Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

I. 
M ə n a n ı n   g e n i ş l ə n m ə s i .   Dildə  sözün nominativ 
(adlandırma)  funksiyasmm  genişlənməsinə  mənanm  genişlənməsi 
deyilir.  Söz və  söz  birləşməsi  əvvəllər müəyyən  ixtisasla  əlaqədar 
olaraq  dar  mənada  və  ya  termin  kimi  işlənir.  Zaman  kcçdikcə 
müəyyən  ixtisasa,  peşəyə  aid  olan  belə  söz  ümumişlək  sözlər 
sırasma  keçir,  onun  mənası  genişlənir,  ümumxalq  dilinə  xas  olan 
məna  kəsb  edir.  Məsələn,  göytürk  Orxon-Yenisey  yazısı 
abidələrinin  dilində  işlənmiş  bir  sıra  sözlər  müasir  türk  dillərində
246
öz  mənalarmı  xeyli  genişləndirmişdir.  Bu  cümləyə  nəzər  salaq; 
Üzə  k ö k   tepri,  asra yağız y ir  kılm tukda  e k i ara  k isi  oğh  kıhnm ıs 
(KT  ş l)  «Üstdə  mavi  göy,  aşağıda  qonur  yer  yarandıqda  ikisinin 
arasmda  insan  oğlu  yaranmış».  Bu  cümlədə,  tərcümədən  də 
göründüyü  kimi,  teQri «tanrı»  sözü  «allah»  mənasmda  yox,  «göy» 
mənasmda  işlənmişdir.  Zaman  keçdikcə  sözün  mənası  inkişaf 
etmiş,  genişlənmiş  və  o,  həm   də  «allah»  mənasmda  işlənmişdir. 
Tetjri təg teljridə  bolmış  türk bilgə kağan  bu  ödkə  olurtım  (KT  c
I).  «Tanrı  tək  göylərdə  olmuş  türk  müdrik  xaqanı  bu  vaxt  (taxta) 
oturdum».  Tetjri təg  teljri yaratm ış  türk bilgə kağan  sabım  (BK  ş
1)  «Tanrı  tək  tanrı  yaranmış  türk  müdrik  xaqanı  sözüm  (budur)». 
Deməli,  tetjri  «tann»  sözünün  mənası  genişlənmiş,  onun  ifadə 
etdiyi  ilkin  «göy,  səma»  mənasma  yeni  «tanrı,  allah»  mənası  da 
əlavə  olunmuşdur.  Müasir  türk  dillərində  tanrı  sözü  istər  danışıq 
dilində,  istərsə  də  ədəbi  dildə  hər  iki  mənada  işlənir.  Yenə  də 
göytürk  Orxon-Yenisey  yazısı  abidələrinin  mətnlərində  k ö k  sözü 
təkcə  mavi,  göy  (rəng)  mənasmda  işlənmişdir.  Türk  dillərinin 
inkişafı  nəticəsində  bu  söz  sonralar  göy  (rəng)  mənasından  əlavə 
göylər,  səma,  Azərbaycan  dilində  isə  habelə  göyərti  mənasmı  da 
kəsb etmişdir.
I I . M ə n a n ı n   d a r a l m a s ı .   Söz öz mənalarmdan birini, 
yaxud  bir  neçəsini  itirir,  əvvəlkinə  nisbətən  az  mənada  işlənirsə, 
buna mənanm daralması deyilir.  Dildə mənanın daralması mənamn 
genişlənməsinə nisbotən az baş  verir.  Müasir dillərdə  bəzən  sözün 
ümumxalq  dilindən  almaraq  bütün  mənalardan  təcrid  edilib  təkcə 
termin  kimi  işlədilməsi  də  mənanın  daralmasma  aiddir.  Sözün  öz 
mənalarmdan  birini  və  ya  bir  neçəsini  itirib  mənaca  daralmasma 
tarixi,  sözün  termin  kimi  işlədilmək  üçün  digər  mənalarmdan 
təcrid edilib bir mənada işlədilməsinə texniki daralma deyilir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yo n t və  y ılk ı  sözləri 
ümumiyyətlə  dördayaqlı  ev  heyvanlarmm  sürüsünü  adlandırmaq 
üçün  işlədilirdisə,  indi  təkcə  at  «sürüsü»  ılxı  <  y ılk ı  adlandınhr: 
tört  adakhğ yıikim   (Y  10)  «dördayaqlı  ilxım»;  Yerdəki  tamkahğ 
y ılk ı  burjsız erti (Y  26)  «Yerdəki  damğalı  ilxı  saysız  idi»;  ...  tört 
birj atlarım, ytlkım  (Y 46) «...  dörd min at(lar)ım,  ilxım»;  O Iyılkığ  
alıp  iglətim   (BK  ş  38)  « 0   ilxım  ahb  yüksəltdim».  Bu

nümunələrdən,  xüsusən  ...  tört  bi!]  atlarım,  yılkm ı  ifadəsindən 
belə  nəticə  çıxarmaq  olar  ki,  burada  yılkı  «ilxı»  sözü  hətta  at 
«sürüsünə»  aid  deyildir,  at  «sürüsündən»  başqa  yerdə  qalan 
dördayaqlı ev heyvanlan «sürüsünə» işarə edir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  mətnlərində  ton  «don»  sözü 
ümumiyyətlə  paltar,  geyim  mənasmı  ifadə  edir;  Içrə  aşsız,  taşra 
tonsiz yabız,  yablak  boduaka  üzə  olurtım  (KT  ş  26)  «İçi  aşsız, 
bayırı  donsuz, pis və  zavalh xalqm üstündə  oturdum».  Müasir türk 
dillərində  ton «don» sözünün mənası daralmışdır, indi  bu söz təkcə 
xüsusi qadm paltan mənasmda işlənir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  mətnlərində  k e y ik   sözü 
əvvəllər  ümumiyyətlə  vəhşi  heyvan  mənasmda  işlənir;  T əzik 
keyikdə alp ben (Y 44)  «Qaçan keyiklərdən ən  igidiyəm».  Sonrakı 
göytürk  Orxon-Yenisey  yazısı  abidələrində,  məsələn,  Tonyukuk 
abidəsində  bu  söz ümumiyyətlə  əti  yeyilən  ov  heyvanı  mənasmda 
işlənir;  K e y ik   yiyü,  tabısğan  y iy ü   olurır  ertim iz  (T  8)  «Keyik 
yeyərək,  dovşan  yeyərək  otururduq».  Artıq  «Irt  bitig»  abidəsində 
bu  sözün  dağ  keçisi  mənasmda  işləndiyini  görürük;  Bars  key ik 
əljgə-m əljgə  barmış  (IB  46-47)  «Bars  dağ  keçisi  ovlamağa 
getmiş».  K e y ik   sözü  müasir  türk  dillərində  ceyran  mənasmda 
işlənir.
Sözün  mənasmm  daralmasmm  bir  növü  də  ümumi  sözlərin 
(adlann)  xüsusi  sözlərə  (adlara)  keçməsidir.  Dünyanm  bütün 
dillərində  ümumişlək  sözlərin  xüsusi  adlara  keçməsi  hadisəsinə 
təsadüf  edilir  (dillərdə  bunun  əksi  prosesi  də  -   xüsusi  adlarm 
ümumişlək  sözlərə  keçməsi  prosesi  də  gedir).  Bu  zaman  sözün 
ümumi,  geniş  mənası  darahr,  o,  fərqləndirməyə  xidmət  edir. 
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  Kapağan (kağan)  sözü  kap 
«qapmaq»  feli  və  -ağan  şəkilçisinin  birləşməsindən  törəmişdir. 
Feldən əm ələ  gələn  bu  sifət xüsusi  ad  kimi  işlənir.  Ümumiyyətlə, 
qədim  tiirk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  türk  mənşəli  insan 
adlarmm,  demək  olar  ki,  hamısı  ümumişlək  sözlərin  mənasmm 
daralmasmm nəticəsində yaranmışdır.
III. 
M ə n a   k ö ç ü r ü l t n e s i .   Sözlərdə  çoxmənahhğm 
yaranma  üsullanndan  biri  də  mənanm  bir  eşyamn  admdan  başqa 
əşyaya köçürülməsidir. Məna köçürülməsi əşyalar arasmdakı oxşar
əlamətlər əsasmda baş verir və semlərdən birinin aktuallaşmasmm 
nəticəsidir.  Məna  köçürülməsinin  üç  növü  vardır;  metafora 
(məcaz), metonimiya və sinekdoxa.
Metafcra.  Bu  termin  yunan  dilindəki  metaphora  sözündən 
götürülmüşdür,  köçürmə  deməkdir.  Metafora bir əşya və  hadisədə 
olan  əlamət  və  ya  keyfiyyətin  başqa  əşya  və  ya  hadisədə  olan 
əlamət  və  ya  keyfiyyətə  görə  birinci  əşya  və  ya  hadisənin  admm 
ikinci 
əşya  və  hadisəyə 
köçürülməsinə  deyilir. 
Adətən, 
metaforada  adm  köçürülməsi  əşyalar  arasmda  rəng,  şəkil, 
hərəkətin  xarakteri  və  s.  oxşarhğma  əsaslanır.  Dildə  metafora 
sözün  çoxmənahhğmm  ən  çox  yayılması  növüdür.  Metaforada 
əşyalar müxtəhf,  adlar isə eyni  olur.  Aşağıdakı nümunələrə  diqqət 
yetirək;  ...  y izk ə   başwa  bir  təgm ədi (K.T  ş  33)  «...üzünə,  başma 
biri  dəymədi».  Ö ljrəki ər yoğuru  təgirip ı  bar baş aşdım ız (T  25- 
26).  «Öndəki  döyüşçülər  (qan)  tapdalayıb  yol  açdı,  kolluq  olan 
təpəni  aşdıq».  Sü   başı  İn ə l  kağan  Tarduş  şad  barzun  (T  31) 
«Sərkərdə  (qoşun  başı)  İnəl  xaqan  -   Tarduş  şadı  getsin».  Birinci 
cümlədə  baş sözü  öz  həqiqi  mənasmda  -   insanın  başı  mənasında 
işlənmişdir.  İkinci  və  üçüncü  cümlələrdə  isə  baş  sözü  metaforik 
mənada  işlənmişdir.  Məlum  olduğu  kimi,  inseımn  başı  bədənin 
«zirvəsini»  təşkil  edir,  buradan  da  dağm  başı  metaforası 
yaranmışdır  və  ikinci  cümlədə  baş sözü  bu  mənada  -   dağm  başı 
mənasmda  işlənir.  Üçüncü  cümlədə  baş  sözündə  vəziyyət 
başqadır.  Bildiyimiz  kimi,  insan  bədənini,  daha  doğrusu,  insanm 
bütün  davranışmı  baş  idarə  edir.  Üçüncü  cümlədə  qoşun  başı 
(sərkərdə)  qoşunu  idarə  edən,  qoşuna  rəhbərlik  edən  mənasını 
verir.  Deməli,  bu  cümlədə  baş  sözü  vəzifəsinə  görə  metaforik 
m ənada  işlənmişdir.  Kül  tigin  abidəsində  belə  bir  cümlə  işlənir; 
T ürk  bodun y o x   bolmazun  tiyin,  bodun  bolçun  tiyin katjım  lltəris 
kağanığ,  ögim  tlbilgə katunığ tetjri töpəsintə  tutıp yögərü götürm is 
erinç (K T   ş  11)  «Türk xalqı  yox  (məhv)  olmasm  deyə,  xalq  olsun 
deyə  atam İltəris xaqanı,  anam llbilgə xatunu tanrı  təpəsində  tutub 
yu x an   götürmüş».  Dağın  ən  hündür  yerinə  zirvə,  təpə  də  deyilir, 
insanın  ən   hündür yeri  baş  adlamr.  Bu  cümlədə  töpə «təpə»  sözü 
tan n n ın  başı menasmda işlənir.

M etanom iya-  Termin  yunan  dilindəki  ınctonymia  sözündən 
götürülmü!?diir.  yenidən  adlandırma  dcməkdİ!'.  M üəyyən  səbə- 
biyyət  əlaqəsi  nəticəsində  bir  əşyanm   adının  bai^qa  əşyaya 
köçürülm əsinə  metonim iya  deyilir.  M elaforada  əşyalar  arasında 
m üəyyən  əiam ət  oxşarlığma  görə  ad  bir  əşyadan  başqasma 
köçürülürdüsə,  metanomiyada  əşyalar  arasında  hcç  bir  oxşar 
əiam ət  oim ur,  ad m üəyyən  əlam ətə,  m əsələn,  zaman,  məkan  və  s. 
əlaqəsinə  görə  bir  əşyadan  digərinə  köçürülür.  Metonimik 
köçürm ədə  təkcə  əşyalar  yox,  m əhfum   da  dəyişir.  Metonimik 
köçürmə  ən  çox  zam an  və  m əkanla  bağh  olur.  Bu  cüm lələrə 
diqqət  yetirəlc;  Ol  yerkə  ben  Bilgə  Tonyukuk 
üçiin  sarığ
altun,  örülj  kümüs,  kız,  kuduz,  əgritəbi,  aqı  bufjsız  kəlürti
 
(T  47- 
48)  « 0   yer  m ən  M üdrik  Tonyukuk  hücum   ctdiyim  üçün  san  qızıl, 
parlaq  gümüş,  qız-gəlin,  hürküclü  dəvə,  saysız  pul  (hədiyyə) 
gətirdi».  Kokılık...  altun,  kümüs  kərgəksiz  kəlürti
 
(B K   ç  11) 
«Y axşı  qoxulu  ...  qızıl,  gümüş  saysız-hesabsız  q ədər  gətirdi». 
Birinci  cüm lədə  altun
 
«qızıl»  və  kümüs
 
«gümüş»  sözləri  öz  həqiqi 
m ənalarm da  -   metal  m ənasında  işlənmişdir.  İkinci  cüm lədə  isə 
həm in  sözlər  arlıq  metal  m ənasında  yox,  həmiıı  nıetallardan 
hazırlanm ış  silckə  -  pul  mənasım  bildirir.  Bu,  m ateriahn  adının 
həm in  m aterıaldan  hazırlanmış  əşyaya  köçürülm əsindən  başqa  bir 
şey deyildir,  yəni  mctonim ik əsasda adın  köçürühnəsidir.
Bəzi  dilçilik  ədəbiyyatm da  ay
 
-   yerin  pcyki  vo  ay
 
-  30  gün, 
giln
 
«gün»  -  günəş  və  24  saat  sözləri  də  mctonım iya  hcsab  cdilir: 
Elim,  kanım,  sizə  böJ
 
(Y  44)  «Elim,  xamm, 
sizdən  doym adım ,  günü,  ayı  gönnəz  oldum».  On  ay  iltdi,  ögütn 
oğlan  ioğdt
 
(Y  29)  «Otı  ay  kcçdi,  anam  oğlan  doğdu»,  Lağzm  yıl 
bisinç a y y iti  otıızka y o ğ  ertürtim
 
(B K   c  10)  «I3onuz  ili  beşincı  ayın 
iyirmi  ycddisində  dəlh   etdirdim».  Birinci  cüm lədə  ay
 
sözü  yerin 
peyki,  ikinci  və  üçüncü  cümlv)lərdə  30  gün  m ənasında  işlənmişdir, 
K ö k  tefjriyə  gün,  ay  aztdım
 
(Y  10)  «Mavi  göylər  günü,  ayı 
itirdim».  Yigirmi  gün  oh ınp  hu  taşğa  bu  tamğa  kop  Yolığ  tigin 
bitidim
 
(K T   cş)  «İyirmi 
gün  oturub  bu  daşa  bu  damğanı 
bütünlüklə  (m ən)  Y oh ğ  tigin  yazdım».  Kün
 
«gün»  birinci  cümlədə 
günəş,  ikinci  cüm lədə  gün  -  24  saat  (ödüş  «sutka»)  məruısında 
işlənm işdir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  m etonim ik  üsulla 
çoxm ənahhğın yaranması az yayılmışdır.
Sinekdoxa.  Sözün  çoxm ənahlığm ın  ləzahür  etm əsi üsullann- 
dan  biri  də  sinekdoxadır.  Termin  yunan  dilindəki  synekdoche 
sözündən  götürülmüşdür,  eyni  zamanda  n əzə rə  alm aq,  eyni 
zamanda  nəzərdə  tutmaq  dem əkdir.  Sinekdoxa  üsulu  ilə  mənanm 
köçürülm əsində  hissənin  adı  deyilir,  bütövün  adı  n əzərd ə  tutulur, 
yaxud  bütövün  adı  deyilir,  hissənin  adı  nəzərdə  tutulur.  Sinekdoxa 
ilk  baxışda  metonimiyaya  bənzəyir.  M etonimiyada  olduğu  kimi, 
sinekdoxada  da  adlan  köçürülən  əşyalar  arasm da  qarşıhq 
mövcuddur.  Lakin  sinekdoxanı  metonim iyadan  fərqləndirən  əsas 
əlam ət  budur  ki,  sinekdoxada  həm işə  m üqayisə  ediiən  (adı 
köçürülən)  üzvlərdən  biri  böyük,  geniş,  ümumi,  digəri  isə  kiçik, 
dar və xüsusi  olur.
Dilçilik  ədəbiyyatm da  sinekdoxanm  yaranrna  şəkilləri,  daha 
doğrusu,  sinekdoxa  vasitəsilə  sözün  çoxm ənahlığm m   yaranma 
üsullan  m ü xtəlif cür  təsn if edilir.  D ilçilərin  bir qism i  sinekdoxanın 
üç  tipini  göstərir:  1)  bütöv  əvəzinə  hissə,  yəni  hissənin  adı  deyilir, 
bütövün  adı  n əzərdə  tutulur;  2)  xüsusi  əv əzin ə  üm um i,  yəni 
üm um i  olanın  adı  deyilir,  xüsusi  olanm   adı  n əzərd ə  tutulur;  3) növ 
əv əzin ə  cins,  yəni  cinsin  adı  deyilir,  növün  adı  n əzərdə  tutulur. 
D ilçilərin  digər  qismi  sinekdoxanm  yaranmasmı  belə  tə s n if edir:
1)  b əd ən   üzvlərinin  adı  ilə  əlaqədar  sözlər  bütövlükdə  şəxs 
anlayışını  bildirir;  2)  geyim,  paltar 
adı  şəxs  admı  ə v ə z   edir;
3)  d ah a  ümum i  anlayış  bildirən  söz  konkret  əşya  adı  yerində 
işlənir.  Düzdür,  sonuncu  təsnifın  tərəfdarları  əvvəlki  bölgüyə 
görə,  cəm   əvəzinə  təkin  və  növ  əvəzin^  cinsin  işlənm əsini  də 
əla v ə   edirlər.
Q əd im   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  sinekdoxa  vasitəsilə 
sözün  çoxm ənahlığm ın əm ələ  gəlm əsi  geniş yayılmışdır.
Ə sir əvəzinə  dil.  M əlum dur  ki,  dil  insanm  bədən   üzvlərin- 
d ən   biridir;  dil  eyni  zamanda  nitq  orqamdır.  Q ədim   türk  yazısı 
ab id ə lə rin in   dilində  əsir  tutulmuş  adam  m əfhum u  əvəzin ə  ///«dib> 
sözü  işlədilir:  K ə lm ə z   ersər,  tıhğ,  sabığ  alı  olur  (T  32)  «GəI- 
m ə s ə lə r,  dil  (əsir),  söz  (m əlumat)  alaraq  otur».  T ıhğ k ə lü rti{T   36) 
«D iI  (əsir)  gətirdi».

Bütöv  adam  əvəzinə  onun  b əd ən   üzvlərindən  baş,  diz  deyi- 
lir,  amma  adam m   özü  nəzərdə  tutulur:  ...  başlığığ yüküntürm is, 
tizlig ig   sökürm is...  (K T   ş  2)  «...başlm ı  səcdə  etdirm iş,  dizlini 
çökdürm üş...»  ...tizlig ig   sökürtim iz,  b a şlığ ığ yü kü n tü rtim iz...  (K T 
ş  18)  «dizlini  çökdürdük,  başlmı səcdə etdirdik».
Adam  m əfhum u  əvəzinə  b o d  «boy»  sözü  işlənir:  Türk  sir 
b o d m   ye rin tə   bo d   kalm adı  (T  3-4)  «Türk  sir  xalqı  yerində  boy 
qalmadı».
Funksiyaya  görə  köçürmə.  Sözün  çoxm ənahlığm m   yaran- 
m ası üsullarm dan biri  də  eşya və  hadisələ-in  oxşar  funksiya yerinə 
yetirm əsinə  görə  adm  bir  əşyadan  başqa  əşyaya  köçürülm əsidir. 
Funksional  ad  köçürm ə  metafora,  m etonim iya  v ə  sinekdoxadan 
fərqlənir.  Ə g ər  m etafora,  metonomiya  və  sinekdoxada  bir  əşya  və 
ya  hadisənin  adı  digər  əşya və  ya  hadisəyə  onlar  arasm da  olan bir 
oxşar  əlam ətə  görə  köçürülürdüsə,  funksional  köçürm ədə  əşyalar 
arasm da  heç  bir  oxşar  əlam ət  olmur,  lakin  əşyalarm   yerinə 
yetirdiyi  v əzifələr  oxşar,  çox  vaxt  eyni  olur.  Funksional  köçürmə 
sözün çoxm ənahhğım n yaranmasmda xüsusi yer tutur.
Funksional  köçürm ədə  yeni  əşya  köhnə  əşyanm   icra  etdiyi 
funksiyanı  yerinə  yetirir,  əşyalarm  əlam ətləri  arasm da  heç  bir 
oxşarhq  olm ur.  M ənanm   fiınksiyaya  görə  köçürülm əsi  eyni 
vəzifəli  iki  əşyanın adı  arasında baş  verir.  B una görə  də  funksional 
köçürm ə m etaforadan  fərqlənir.  M etaforada h ə m   səciyyələndirm ə, 
h ə m  də adlandırm a mövcuddur,  funksional köçürm ədə  səciyyələn- 
dirm ə  yoxdur,  təkcə  adlandırma  vardır,  Funksional  dəyişm ədə  sö- 
zün  yeni m ənası  m eydana  gəldikdə  onun nom inativ  m ənası unudu- 
lur.  D ildə  m ənanm   funksional  köçürülm əsi  metaforik  köçürməyə 
nisbətən az baş  verir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  m ənanm   funksiyaya 
görə  köçürülm əsi  üsulu  ilə  sözün  çoxm ənahhğm m   yaranması 
hadisəsinə  az  tə sad f  edilir.  Burada  funksional  köçürm əyə  aid  iki 
nüm unə  verilir:  S ü   başı  İn ə l  kağan  Tardus  sa d   barzun  (T  31) 
«S ərkərdə  (qoşun başı)  İnəl  xaqan-Tarduş  şadı  getsin».  E b i on kün 
örjrə  ürküp  barm ış  (M Ç  31) 
on  gün  əv vəl  hürküb  getmiş». 
Birinci  nüm unədə  sü   başt  «qoşun  başı»  ifadəsində  baş  sözü 
vəzifəsinə  görə  insan  başına  oxşadılmışdır.  tkinci  nümunədə- isə
ürk  «hürkm ək»  sözündə  fiınksional  m əna  köçürm əsi  vardır. 
Məlumdur ki,  hürkm ək  h ərəkəti  heyvanlara m əxsusdur:  heyvanlar 
qorxudan  hürküb  qaçır.  M əsələn:  B a y  ə r ko yı  ürküpən  barm ış([B
40)  «Varh  kişinin  qoyunu  hürküb  getmiş».  E b i on  qün  örjrə  ürküp 
barmış,  «Evi  on  gün  əvvəl  hürküb  getmiş»  cüm ləsində  isə  qor- 
xudan hürkm ək ftmksiyaya görə insan hərək ətin ə köçürülmüşdür.
«Məcazi  m ənalarm   ...  inkişaf  istiqaməti  bir  sıra  dillərdə 
ümumi  qanunauyğunluq  təşkil  edir.  Belə  ki,  adətən   a)  məkani 
mənalardan  vaxt  (zaman)  m ənaları  törəyir  (əksinə  yox);  b)  qorxu, 
dad  və  toxunm a  duyğusu  ilə  qavranılan  əşya  adlan  görm ə  və 
eşitmə  duyğusu  ilə  qavranılan  əşya  adlarma  keçir  (əksinə  yox);  c) 
insan  əzalarmm  adları  cansız  əşyalarm   adlarm a  keçir  (əksinə 
yox)», ‘
OMONİMLƏR
Omonim  term ini  iki  yunan  sözünün  birləşm əsindən  əm ələ 
gəlmişdir:  h o m o s  «eyni»  və  onum a  «ad»,  h ərfı  tərcüm əsi 
«eyniadh»  dem əkdir.  O m onim   sözlər  çoxm ənah  sözlərə  bənzəyir, 
iakin  onlardan  fərqlidir:  polisem iyada  bir  sözün  m ü x təlif  məna 
çalarmda  işlənm əsi  özünü  göstərir,  om onim iyada  isə  sözlər  də 
m üxtəlifdir,  m ənalar  da  fərqlidir,  eyni  olan  tək cə  sözlərin  fonetik 
tərkibidir.  M ü xtəlif dilçilik  ədəbiyyatm da  om onim lərə,  təxm inən, 
eyni  cür  tə rif  verirlər:  eyni  səs  tərkibinə  m alik  m ü x təlif  mənalı 
sözlərə  om onim   deyilir.  O m onim lər  bir-biri  ilə  m əna  əlaqəsi 
olm ayan  və  ya  m ən a  əlaqələrini  çoxdan  idrmiş  m əfh um lan   ifadə 
edir.  D em əli,  polisem iya  hadisəsində  söz  bir,  m əna  çalan  müxtə- 
lifdirsə,  om onim iya  hadisəsində  hərəsinin  öz  sem antik  mənası 
olan  bir  neçə  söz  m övcuddur.  İlk  baxışda  çoxm ənah  sözlərdə  də, 
om on im lərd ə  də  eyni  bir  fonetik  tərkibə  malik  b ir  söz  bir  neçə 
m ə n a   ifadə  edir.  Ə slində  belə  deyildir.  Sözün  çoxm ənalıhğı  özünü 
y a ln ız   m əm   daxilində  (söz  birləşm ələri  və  cüm lələrdə)  təzahür 
etd irir,  çoxm ənah  sözlərin  ham ısım n  ifadə  etdiyi  m ənalar  bir 
m ə n an m ,  bir  m əfhum un  m üx təlif çalarlarıdır.  O m onim lər  isə  bir-

biri  ilə  b əzən   m ənşəcə  əlaqəsi  olan,  bəzən  heç  bir  əlaqəsi 
olmayan,  eyni  fonetik  tərkibə  m alik  olan,  lakin  m ənaca  tamamilə 
ferqli  olan,  m üxtəlif  m əfhum ları  ifadə  edən  iki  və  ya  daha  çox 
sözdür.
O m onim lərə  m ünasibət  dilçilik  ədəbiyyatm da  eyni  cür 
deyildir.  A zərbaycan  dilçiliyində  fonetik  tərkibcə  eyni,  mənaca 
m üxtəlif olan  bütün  sözlər  omonim  hesab  edihr.  O m onim lərə  bu 
baxışa  görə,  eyni  səs  tərkibh  sifət  {ac)  və  fel  {ac+maq)  və  ya  isim 
{köç)  və  fel  {köç+ m ək)  omonim  sözlərdir;  üm um iyyətlə,  fonetik 
tərkibə  görə  eyni  olan,  lakin  m ü x təh f  nitq  hissək^rinə  aid  olan 
sözlər  om onim   sayıhr.  Rus  dilçihyində  isə  yalnız  eyni  nitq  hissə- 
sinə  aid  olan  fonetik tərkibcə  eyni,  m əzm unca m ü x təh f olan  sözlər 
omonim  hesab  edilir.  Rus  dilçihyində  sözlərin  om onim lik  təşkil 
etm əsi  üçün  onlarm  şəkilcə  eyni,  m ənaca  m ü xtəlif  olm ası  azdur, 
onlar  eyni  cür  də  dəyişm əlidir,  yəni  eyni  paradiqm aya  malik 
olm ahdır.  Bu  fıkri Azərbaycan dili m aterialları  əsasm da  izah etsək, 
m əsələn,  isim nitq  hissəsinə  aid  olan  kö ç sözü  köçün,  köçə,  köçü, 
köçdə,  kö çd ən   şəklində  dəyişirsə  (hallanırsa),  fel  nitq  hissəsinə 
aid  olan  k ö ç  sözü köçürən,  köçürsən,  köçdü,  köçm üşərn,  köçərsən, 
kö çə cəkd ir  və  s.  şəklində  dəyişirsə  (təsriflənirsə),  bu  sözlər 
omonim  ola bilm əz.  Rus  dilçiliyinə  görə,  h ətta  iki-üç  paradiqmada 
eyni  olan,  sonrakı  paradiqmada  fərqlənən  sözlər  belə  omonim 
sözlər  hesab  edilmir.  Deməli,  Azərbaycan  dilçiliyindo  omonimlik 
hadisəsi  geniş  planda,  rus  dilçiliyində  isə  dar,  spesifık  dilçilik 
planmda  qəbul  edilir.  Eyni  səs  tərkibinə  m alik  olan  m üxtəlif mə- 
nah  sözlər  m ü x təlif nitq  hissələrinə  aid  olursa,  belə  sözlər  omo- 
form  hesab  edilir.  Bu  kitabda  omonimlik  hadisəsi  Azərbaycan  dil- 
çiliyi  baxım m dan  izah  edilir.  Beləliklə,  qədim   türk yazısı  abidələ- 
rinin  dilində  d ə  şəkilcə  (fonetik  tərkibcə)  eyni,  m ənaca  müxtəlif 
olan sözlər om onim  adlanır.
O m onim   sözlər  xüsusiyyətlərinə  görə  dörd  qrupa  bölünür: 
əsl  om onim lər,  omoqraflar,  omofonlar  və  om oform lar.  H ər  qrupa 
daxil  olan  sözlərin  öz spesifık xüsusiyyətləri vardır.
Əsl  om hıim lər.  Y uxanda  deyildiyi  kim i,  əsl  omonimlər  elə 
sözlərdir ki,  onlar  şəkilcə  eyni,  m ənaca m ü x təlif olur.  M əsələn:  ay 
- a y  {30 gün)  (K T   şm  1)  və  d em ək{T   31);  a z - a z ( x a l q  adı)  (K T ş 
i9 ),  az(qeyri-m üəyyən  say) (K T  ş  16)  və  azm aq{{el)  (O  11);  a r t-
2 5 4
keçid,  aşırım  (IB  10) və  artm aq (Y  18);  aş -  aş (K T   ş  26)  və  aşmaq 
(KT  ş  17);  at -   a t {K 1   ş  32),  a d  (K T   ş  7)  və  atm aq (fel)  (Y   38); 
ağız -  a ğ ız{\B   40)  və  dərə (Talas  çubuğu);  ağıJ -   ağ ıl {IB  72)  və 
yaxmlaşmaq, y ığ ışm a q {la \a s  çubuğu);  a tIığ -a d Iı{ M Ç   14)  və  atJı, 
süvari{B K   c  I);  b a r -g e t{ K .T   c  7)  və  v a r { l  10);  is  - i ş  {MÇ  17) 
və  Jas'/^(MÇ  23); y a y  - y a y  {i&sı\)  (B K  ş  39) və y a y m a q { 0   1); yan 
~yan,  förə/(M Ç   25)  və  qayıtm aq {T  23); y a ş ~ -yaş{göz yaşı;  (KT 
şm  11),  ya ş (adamm  yaşı)  (B K   ş  24)  v ə  gənc (Y   2);  y ü z  -   üzm ək 
(BK  ş  30)  və y ü z  {say)  (K T   ş  30);  kan  ~ nan (K T   ş  24)  və  xan (T 
2);  taş  ~  daş (T  4)  və  b a y ı r i ^ l   c  12);  ar ~ aJdatmaq (K T   c  5)  və 
yoruJmaq  (K T  c  9);  aç  -   açtnaq  (T  28),  ac  (B K   ş  37)  və  acmaq 
(KT  c  8);  bat -   iti,  tez,  sürətJə  (O  10),  batm aq (K T   ş  35)  və  pis, 
çirkin  (O  7);  y a z  -  
(fəsil)  (K T  şm  8)  və  günah  (MÇ  44);  o t -  
0(/(K T   ş  27)  və 
ot{m 
26),  k o l -  əl,  q o I{T   5) və  çay{M Ç   25);  əlig
-   ö /(K T   ş  32),  heyvan (IB  36)  və  a///(say )  (K T   ş  8);  ko p   -  bütün 
(KT ş  30)  və  qopm aq{lB   65);  uç -  uc,  qanad{T  40)  və  u çm a q {K J  
ş  16);  tə g i  -   d əyərək,  çataraq  (feli  bağlama)  (K T   c  3)  və  tə k i 
(qoşma)  (K T   c  3),  tə g  -   d ə y m ə k  (K T   c  3)  və  tək,  -d ək  (qoşma) 
(K T  şm  10)  v ə s .
Nitq  hissələrinə 
m ənsubluğuna  görə  om onim ləri  belə 
qruplaşdırm aq olar:
1.  T ərəfləri  yalnız  isim lərdən  ibarət  olan  om onim lər:  ə lig   - 
6»/(KT 
ş 
32)  və  heyvan (IB  36);  a y 
-
 
a y  {30  gün)  (BK   c  10)  və  ay 
(yerin  peyki)  (Y  44);  kün  -  g ü n  (24 saat)  (K T  cş)  və g ü n əş { Y   10); 
apa 
rü tb ə (BK  c  13)  və  b ö yü k qohum  (K T  ş  \)',  a t  a t{ K T   ş  7) 
və  a< /(K T   ş  32);  y a z ~ y a z { K T   şm  8)  və  günah (M Ç  44);  o t  -   od 
(K T   ş  37)  v ə  o^(IB  82);  k o I ~ q o I { l  5) v ə  çay{M Ç   25) və  s.
2.  Tərəfləri  yalnız  fellərdən  ibarət  olan  omonimlər: 
ar  ~
aldatm aq  (K T   c  5)  və  yorulm aq  (K T  c  9);  aç  -  açm aq  (T  25)  və 
a cm a q {K T  c 8);  a l  aJm aq{0 9) və  quJaqasmaq,  c şitm ək {¥ J: c 7).
3.  T ərəfləri  isim  və  feldən  ibarət  olan  om onim lər:  a ğ ıl -  ağıl 
(IB  72)  v ə  yaxınlaşm aq,  yığ ışm a q   (Talas  çubuğu);  a z   -   xaJq  adı 
(K T   ş  19)  və  azm aq (O  11);  aş  ~  aş,  y e m ə k { K i:  ş  26)  və  aşmaq 
(K T   ş l \ ) \   a rt~  keçid,  aşınm  (IB  10) v ə  artm aq (Y   18);  a t-  a t(KT 
ş  32)  v ə   a tm a q {Y   38);  uç -   uc,  q a n a d (J  40)  və  u ç m a q {K J   ş  16); 
a y ~ a y ( B K .  c  13) və  dem əkÇ T  31) və  s.

4.  T ərəfləri  isim  və  saydan  ibarət  olan  omonimlər:  əUg  -   ə l 
(K T ş  32),  h e y v a n {\B   36) və  ə lli(K T   ş  8).
5.  T ərəfləri  sifət v ə  zərfdən  ibarət olan  om onim lər;  b a t-p is, 
ç irk in {0   7)  v ə  iti,  tez,  sü rətləiy^  10).
6.  T ərəfləri  sifət  və  feldən  ibarət  olan  omonimlər;  aç  ~  ac 
(B K   c  37)  və  acm aq  (K T  c  8);  bat  -  p is,  çirkin  (O  7)  və  batm aq 
(K T   ş  35).
7.  T ərəfləri  fel  və  əvəzlikdən  ibarət  olan  om onim lər;  k o p   -  
qopmaq{\S>  65) və  bütün (K T ş  30).
8.  T ərəfləri  fel  və  qoşmadan  ibarət  olan  om onim lər;  tə g   ~ 
dəym ək,  çatm aq{¥JT c  3) və  -tək,  -üfe)Ä'(qoşma)  (K T   ş  10).
9.  Tərəfləri  feli  bağiama  və  qoşmadan  ibarət  olan  omonimlər; 
tə g i ~ dəyərək,  çataraqiK J c  3) və  tə k i  q ə d ə r{K J  c 3).
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənən  omonim 
sözlərin  dem ək  olar  ki,  hamısı  türk  m ənşəlidir,  lakin  ahnm a 
sözlərə  də  tə sad ü f edilir;  m əsələn;  k o l -  qol  (T  5) v ə  ça yiM Ç   25) 
om onim lərindən kol «çay» sözü monqol dilindən ahnm ışdır.
Omoqraflar.  Termin  iki  yunan  sözünün  birləşm əsindən 
əm ələ  gəlm işdir;  h o m o s  «eyni»  və  qrapho  «yazıram»,  hərfi 
tərcüm əsi  «eyni  cür  yazıram»  deməkdir.  Om oqraflar  yazısı  eyni, 
tələffüzü və m ənaları  fərqli olan  sözlərdir.
Azərbaycan  v ə  rus  dillərində  yazılmış  müasir  dilçilik  ədə- 
biyyatında  om oqrafların  təzahürü  vurğu  ilə  əlaqələndirilir;  sözdə 
vurğunun  dəyişm əsi  ilə  söz iki cür  tələfföz  edliir;  m əsələn;  zämok 
«qəsr,  qala»  v ə  zam ök  «kilid»,  gəlin  və  gəlin,  süzmə  və  s ü z m ə ', 
qövurma  və  qovurm ä  və  s.  Qədim  türk  yazısm ın,  xüsusən  göytürk 
O rxon-Y enisey 
əlifbasm m  
özünəm əxsus 
xüsusiyyətləri 
ilə 
əlaqədar  olaraq  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  omoqraflar 
həqiq ətən  də  eyni  cür  yazılan,  lakin  m üx təlif cür  tələffüz  edilən 
(m üxtəlif  fonetik  tərkibdə  oxunan)  və  m ü xtəlif  leksik-semantik 
m ənaya m alik sözlərdir; m əsələn;
1) ö  (K T c  8)  «öyrənm ək»,  «bilm ək»
' 
2 ) ü ( K T c 6 ,   10)«bölm ək»
1) öz (K T  ş  3,  16,  17,  20,  25)  «öz»
2) üz (T  13,  14)  «üzmək» 
y   1) əl  (K T  ş  32)  «əl»
2) el  (K T  ş  14)  «el»
1) bol  (K T ş 5,  7,  9,  10,  11)  «olmaq»
2) bul  (K T ş  31)  «tapmaq» 
y/>W  1) kul  (K T  ş  7,  20,  21,  24)  «qul»
2) kol  (MÇ  15)  «çay» 
rf H   1) köz (K T şm  10,  B K  şm  11)  «göz»
2) küz (MÇ  20)  «payız»
Y M   1) köl (K Tş  34,  şm 2)  «göl»
2)  kül  (K T  ş  26,  27,  30)  « K ü l»  (şəxs  adı)
Y M   I) kör (K T  ş  8,  19,  30)  «görm ək»
2) kür (K T  ş  6)  «kür» (cığal,  şuluqçu)
1) otuz (K T ş 4,  14,  32)  «otuz»
2)  utuz  (IB 44)  «uduzmaq»
1) toğ (K T  c  2)  «doğmaq»
2)  tuğ (MÇ  17) «bayraq»
J / l   1) kon  (B K  ş 40)  «qonmaq»
2) kan  (T 2)  «xan»
1) ər (K T  ş  11)  «ər»,  «igid»,  «döyüşçü»
2) er (K T  ş  31)  «i -  naqis  felinin  kökü»
1)oğur
2) 
uğur (III Orxon abidəsi)  «uğur» 
f  >  1) os  (T1  3)  «daxil»,  «içəri»
. 
2)  us  ( l'  3)  «quyruq»,  «at quyruğu»
I  1) kök (K T  ş  I,  3;  I3K  ş  2)  «göy»,  «mavi»
2) kük (T  16,  2 1,  30;  K Ç  4)  «kük»  (ədat)
^  >  I )  ot (IB  26,  82)  «ot»;  (K T   ş 27,  37;  B K   ş  27)  «od»
2) ut (TB  44,  Y 28;  Turfan)  «udmaq»
1)  oz (K T   ş  7,  B K   ş 28,  30)  «xilas  olmaq»
2) uz (BK   c 2)  «bəzək»,  «heykəl»
/ / >   l ) o k ( K T ş 3 ,   33,  c 3 ) « o x »
2) uk (B K   ş  28)  «tabe olmaq»
1 )ö k ( T   11,  16,  50,  52)  «ök»  (ədat)
2) 
ük (B K  c  8) «varlanmaq»
/->/)  1) yol  (K T   şm 9)  «yoI»
2) yul  (IB  25)  «bulaq»

Omofonlar.  Term in  iki yunan  sözünün birləşm əsindon  əm ələ 
gəlmişdir:  h o m o s  «eyni»  və  p h o n e   «səs»;  «eynisəsli»,  «eyni  cür 
səslənən»  dem əkdir.
D ilçilik  ədəbiyyatm da  omofonlara  m ünasibət  m üxtəlifdir. 
İngilis  dilçiliyində  qrafık  (ysizı)  cəh ətdən   m ü xtəlif cür  olan,  yəni 
m üxtəlif  h ərflərlə  yazılan,  lakin  eyni  cür  tələffüz  edilən  söz 
omofon  adlandınhr;  m əsələn:  see  [si:]  «görm ək»  və  sea /si;]  «də- 
niz»,  w e e t  [mi:t]  «görüş»  və  w e a t  [mi:t]  «ət», 
night 
[nait] 
«gecə», 
knight[n2L\i\ 
«cəngavər» və  s.
Rus  dilçiliyində  omofonlar  ən  çox  fonetik  h ad isələrlə  (mə- 
sələn,  sözün  sonunda  cingiltili  sam itlərin  karlaşması  və  s.) 
əlaqələndirilir  və  yenə  də  m üxtəlif  cür  yazılan,  lakin  eyni  cür 
tələffüz  edilən  sözlər  omofon  hesab  edilir;  m əsələn:  p r u d  [npyT\ 
«gölm əçə»  v ə  p ru t 
[ n p y T ]  
«çubuq»  və  s.  Azərbaycan  dilçiliyində 
om ofonlarm   yaranm ası  fonetik  hadisə  hesab  edilir  və  əsasən, 
assim ilyasiya,  dissimilyasiya,  m üxtəlif  m övqelərdo  səsin  zəiflə- 
m əsi,  kar  sam itlərin  cingilğtili,  cingiltili  sam idərin  kar  tələffiiz 
edilm əsi  ilə  əlaqələndirilir;  m əsələn:  ya tsın  və ya zsın  
h ər iki  söz 
yassın  kimi  tələfffiz edilir.  Lakin  son  zam anlar Azərbaycan  dilində 
nəşr edilən  dilçilik ədəbiyyatm da omofonlara  m ünasibət  dəyişmiş- 
dir.  M əsələn,  H .Ə .H əsənov  yazır:  «O mofonlar  m ü xtəlif morfoloji 
tərkibli  olub,  səslənm ə  cəhətdən  bir-birinə  uyğun  gələn,  lakin 
m üxtəlif  şəkildə  yazılan,  m üxtəlif m ənah  sözlərdir.  Omofonlarda 
yalnız  söz  kökləri  deyil,  formalar  da  nəzərdo  tutulur.  Bunlarm 
adətən  bir  kom ponenti  bir,  ikinci  komponenti  iki  söz  və  ya  bir  söz 
və  bir qram m atik  formadan  ibarət olur».'
Sonra m ü əllif şerlərdə  işlənən  cinaslan nüm unə  gətirir:
E I kö ç e y k jr bu dağa,
Quşlar qonm az budağa.
EIə ki,  m ən  dözürəm ,
H eç k ə s  d ö zm ə z bu dağa.  («Bayatılar»)
Eşqin şərb ətin i dadm ışdı o da,
Tutulm uş  varhğıyanar bir oda.  (S.Vurğun)
'  H.Ə.Həsənov.  Mäasir Azərbaycan dilinin kksikası.  Bakı,  1988,  s.  57.
258
İncəsən incidən sən,
S ədətdən,  incidən sən.
K əsərəm ,  dilim ,  səni,
B ilsə m y a r incidənsən.  («Bayatılar»)
B ir dəryadır dünya görm üş atalarm kam ah,
İnsan oğluyaratdığı  vətənindən kam  ah.  (S.Vurğun)
A yn a b ən d  bir saray olur bir ayda,
Ona h əsrət ç ə k ir ulduz da.  a y  da.  (S.Vurğun)
D üşdün uğursuz dillərə,
N ə s aylara,  n ə s  illəro,
N əsillərdən-nəsilJərə,
K eçən  bir şö h rətin   vardır  (S. 'Zurğun)
Ə vvələn,  sözün  m ü xtəlif  morfoloji  tərkibli  olm asınm   omo- 
fonlara  heç  bir  aidliyi  yoxdur;  sözün  və  ya  sözlərin  morfoloji 
tərkibi  eynidirsə,  yəni  bu  tərkiblər  eynilik  yaratmışsa,  yəni  bütöv 
eyni  şəkilli  sözlər yaratmışsa,  bu  tərkiblər  sözlər,  yəni  iki  və  daha 
artıq  söz  yaratmışsa,  omoform lara  aiddir.  İkincisi,  m üəllifm   öz 
sözlərindən  çıxış  edib  desək,  söhbət  artıq  qram m atik  formadan 
gedirsə,  bu,  fonetika  deyil,  qramm atikadır.  Ü çüncüsü,  m üxtəlif 
(qramm atik)  forrna  zahirdədirsə,  onda  omofbrmdan  söh bət  gedə 
bilor.  Ü m um iyyətlə,  om onim lərlə  ifadə  edilm əyen  bütün  cinaslar, 
dilçilik  baxımmdan,  omoformlardır;  omofonlar  isə  m ü x təlif  cür 
yazılan,  lakin  eyni  cür  səslənən,  mənası  m ü x təlif  olan  söz 
qruplarıdır.
B eləilklə,  omofonlara  belə  tə rif  vermək  olar:  yazılışı  müx- 
tə lif   tələffüzü  eyni  olan  m ü x təlif m ənah  sözlərə  om ofon  deyilir. 
Bu  m ənada  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  omofonlara 
tə sa d ü f  edilmir.  Lakin  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
yazılışı  müxtolif,  tələffuzü  eyni  olan  sözlər  çoxdur.  B elə  sözlər 
qraflkcə  bir-birindən  fərqlənü',  eyni  fonetik  tərkibdə  tələffuz 
edilir,  m ənaları  da  eynidir,  eyni  məfl-ıumu  bildirir.  Bunlar  omofon 
o lm asa  da,  onları  şərti  olaraq  om ofon  adlandırmaq  olar.  Onda 
q əd im   türk  yazısı  abidələri  üçün  omofonlara  belə  tə rif  vermək
2 5 9

olar;  yazılışı  m üxtəlif,  oxunuşu  (tələffüzü)  cyni  oian  sözlərə 
omofon deyilir;  m əsələn:
(K T  
ş
 
26)  və 
HYHH  ( K T ş   l ) v ə  
( K T c 6 )   və 
(K T  
ş
 
36)  və 
8) və 
/ ^ f ( ? ( K T ş   1 2 )v ə 
|X ( K Ç 1 7 ) v ə  
Y ( 0   l ) v ə  
$  (K T   ş 25)  və 
; / $ ( K T   ş  33)  və 
/ ( ^ ( T   12) və 
V 0 ( K  9 ) v ə  
D (H T   7 )v ə