərkibcə  bir  qədər  dəyişmiş,  lakin 
semantik  mənasmı  qoruyub  saxlamışdır.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrindəki  sözlərin  bir qismi  isə müasir türk dillərində  heç  bir 
iz buraxmamışdır.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  ümumişlək 
sözləri  leksik-semantik mənalanna görə belə qmplaşdırmaq olar;
/.  Qohumluq  m ünasibəti  (dərəcəsi)  bildirənlər.  Qədim  türk 
yazısı  abidəiərinin  dilində  qohumluq  münasibətləri  bildirən  sözlər 
nisbətən  az  işlənir.  Lakin  buna  baxmayaraq,  qədim  türk  yazısı 
abidələrinin 
dilində 
qədim 
türk 
qəbilələrinin 
qohumluq 
m ünasibətlərini ifadə edən kifayət qədər söz işlənmişdir;

eçü-apa (O  1,  K T ş  1) -  əcdad;
ata (Süci) -  ata;
kaij (KT ş  5) -  ata;
ana (Y  41)  - ana;
ö ^ (K T  ş  11) -  ana
e f/(K T  ş  17) ~ əmi,  (byöük qohum),  böyük qardaş;
in i (KT ş  5) -  kiçik qardaş;
apa (KT ş  19) -  böyük kişi qohumu;
atı  (KT  cş)  -   kiçik  kişi  qohumu;  bəzən  «nəvə»  kimi, 
«qardaşoğlu»  kimi  tərcümə  edirlər.  Hər  iki  tərcümə  səhvdir.  Kül 
tigin  (KT  cş)  və  Bilgə  xaqan  (BK  cq)  abidələrinin  müəllifı  Yohğ 
xaqan  hər  iki  abidədə  özünü  mərhumun  atası  adlandırır.  Məlum 
olduğu kimi,  Yohğ  tigin Bilgə xaqanm  oğlu  olmuş  və  ondan  sonra 
türk  taxtma  oturmuşdur,  Deməli,  o,  Bilgə  xaqanm  oğlu  olduğu 
üçün  Kül  tiginin  qardaşı  oğludur.  Buna  görə  də  bu  sözü  «qardaş 
oğlu» kimi  də,  «nəvə» kimi də tərcümə etmək olar; 
siljil (KT ş 20) -  kiçik bacı; 
əgəç (Y 41) -  böyük bacı,xala; 
əkə (KT  şm 9) -  böyük bacı; 
o^£//(KT 
C İ 2 )  
- oğul; 
k tz  oğul QLT c  12) -  qız; 
kəlin (KT şm 9) -  gəlin; 
kunçuy(K .T şm 9) -  xanım, arvad; 
katun (KT  şm 9) -  xatun, xanım, arvad; 
küdəgü (Y  3)  -  kürəkən; 
yo ta ziyo tü z) (BK ş  24) -  arvad (həyat yoldaşı); 
iniyigün (KT c  1)  -   kiçik qohum; 
k ızk a d a ş (Y  47) -  qız dostu, rəfiqə,(çox güman ki, bacı); 
kutuz  (MÇ  15)  -   bu  sözə  Moyun  Çor  abidəsinin  15-ci  sətrində 
belə  bir  cümlədə  rast  gəhrik;  ...  yılkısın,  barımıo,  ktzm ,  kutuzm  
kəlü rtim « ...  ilxısını,  var-dövlətini,  qızmı,  ...  gətirdim»,  Görünür, 
ku tu z  qiymətcə  (qohumluq  dərəcəsinə  görə)  qızdan  artıq  olan 
qadm  qohumun  admı  (qohumluq  münasibətini)  bildirir,  çünki 
m üəllif  əşyalarm  admı  öz  qiymətindən  daha  qiymətliyə  doğru 
sadalyır.  Bu  söz  gəlin  və  arvad  (həyat  yoldaşı)  məfhumlarmı 
bildirmir,  çünki  qədim  türk  gəlin  məfhumunu  kəlin,  arvad  (həyat
yoldaşı)  məfhumunu  isə  kunçuy %öz\dx\  ilə  ifadə  edirdi.  Bəlkə  bu 
söz  birincidən  sonra  gələn  arvadı  (arvadları)  adlandırmaq  üçün 
işlədilir?
e ş (Y   ll) ^ d o s t;
ka d a şiY   10)  - dost, silahdaş;
kağadaşÇY 41) -  dost,  qohum;
Bunlardan  başqa,  qədim türk yazısı  abidələninin  mətnlərində 
oğul,  oğlım söz\f)n  ilə yanaşı,  oğlan,  oğlanım  ^öz\s,xmm  işləndiyini 
də 
görürük.  Kontekstdən  məlum  olur  ki,  bu  söz  qohumluq 
münasibəti  bildirmir,  buna  görə  də  həmin  sözü  tərcümədə  olduğu 
kimi saxlamaq lazımdır.
Adətən,  müasir  türk  dillərinin,  o  cümlədən  Azərbaycan 
dilinin  etimoloji  lüğətinə  həsr  edilmiş  əsərlərdə  belə  bir  yanlış 
fıkir  söylənilir  ki,  ata,  ana,  bacı,  qardaş,  oğul tipli  sözlər  əsldir, 
sadədir.  Əslində  bu  və  bu  tipli  sözlərin  hamısı  törəmədir.  Qardaş 
sözünün  ^3/7/7 «qarm»,  -<* ismin  yerlik  hal  şəkilçisi  və 
«dost» 
morfemlərindən  əm ələ  gəlməsi  haqqmda  artıq  Azərbaycan  dilçisi 
Ə.Dəmirçizadə  fikir  («50  söz»)  söylomişdir.  Burada  həmin  tipli 
sözlərin 
etimologiyası 
haqqmda 
geniş 
müzakirə 
açmaq 
məqsədəuyğun  deyildir,  lakin  onlarm  törəmə  olduğunu  göstərmək 
üçün  bir neçə  faktı  göstərmek lazımdır.  A ta v d   ana sözlərinin  kökü 
a t «ad»  və  an  «anlaq»  (anlaq  sözü  özü  də  törəmədir:  an  və  laq 
morfemlərindən  ibarətdir)  morfemləridir.  -a  morfemi  isimlərə 
«vermək»,  «ctmək»  fellərinin  ifadə  etdiyi  məfhumu  əlavə  edir, 
adlardan  fei,  f'eli  sifət  yaradır.  Bu  tip  fel  və  xüsusən  feli  sifətlər 
substantivləşməyə meyllidir:
at «ad»  ->  ata  «adlandır,  ad  ver,  ad  verən,  adlandıran»  -  ata
«ata»
an «öyüd,  tərbiyə,  anlaq»  ->  ana «tərbiyə,  öyüd verən»  -  ana
«ana»
Moyun  Çor  abidəsində  ata  sözü  «adlandırmaq»  mənasmda 
fel  kimi  işlənir;  Tay  Bilgə  tutuğığ...  yabğu  atadım  (MÇ  11-12) 
«Tay  Bilgə  tutuğu...  yabğu  adlandırdım».  Göytürk  yazısı 
abidələrinin  dilində  ana&özmxm  sinonimi  kimi  ögsözü  də  işlənir. 
H əm in  sözün  kökü  ö   feli  göytürk  dilində  müasir  Azərbaycan 
dilindəki  öyrənm ək,  öyrətm əkvB   öyrəşm ək İQWdxinixi  ifadə  etdiyi

məfhumu  bildirir  və  sərbəst  işlənir:  ...  bir  todsar,  açsık  öm əzsən 
(KT c  8) «..,bir doysan,  aclıq bilməzsən».  Ö ^sözü  göytürk dilində 
təlim,  tərbiyə..  verən  mənasında  işlənir  və  ana  sözü  ilə  eyni 
semantik  məna  daşıyır.  Yenə  həmin  sözdən  törəyən  ögə  sözü  ilə 
müdrik, bilici məfhumlan  ifadə edilir.
Həqiqətən  də  köçəri  həyat  sürən  qədim  türk qəbiləsində  ata 
uşağa  ad  qoymuş,  necə  deyərlər,  onu  adlandırmış,  az  qala,  bütün 
ömrünü  çöldə  at  ilxılanm,  qoyun  davarlannı  otarmaqla  məşğul 
olduğu üçün uşağm tərbiyəsi  ilə  ana  məşğul  olmuşdur.  Göründüyü 
kimi,  törəmə  sözün  yeni  aldığı  məna  onun  ifadə  etdiyi  məfhuma 
tam uyğun gəlir.
Bacı sözü,  güman ki,  bac sözündən törəmişdir;  bac «verilən» 
deməkdir.  -/ morfemini  qəbui  etdikdən  sonra  bu  söz  (bacı)  verilən 
bir  şey  (məcburi  şəkildə  başqasma  verilən  bir  şey)  məfhumunu 
ifadə  edir.  O ğul  sözü  də  iki  morfemdən  ibarətdir;  oğ  «nesil», 
«tayfa»  (nəsil  məfhumu daha  uğurludur)  və  o l «olmaq»  feli:  oğol. 
Türk  dillərində  ikinci  və  somakı  hecalarda  o  səsinin  işlənə 
bilməməsi  qanununa  görə  ikinci  hecadakı  o saiti  u saitinə  çevrilir: 
o^o/«tayfa ol», yəni tayfanı, nəsli davam etdir 
o ğ o l-^   oğuL 
Qohumluq  münasibətləri  bildirən  sözlər  türk  dillərində  ən 
qədim  zamanlarda yaranmış  sözlərdəndir  və  zaman  keçdikcə  həm 
şəkil,  həm   də  mənaca  cilalanmış,  öz  ilkin  şəkil  və  məna 
variantmdan uzaqlaşmışdır.  Buna  görə də  bu tip  sözlər müasir türk 
dillərində  sadə sözlər kimi qavranıhr.
II. 
B ədən  üzvlərinin  adlannı  bildirən  sö zlər  Bütün  dünya 
dillərində  olduğu  kimi,  türk  dillərində  də  bədən  üzvlərinin  admı 
bildirən  sözlər  dilin  ən  qədim  sözlərindəndir.  Bu  tip  sözləri  dil 
başqa  dillərdən  almır.  Dillər  arasmdakı  qohumluq  müna- 
sibətlərinin  dərəcəsini  müəyyənləşdirmək  üçün  dilçilər  çox  vaxt 
bir  sıra  dil  ünsürləri  (əsh  fellər,  say,  əvəzlik,  sözdəyişdirici 
şəkilçilər)  ilə  yanaşı,  bədən  üzvlərinin  admı  bildirən  sözləri  də 
müqayisə  edirlər.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bədən 
üzvlərinin admı bildirən aşağıdaki sözlərin ışləndiyinə rast gəlinir: 
bod^J 4) -  boy, bədən; 
baş (KT ş 33) -  baş; 
jtö?(K T  şm  10) -  göz;
boğaziT 8) -  boğaz; 
əlig{}^i: ş  32) -  əl; 
koI{i: 5) -- qol; 
ağız (JB AÇİ) -  
adak{}Ll şm 7) -  ayaq; 
k u Ika k (Q ^ c  12) -  qulaq; 
yarjak (BK c  12) -  yanaq; 
təri{lB   67) -  dəri; 
körjüKJLT c  12) -ü rə k , könül; 
karw{YQ  10)  - qann; 
bağtr ÇY 26) -   ürək;
///(T 32)~ dil;
saç{B K  c  12) -   saç;
sü ljü k iK T  ş 24) -  sümük;
kan (KT ş 24) -- qan;
yan (MÇ  1) -  yan, böyür;
b eI{Y   10) -  bel;
arka (T  5) -  aı-xa, kürək;
m oyun (Moyun çor  xaqamn adı) -  boyun;
a^/^(lB   10)  -  köpək dişi, azı dişi;
y ü z { K J  2)  üz;
y ü r ə k { Y  44)  -  ürək;
kaş (KT şm  11) -  qaş;
//z(K T  ş  15)  diz; 
b ə /jiz{Y  26) -  üz, bəniz; 
t/m a k {IB  67) -  dıraaq; 
kuğursak{lB   13)  -qursaq;
111. 
Quş  və  heyvan  adları.  Qədim  türk  heyvandarlıqla  və 
ovçuluqla  məşğul  olduğu  üçün  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
mətnlərində  məişət  və  ovçuluq  səhnələri  təsvir  edilməsə  də,  qə- 
dim  türk  qəbilələrinin  dilində  (göytürk  və  qədim  uyğur 
qəbilələrinin  dilində) xeyli  miqdarda heyvan (həm ev,  həm  də  ya- 
bam  və  vəhşi)  və  quş  adlarmm  işlənməsinə  rast  gəlmək  olar. 
Dilçilikdə  belə  bir  fıkir  mövcuddur  ki,  heyvan,  xüsusilə  ev 
heyvanlarmm  adlan  dildə  ilk  yaranan  sözlərdəndir.  Bu  fıkir  türk

dilləri  üçün də  məqbuldur.  Heç  də  təsadüfı  deyildir  ki,  qədim türk 
on iki siklli  təqvimdə illərin admı  heyvan adı  daşıyan bürclərin adı 
ilə  adlandırmışdjr;  sıçğan  «siçan»,  öküz  «öküz»,  bars  «bars,  xallı 
pələng»,  tabışğan  «dovşan»,  lü i  «əjdaha»,  yılan  «ilan»,  at «at», 
k (^   «qoyun»,  biçin  «meymun»,  takığu  «£oyuq»,  ıt  «it»,  lağzm 
«donuz».  İndi  elmdə  beiə  bir  fıkir  yaranmaqdadır  kı,  oniki  illik 
heyvan  təqvimini  çinlilər  yox,  türklər  yaratmışdır  və  çinlilər  bu 
təqvimi  türklərdən  götümıüşlər.  Bu fıkrin nə  qədər dəqiq və doğru 
olduğunu  söylərnək  çətindir,  ancaq  burada  iüi  «əjdaha»  Çin 
sözünün  və  monqol  dilindən  ahnmış  /ağzın  «donuz»  sözünün 
işlənməsi  bu  fıkri  şübhə  altma  ahr.  Fərz  edək  ki,  əjdaha 
məfhumunu  ifadə  etmək üçün  türklərin  öz  sözü  olmamış  və  onlar 
bu  sözü  Çin dilindən ahnışlar.  Lağzın sözünün sinonimi  olan  tonuz 
sözü  qədim  türk  dillərində,  o  cümlədən  göytürk  dilndə  (Orxon- 
Yenisey abidələrinin mətnlərində)  işlənmişdir,
Qədim türk yazısı abidələrinin dilində  işlonən quş və heyvan 
adiannı belə qruplaşdırmaq olar;
1. 
Ev  heyvanlan  və  quşlan.  Hər  şeydən  əvvəl  onu  göstər- 
mək  lazundır  ki,  qədim  türklər  könkret  hcyvan  admı,  növünü  bil- 
diiTnəyən,  lakin  toplu  haida  müəyyən  cins  hcyvan  növünü  ifadə 
edən sözlərdən do istifadə etmişlər; məsələn: 
y ıIk ıÇ & K ş U )-  ik ı; 
yo n tiM Ç  48) ~ ilxı; 
kara (Y  11) ~ qaramal; 
tabar{MÇ  29) -  davar;
Bunlardan  başqa,  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
aşağıdakı  ev  heyvanlan  və  quşlarmın  admm  işləndiyinə  rast 
gəlmək olar;
a/(K T  ş 32) -  at; 
tayiM Ç   11) -  day, dayça; 
buğa (Y  50) -  buğa; 
buğra (IB  30)  - erkək dəvə;. 
buka (T  50)  - buğa, öküz; 
adğır (K T  ş  35) -  ayğır; 
bis (IB  7) -  madyan; 
kulun (IB 7) -  qulun;
in g ə k { l  15) -  inək; 
bozağu (IB  61) -  buzov; 
ingən (IB  8) -  dişi dəvə; 
lağzm  (BK c  10) -  donuz; 
tor]uz{\^  10) -  donuz;
7/^(BK 
c
 
10) -  it; 
koy (IT ş  12) -  qoyun; 
öküz{\B   37)  - öküz; 
takığu (MÇ  10) -  toyuq; 
soija (Y 28) -  sona, ördək; 
kaz[M Ç  26) -  qaz;
2,  Yabanı  və vəhşi  heyvan adları: 
böri{¥S? ş  12) -  qurd, canavar;
bars  (KT ş  20)  - bars,  qar pələngi,  xalh pələng;
tabışğan (T  8) -  dovşan;
sığun (BK q  5)  sığm,  iri  buynuzlu maral;
k e y ik {T  8)  -  keyik, ceyran;
tiyin (BK şm  12)  ~ dələ;
biçin (KT şm  1)  -  meymun;
adığ{\B   10) -  ayı;
yıla n  (HT  7) -  ilan;
/y / ( 0   1 2 )-əjd ah a;
sıçğan (___) -  siçan;
əIig {\B  97) -  əlig, cüyür; 
kamursğa (IB  56)  qanşqa; 
konuz(Joy?) -  cücü,  böcək;
Bunlardan  başqa,  göytürk  yazısı  abidəlorinin  dilində  iki 
yerdə  (Irk  bitig  74,  75)  ov  heyvam  mənasmda  mağa  sözü  də 
işlənm işdir.
3.  Yabanı  və  yırtıcı  quş  adlan.  Qədim  türk  yazısı  abidələri- 
nin  dilində  ümumiyyətlə  bütün  quş  fəsiləsini  göstərmək  üçün  kuş 
(IB  6)  «quş»  sözü  işlənir.  Bundan  əlavə,  ayn-ayrı  quş  cinslərinin 
də  bir neçəsinin adma rast gəlmək olur.
sotja (Y 28)  - ördək,  sona; 
k a z  (MÇ 26) -  qaz;

kuzğun (IB  19) -  quzğun;
tahm  (IB 4)  -  yırtıcı quş;
toğan (IB 6) -  şahin;
uçukÇY 8) -  qartal, yırtıcı quş;
ö p g ü k{l^  32) -  şanapipik;
karakuşilB  4) -  qaraquş;
koğu kuş (IB  53) ~ qu quşu;
toğan ügüzkaşu (IB  64) -  çay şahini;
m a ğ ilB   75) -  ilanın bir növü;
turuyaya kuş (IB 94) -  duma;
IV .  TikiH  və  geyim   adlan.  Göytürklər  şəhər  və  kəndlər 
salmamışlar.  Qədim  uyğurlar  isə  şəhər  mədəniyyətinə  malik  ol- 
muşlar.  Lakin  bunlara  baxmayaraq,  qədim  türk  yazısı  abidəkfirinin 
dilində tikili və geyim adlarma, az da olsa,  təsadül'edilir.
6 a M (K T ş   1 2)^şəhər;
o ta ğ (Y  46)  - otaq;
oba (T1 2) -  oba;
tam (KT cş) -   dam;
b a rk {K l şra  1 3)” Səpdabə;
k a p ığ iK l c 4) -  qapı;
kurğan (KT şm 8) -  kurqan,  qala;
balbalÇSLT ş  16) ~ kobud daş heykəl;
bitig{¥JT c  13) -  yazı;
betjgü ta ş { K l ç  13)  - abidə, baş daşı;
k e ş (Y   10) -k ə m ə r;
kedim  (KT ş  33) -  geyim;
e?ö(KT şm  1) -  ev;
bədiz (K T  c  11) -  naxış, bəzək;
V.  Zaman  m əfhum u  bildirən  sözlər.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  işlənən  zaman  mənası  ifadə  edən  sözlər, 
demək olar ki, eynilə müasir türk dillorində də  işlənir,
7 //( K T ş 8 ) - - il; 
y a z  (K T  ş 8)  yaz; 
ya y(Q K  ş  39) -  yay; 
k ü z ( ^ Ç  20) -  payız;
Ä /^(B K c  1 2)^qış;
ay (K T  şm  1)  -  ay;
kiin  (K T  c  2)  -  gün;
küntilz (KT  ş  27) -  kündüz;
tün (K T c 2) -   gecə;
kiçə  (MÇ  13) 
gecə;
ödü§ (BK  cş)  - gecə-gündüz,  sutka;
t a g i j  35) -  dan;
Göründüyü  kimi.  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
ışlənən  zaman  məflıumu  bildirən  sözlərdən  m üasir  Azərbaycan 
dilində  cəmi  ikisi  işlənmir:  küz  sözü  əvəzinə  İran  dillərindən 
almmış pa yız  sözü,  ödiış  sözü  əvəzinə  rus  dilindən  almmış  sutka 
sözü  işlənir.
VI. 
Ə tru f nıilhitdəki  əşya  və  hadisə  adları  bildirən  sözlər. 
Qədim türk  ətra f m ühitlə  daim  əlaqədə  olduğu  üçün,  təbii  ki,  ətraf 
m ühitdəki  əşya  və  hadisələrin  adlarmı  bildirən  sözlər  də  onun 
dilində  işlənm əli  idi.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilinin 
spesifikliyi  ilə  əlaqədar  olaraq  bu  tip  sözlər  göytürk  və  qədım 
uyğur  yazısı  m ətnlərində  o  q ədər  də  geniş  işlənm ir,  lakin  hər 
halda  göytürk  və  qədim   uyğur  dillərinin  ünsiyyətə  yararh  olması 
üçün  kifayət  qədər  söz  mövcuddur.  Belə  sözlərə  bir  neçə  nümunə 
verilir;
y ir  (K T   ş  10)  -- yer;
.mb  (K T   şm  13)  -   su; 
to ^ ( K T ş   1 2 ) -d a ğ ; 
ügüz  (K T   ş  7)  - çay;
(
y
:İ /( T 2 3 ) -   çöl;
/c//;n’ ( K T c 3 )  
dəniz; 
o t (K T   ş  27)  -   od; 
o t (IB  26)  -  ot; 
ö rt (T  40) 
od;
;g a ç '( B K c   11) -  ağac;
/  (T  26)  -  kol;
yazı  (K T   c  7)  -  mcşəli  düzən; 
kum   (T  7)  -  qum; 
k o l  (K T   ş  34)  - kol; 
y o l (T  24)  ~ yol;

VII.  R ən g  adı  bildirən sözlər.  Müasir türk dillərində  işlənən 
bütün  rəng  adı  bildirən  sözlər  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  də işlənmişdir,
a ^ ( K T ş 3 5 ) - a g ;
kara (BK şm  11) -  qara;
k ö k {K T  ş  1) -  göy;
sanğ(B ¥^ şm  11)  - sarı;
y a ş ıl(IB  78) -  yaşıl;
k ızıI(T   52) -  qırmızı, qızü;
boz (K T  ş  32) -  boz;
y a ğ ız { K l ş  1) -   qonur, qəhvəyi;
torığiYJJ  ş 33)  -  kəhər;
yəgrən (MÇ  15) -  kürən;
örüt] (T 48) -  parlaq, gümüşü rəng;
VIII.  Dad,  ölçü,  əlam ət və k e y fıy y ə t biklirən  sözlər.  Qədim 
türk  yazısı  abidələrinin  dihndə  dad,  ölçü,  əlamət  və  keyfıyyət 
bildirən  sözlər müasir türk dillərinə nisbətən  az  işlənir.  Güman  ki, 
bu,  qədim  türk  yazı  abidələrinin  spesifik  xüsusiyyətləri  ilə 
əlaqədardır.
y ig (K T  c 4) -  yaxşı; 
ya b ıziB K . ş  32) -  pis; 
süçig (KT c  5) -  şirin; 
bodük (O 6) -  böyük; 
uzun (T  52) -  uzun; 
k iç ig (B K  ş 41) -  kiçik; 
kısğa (KÇ 23) -  qısa 
yinçgə (T  13) -  incə 
silik{¥JT  ş 7) -  gözəl 
kalın{T   13) -  qalm 
yoğun (T  14) -  yoğun 
yuyka  (T  13) -  nazik (yuxa) 
to k (T  8) -  tox 
a ğ ıriB K  ş 2) ^ ağır 
a p ( B K ş 3 8 ) - a c  
tü z(K T  ş 3) -  düz 
y ıw şa k  (K.T c  5) -  yumşaq
u/uğ(K T  ş 34) -  ulu,  böyük 
aip (KT ş 6) -  alp, igid, nəhəng 
^ ığ { T  34) -  hiyləgər 
arık (K T c 8)  - arıq 
arığ(T 37) -  arı, təmiz 
yablak (K T  c  7) -  pis 
yası(M Ç  21) -  yastı 
yatjı (MÇ 25) -  yeni 
kan (T  56) -  qoca, qarı 
katığ (K T c 2) -  möhkəm 
səm iz(T   5) ~ kök 
turuk{T 6) -  anq 
uçuz(T  13) -  asan, ucuz
IX . 
Say  bildirən  sö zlər  Türk  diHərinin  sonralar  Avropa 
dillərindən  aldxğı  milyon,  m ilyard  və  s.  saylan  istisna  etsək, 
müasir  türk  dillərində  indi  işlənən  say  bildirən  bütün  sözlərtn 
qədim türk yazısı abidələrinin  dilində də işləndiyi müşahidə edilir. 
bir (K T ş  36) -  bir 
eJb (KT ş 27),  /fc’(BK ş 33) -  iki 
üç{T  33)  -  üç 
tört (K T ş 2) -  dörd
be{i (Y 45),  bii! (KT şm 4),  bes (BK ş 25),  bis (MÇ  18) -  beş 
alü (KT şm  5) -  altı 
y e ti{ 0   5), yiti  (KT ş 30) -  yeddi 
səkiz(y[Ç   13)-səldciz 
tokuz(M Ç   13)  - doqquz 
on (MÇ  11) -  on 
ycgirm i (K T  şm ş) -  iyirmi 
o tu z (K T şm 2) ~  otuz 
kırk (KT  şm 2) -  qırx 
ə lig  (K T ş 8) -  əlli 
a/r/n/^(Y  1) -  altmış 
yctm iş (KT ş  12), yetm is (O 4) -  yetmiş 
səkizon  (KÇ  3)  -   səksən;  indi  müasir  Azərbaycan  dilində 
İran dillərindən almrmş bəştadsayı daha çox işlədilir. 
tokuzon (IB  22) -  doxsan

y ü z  (K T ş 33) -  yüz 
birj (BK  c  1) -  min 
tüm ən (KT ş 31) -  on min
X . 
H al  və h ə rə k ə t bildirən sözlər.  Belə  sözlər  dilçilikdə  fel 
adlanır.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dili  fellərlə  zəngindir. 
Abıdələrin  dilində  fellərin  böyük  əksəriyyəti  təkhecah  sözlərdən 
ıbarətdır,  hətta  bir  saitdən  ibarət  olan  fellərin  göytürk  və  qədim 
uyğur  dihndə  işləndiyi  müşahidə  oiunur.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dihndə  çoxlu  miqdarda  iki  və  daha  çox  hecah  fellər, 
habelə  xeyh  miqdarda  törəmə  (düzəltmə)  və  tərkibi  fellər  də 
mövcuddur.  Əminhklə  demək  olar  ki,  göytürk  və  qədim  uyğur 
dillərində  elə  bir  hal  və  hərəkət  məfhumu  yoxdur  ki,  onu  fellər 
ifadə  etmək  mümkün olmasm.  Onu da  qeyd  etaıək  lazımdır ki,  fel 
nıtq  hıssələri  arasmda  ən  milh  və  dəyişikliyə  ən  az  məruz  qalan 
nitq  hissəsıdır.  Türk  dilləri,  o  cümlədən,  müasir  Azərbaycan  dili 
başqa  dillərdən,  bir dənə  də  olsun,  saf ^ əsli  fel  almamışdır.  Eyni 
sözlən qədım rärk yazısı abidələrinin dili haqqmda da demək olar.
Qədım  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  fellər  ən  çox 
tədqıqat  mövzusu  olmuş,  onlarm  haqqmda  namizədlik  və 
doktorluq  dissertasiyalan  yazılmışdır.  Buna  görə  də  burada  qədim 
türk yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  fellərə  nümunələr  vermək 
artıq hesab edilir.