Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

TABU  VƏ  EVFEMİZM
Tabu  termini  polineziya  dillərindən  birindən  götürülmüşdür; 
ta «qeyd  etm ək,  ayırmaq», p u  «bütünlüklə»  dem əkdir;  lapu >  tabu 
«bütünlüklə  ayınlm ış»,  «bütünlüklə  təcrid  edilmiş»,  «xüsusi  qeyd 
edilmiş»  m ənasm da işlədilir.
Tabu  term ini  dilçiliyə  etnoqrafıya  elmindən  kcçmişdir. 
Cəm iyyətin  inkişafının  ilkin  pillələrində  m üəyyən  m əqsədlərlə 
qoyulan  qadağalara  tabu  deyilir.  Q əbilə  beşçısı  vəfat  etdikdə  onun 
m eyidinə,  ona  m ənsub  olan  əşyalara  toxunm aq,  onun  admı 
çəkm ək,  evinə  daxil  olmaq,  arvadı  ilə  damşmaq  olmaz,  çünki 
bunlar  ölüm   ruhlannın  fəaliyyəti  dairəsinə  daxildir,  ruhlarla
2V0
münaqişəyə  girmək onlann  qəzəb in ə  səbəb  ola  bilər.  Buna bənzər 
adətlər  Asiya,  Amcrika,  Afrika  və  Avstraliyanm  bəzi  qəbilələ- 
rində  hələ  də  m üşahidə  edilir.  Dilçilikdə  ilk  zam anlar  sözlərin 
tabu  cdilməsi  əsatiri,  m ifoloji  əsasda  olmuşdur.  Sonralar  sözlərin 
tabu  edilməsi  dillərdə,  o  cüm lədən  türk  dillərində  geniş  yayılmış- 
dır;  ölümün,  bəzi  xəstəliklərin,  insana  xəsarət  toxundura  biləcək 
bəzı  əsatiri  varhqların,  allahlann  və  ruhların  adını  dilə  gətirm ək 
qadağan  edilmişdir,  tabulaşdırılm ışdır.  Çox  vaxt  qəbilənin  əsas  ov 
heyvanlarmın  adı  tabu  edilir.  Bu,  insanların  qədim   zamanlardan 
əşyalan  onların  admı  bildirən  sözlərlə  eyniləşdirilm əsindən  irəli 
gəlırdi.  Zaman  keçdikcə  dövlət  və  hərbi  sirlər  tabu  edilmiş,  yəni 
dövlət  və  hərbi  sirlər  haqqında  danışm aq  və  ya  yazm aq  qadağan 
edilmiş,  cəm iyyət  inkişaf  ctdikcə  ədəbdən  kənar  sözlərin, 
söyüşlərin,  vulqar  sözlərin  ədəbi  dildə  (istər  yazılı,  istərsə  şifahi 
nitqdə)  işlodilməsinə  tabu  qoyulmuşdur.  B eləliklə,  etnoqrafık 
termin dilçılik tcrmininə  çevrilmişdir.
E vfem izm   termini  yunan  dilinin  euphem eö  sözündən  ya- 
ranmışdır,  mənası  « ədəblə  danışıram»  deməkdir.  Dilçilikdə  bu 
tcrmin  tabu  edilmiş,  qadağan  edilmiş  sözlərin  əvəzin ə 
İ
ş
U
k ü
I- 
məsinə  icazə  verilən,  qadağan  edilmiş  sözləri  əvəz  edən  sözlərə 
deyilir.
Tabu  və  evfcrizm  hadisəsinə  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  də  rast  gəlm ək  olar.  Q ədim   türk  yazısı  abidələri  mətn- 
lərində  söhbət  düşm əndən  gedəndə  həm işə  ö lti  «öldü»,  ölürtim  
«öldürdüm»,  ölürm iş «öldürmüş»,  ö lü rtim iz «öldürdük»,  y o k   boltı 
«yox  oIdu»,  «m əhv  oldu»  və  bunlara  bənzər  sözlər  (xəbərlər) 
işlədilir,  söhbət  m üsbət  surətdən  gcdəndə  isə  kərg ək  /bo///«həlak 
oldu».  ki>rg;)k  bolm ış  «həlak  olmıış»,  uçdı  «uçdu»,  uçm ış  «uç- 
muş»,  uça  barm ış «uçaraq  gctmiş»,  uça  bardı  «uçaraq  getdi»,  uça 
bardıfjız 
getdiniz»,  kün,  a y  aztdım  <.  ayı  azdım  (yəni,
görm ədim )»,  adırralu  bardıtjız  «ayrılaraq  gctdiniz»,  bökm ədim  
«doym adım »,  adınldım   «ayrıldım»  kimi  sözlərdən  istifadə  edilir. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  m ətnlərində,  bir  dəfə  də  olsun, 
ək sin ə,  yəni  m üsbət  surət  üçün  birinci  tip,  m ənfı  surət  üçün  ikinci 
tip  xəbərlərin  işlədilm əsinə  təsadü f  cdilmir.  Dem əli,  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  m üsbət  surətlər üçün  ö l« ö lm ə k»   felinin

işlədilm əsi  tabu  edilir  v ə   həm in  felin  əv əzin ə  yuxanda  gö stərilən 
evfem izm lərdən  istifadə  edilir;  m əsələn:  ö z i ya fjıltı,  kağanı  ö ltı 
(K T  ş  20)  «Özü yanıldı,  xaqanı  öldü».  K ağanın anta  ölirtim iz,  ilin  
a ltm ız   (K T   ş  38)  «Xaqanm ı  onda  öldürdük,  elini  aldıq».  E d iz  
bodun anta  ö lti (K T   ş  6)  «Ediz  xalqı  onda  öldü».  K u şu   tu tu k b irlə  
süljüşm iş,  ərin ko p  ölürm iş (K T  şm  1)  «K uşu  tutuk  ilə  döyüşm üş, 
döyüşçülərinin  ham ısını  öldürmüş».  A lp   Şalçı  akm   binip  onlayu 
təgdi,  a z eJtəbərig tutdi,  a z bodun a n ta y o k  boltu (K T  şm 2  3) «A Ip 
Şalçının  ağ  atm ı  m inib  hücum   etdi,  az xalqmm  eltəb»rini  tutdu,  az 
xalqı  onda  yox  oldu».  M ənfi  planda  işlədilm iş  bciə  nüm unələrdən 
abidələrin  m ətnlərindən  yüzlərlə  gətürıo^f  olar,  lakin  yuxarıda 
göstərilm iş  evfem istik  ifadələrin  düşmən  üçün,  düşm ən  haqqm da 
işlədilm əsinə  rast  gəlmp^<  oimaz.  Əksinə,  m üsbət  surətlər  üsün 
tabu  edilmiş  n / " i ’inıək»  feli  əvəzinə  həm işə  evfem istik  ifadələr 
işlədilir;  m əsələn:  fsig ,  kü çü g  birür bunça törüg kazğanıp inim  K ü l 
tigin  öv/ ança  k ə rg ə k   boltı  (K T  ş  30)  «İşini,  gücünü  verərək  bu 
qədər  qanun  qazamb  kiçik  qardaşım  Kül  tigin  özü  elə  vəfat  etdi». 
Ü zə  tetjrikən  İü i  y ılk a   y etin ç  a y   kü çlig   alp  kağanım da  adıranu 
b a rd ıtjız{0   12).  «Ü stdə  tann  xan  əjdaha  ili  yeddinci  ayda  güclü 
igid  xaqanımdan  ayrılaraq  getdiniz».  K a tjım   kağan...  törüg 
kazğam p  uça  barm ış {Y J:  ş  15-16)  «Atam  xaqan...  qanun  qazanıb 
uçaraq  getmiş».  B ilm ə d ü k   üçün,  yablakm   üçün  eçüm   kağan  uça 
te /(* (K T  ş  24).  «Qanmadığm üçün,  pis  olduğun üçün  əm im  xaqan 
uçaraq  getdi».  Inim  K ü l tigin k ə rg ə k  baltı (K T   şm  10)  «K içik qar- 
daşım   K ül  tigin  vəfat  etdi».  Yağıka  ya ltju s  oplayu  təgip,  opulu 
kirip   özü  kısğa  k ə r g ə k   boltı  (K Ç   23)  «Y ağıya  yalnız  sürətlə 
hücum  edib,  arasma  girib  özü  qısa  (qəfıl)  həlak  oldu».  ...ilirjiz 
üçün  kazğanu  ö z  k u y   y ıta   s iz   adırıldıtjız  (Y   26)  «...eliniz  üçün 
qazanaraq  öz  saraymızda,  əfsus,  siz  aynldm ız».  Uyar  b əgım kə 
adırütım ,  uyar  kadaşım ka  adırıltım   (Y  17)  «M əşhur  bəyim dən 
aynldım ,  m əşhur  dostumdan  aynldım ».  K uyda  kişim ə,  yıta, 
adıralu  b a r d ım ız (Y   18)  «Sarayda  adam lanm dan,  əfsus,  aynlaraq 
getdik».  S izim ə   kün,  a y   azıdim   (Y  11).  «Sizi,  günü,  ayı 
görmədim».  Üç  oğlım a  adırıldım ,  y ıta   bökm ədim   (Y   11).  «Uç 
oğlumdan  aynldım ,  əfsus,  doymadım».  K anım ka,  elim kə  bok-
madım,  kuyda kunçuyum ka  adırıldım  (Y   8).  «Xanım dan,  elimdən 
doymadım,  sarayda xanımım dan ayrıldım » və  s.
Burada  qədim   türk  yazısı  abidələri  dilindən  tabu  və  evfe- 
tnizmlərə  aid  təkcə  bir  nüm unə  gətirildi.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələri  dilindən  tabu  və  evfem izm   hadisələri  h ələ  lazımmca 
araşdırılmamışdır.
ETİMOLOGİYA
Etimologiya sözlərin m ənşəyini  öyrənən dilçilik sahəsidir.
Etim ologiya  termini  yunan  dilindən  ahnm ışdır.  Yunanca 
ctymologio  sözü  etym on  «həqiqət»  və  logos «söz,  təlim »  sözləri- 
nin birləşm əsindən törəm işdir və  «sözün m ənşəyi  haqqında təlim » 
mənasmı  verir.  E tim ologiya term ininin  iki  m ənası  vardır:  1)  sözün 
mənşəyi  və 2)  sözün m ənşəyini öyrənən,  araşdıran elm.
Türkologiyada  belə  bir  fıkir  mövcuddur  ki,  ilkin  türk  sözləri 
bir  hecadan  ibarət  olm uşdur,  iki  və  daha  aıiıq  hecadan  təşkil 
olunan  sözlər  sonradan  yaranmışdır.  Ç oxhecalı  sözləp  ya  ilkin 
təkhecalı  sözlərin  birləşm əsi,  ya  da  təkhecalı  sözlərə  sözdüzəldici 
şəkilçilərin  əlavə  edilm əsi  vasitəsilə  əm ələ  gəlm işdir.  Türk 
dillərində  şəkilçilərin,  habelə  köm əkçi  sözlərin  (köm əkçi  nitq 
hissələrinin)  do  müstəqil  sözlərdən,  leksik-sem antik  m ənası  olan 
sözlərdən  əm ələ  gəlm əsi  haqqm da  olan  nəzəriy yən i  əsas 
götürsək,  onda  bu  dillərdə  iki  və  ya  daha  artıq  heca  təşkil  edən 
sözlərin  m üstəqil  leksik-semantik  m ənası  olan  ilkin  təkhecah 
sözlərin  birləşm əsindən  əm ələ  gəldiyini  söylom ək  olar.  Lakin 
nəinki  müasir  türk  dillərində,  hətta  bizə  q ədər  gəlib  çatan  ən 
qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  təkhecah  sözlərin 
birləşib  yeni  söz  əm ələ  gətirm əsi  prosesini  izləm ok  nəinki 
çətindir,  hətta  mümkün  dcyildir.  Bununla  belə  istər  m üasir  türk 
dillərində,  istərsə  türk  xalqlarmın  ən   qədim   yazıh  abidələrinin 
dilində  sözlərin  etimoiogiyası  haqqm da  m üəyyən  fıkir  söyləm ək 
olar;  türk  dillərində  bəzi  sözlərin  m ənşəy’  üzdədir  və  tədqiqat  işi 
aparm adan  da  onlarm  etimologiyasmı  izah  etm ək  olar,  bəzi 
sözlərin  m ənşəyini  aydmlaşdırmaq  üçün  onlarm   üzərində  ciddi 
tədqiqat  işi  aparm aq  və  onlann  etimologiyasmı  elmi  əsaslar 
üzərind ə  m üəyyənləşdirm ək  olar,  üçüncü  qism  sözlər  haqqmda

yalnız  fərziyyələr  irəli  sürm ək  olar,  dördüncü  qism   sözlərin 
m ənşəyi haqqm da bir  söz dem ək olmaz.
M əlum   olduğu  kimi,  türk  xalqlarm m   əlim izə  gəlib  çatan  ən 
qədim  yazılı  abidələri  göytürk  O rxon-Y enisey  yazısı  abidələridir. 
Lakin  lüğət  tərkibinin  azlığmı  çıxsaq,  göytürk  abidələrinin  dili 
leksikası  və  qrammatikasmm  inkişaf səviyyəsinə  görə  müasir  türk 
dillərindən  heç  də  geri  qalmır.  Sözlərin  fbrm alaşm ası  baxımmdan 
da  göytürk  abidələrinin  dili  m üasir  türk  dillərindən  fərqiənm ir. 
Dilin  hər  hansı  qatı  baxım m dan  yanaşsaq,  göytürk  yazısı 
abidələrinin  dili  artıq  yüksək  səviyyədə  fbrmalaşmış,  təşəkkül 
tapmış  bir  dildir  -   onun  inkişafı,  dem ək  olar  ki,  müasir  türk 
dillərinin  inkişafı  səviyyəsindədir.  B uradan  belə  bir  nəticəyə 
gəlm ək  olar  ki,  m övcudluğunun  O rxon-Y enisey  dövrünədək  türk 
dilləri  hətta  tarix  üçün  uzun  v ə  səm ərəli  bir  inkişaf  prosesi 
keçmişdir  və  artıq  göytürk  O rxon-Y enisey  yazısı  abidələrinin 
m ətnlərində  fonetikası,  leksikası,  m orfologiyası,  sintaksisi,  hətta 
böyük Orxon kitabələrində üshıbiyyatı  da yüksək d ərəcədə  inkişaf 
etmiş bir dil kimi təzahür etmişdir.  Bu,  bir tərəfdən,  yaxşıdır -  türk 
dillərinin  yaşmı  tarixin  əlçatm az  ənginliklərinə  aparır,.  digər 
tərəfdən,  (sözlərin  etimologiyasmı  araşdıran  tədqiqatçı  üçün) 
pisdir,  çünki  bu  dərəcədə  yüksək  səviy yəd ə  inkişaf  etmiş  diUn 
sözləri  üzdə  olan  etimoloji  araşdırm alar  üçün,  dem ək  olar  ki,  heç 
bir material vermir.
Türk  dillərində  sözlərin  etim ologiyası  haqqm da  ümum iyyət- 
lə  türkologiyada  («Türk  dillərinin  etim oloji  lüğəti»  -  3  cilddə, 
«Qazax  diHnin  etimoloji  lüğəti»  -  4  cilddə)  olduğu  kimi,  Azər- 
baycan  dilçiliyində  də  (Ə .M .D əm irçizadənin  «50  söz»  kitabçası,
A.A.Axundovun  m əqalələri)  m üəyyən  q ədər  tədqiqat  apa- 
rılmışdır.  Burada  m əqsəd  nəinki  m üasir  türk  dillərinin,  hətta 
qədim  türk  yazısı  abidələri  dilinin  lü ğət  tərkibini  etimoloji 
baxımdan  araşdırmaq  deyildir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  işlənən  sözlərin  etimologiyasmı  araşdırm aq  ayrıca tədqiqat 
işidir  və  böyük  zəhm ət  tələb  edir.  B urada  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin 
dilində 
işlənmiş 
və 
türk 
dillərində 
sözlərin 
etimologiyasma  həsr  edilmiş  əsərlərin   diqqətindən  yaymmış  yal- 
m z bir neçə sözün etimologiyası nəzərd ə keçirilir.
Bütün  dünya  dillərində  olduğu  kimi,  türk  dillərində  də 
qohumluq  münasibəti  bildirən  sözlər  ilkin  sözlərdəndir;  ata,  ana, 
bacı,  qardaş,  əm i,  bibi,  xala,  dayı,  nənə,  baba.  Q ohum luq  münasi- 
bəti  bildirən  sözlərdən  tək cə  ikisi  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  işlənir:  ata,  ana.  Bu  sözlərlə  yanaşı,  eyni  m ənada  daha  iki 
söz də  işlənir:  kaQ «ata»,  ö g  «ana».  K aiJ «ata»  sözünün  etimologi- 
yası  qaranhqdır,  lakin  ö g  «ana»,  ata və  ana sözlərinin  etimologiya- 
sını aydmlaşdırmaq olar.
Kül  tigin  abidəsində  belə  bir  cüm lə  işlənir:  A r ık   o k  sən, 
açsık,  to sık  öm əzsən,  b ir  todsar,  a çsık  ö m əzsən  (K T   c  8)  «Arıq 
oxsan,  aclıq,  toxluq  bilm əzsən,  bir  doysan,  achq  bilm əzsən».  Bu 
cümlədə  iki  dəfə  ö m əzsən   feli  işlənm işdir.  Fel  qeyri-qəti  gələcək 
zamanm  inkarmm  ikinci  şəxsin  təkindədir.  ö+ m ə+ (ə)z+ sərr, 
inkarhq  və  zaman  şəkilçilərində  yanaşı  işlənən  ə  saitlərindən  biri 
düşür.  Göründüyü  kimi,  sözün  kökü  ö  felidir.  H əm in  fel  özünü 
Azərbaycan  dilindəki  öyüd,  öyrən,  öyrəş,  ö yrət  sözlərində  də 
göstərir.  Ö  felinə ^ şək ilçisin i (sam itini) artırmaqla ö g ism i yaranu". 
Hər  iki  söz  arasmda  sıx  m əna  əlaqəsi  mövcuddur:  ö   feli  «öyrət- 
mək»  m ənası  ifadə  edir,  ö g  ismi  isə  öyrədən,  ö yü d   verən,  n ə sih ə t 
verən mənasmdadır;  m əlum dur  ki,  uşağa  m ünasibətdə  ananm  əsas 
vəzifəsi  onu  öyrətm əkdir,  ona  təlim -tərbiyə  verm əkdir.  Y eri 
gəlmişkən,  qədim  türk yazısı  abidələrinin dilində işlənən  ögə sözü 
də  ö  felindən  əm ələ  gəlm işdir:  ö+ ga 
şəkilçisi  nəyə  isə 
maliklik  m əfhum u  m ənasm ı  ə m ə lə   gətirir.  Ö gə  -  ö-yə  (biHyə, 
savada)  m alik  olan,  yəni  b  i  1  ə  n,  b  i  I  i  y  i  o  1  a  n,  b  i  1  i  c  i 
deməkdir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  sıx-sıx  işlənən 
bilgə  sözü  də  b il  felinə  -gə  şəkilçisinin  artırılması  ilə  əm ələ 
gəlmişdir:  "bilici",  "müdrik"  m ənalannı  ifadə edir.
M üasir  türk  dillərində  ata  və  ana  sözləri  sadə  söz  kimi 
təqdim  edilir,  lakin  ög «ana»  sözü  kimi  bu  sözlər  də  törəm ə,  dü- 
zəltmədir.
M oyun  çör  abidəsində  belə  bir  cüm lə  işlənir:  T ay  b'ilgə  tu- 
tukığ ...  ya b ğ u   atadım   (M Ç  11-12)  «Tay  bilgə  tutuku...  yabğu 
adlandırdım »  (yəni  yabğu  adı  verdim ).  Buna  bənzər  bir  cüm lə  də 
Kül  tigin  abidəsində  işlənir:  B ars  bəg  erti,  kağan  a t  bunta  b iz 
b ir tim iz iK J   ş  20).  «Bars  bəy  idi,  xaqan  adını  burada  biz  verdik». 
Bu  iki  cüm lədə  «atadım»  və  «at  birtimiz»  sözlərinin  (fellərinin)

semantik  mənası  birdir;  ad  verm ək.  A ta d ım   sözü  bu  tərkib 
hissələrinə  ayrılır;  a/« ad »   (isim )+a (adlardan  fel  düzəldən  şəkilçi; 
bu  şəkilçi  müasir  türk  dillərində  də  adlardan  fel  əm ələ  gətirir; 
m əsələn,  san  «say»-  sana  «saymaq»)+dif  (şühudi  keçmiş  zaman 
şəkilçisi)+/77  (birinci  şəxsin  təki).  D em əli,  felin  kökü  ata  sözüdür 
və  0  at  «ad»  ismindən  törəmişdir,  "ad  verm ək"  m ənasm ı  ifadə 
edir.  Bütün  dünya  dillərinin,  o  cüm lədən  türk  dillərinin  qədim 
dövründə onlarda işlənən sözlərin sinkretik,  diffuz m əna  daşıdığmı 
nəzərə  alsaq,  onda deyə  bilərik ki,  ata sözü  "ad  ver  (m ək)"  mənası 
ilə  yanaşı  "ad  verən"  mənasmı  da  ifadə  etm işdir.  B eləlilə,  ata sözü 
əvvəllər  fellik  məflıumu  ilə  yanaşı,  "ad  verən"  m ənasm ı  daşımış, 
sonralar  tam  substantivləşərək  indiki  "valideynlərdən  biri"  məna- 
smda  işlənmişdir.  Türk xalqlarmm h əy at tərzini  n əzərə  alsaq,  vaH- 
deynlərdən birinə verilən bu ad  sözün  leksik m ənasm da  özünü tam 
doğruldur:  köçəri  maldarhq  həyat  tərzi  şəraitində  ata  uşağı  ha- 
zırlamış,  ona  ad  vermiş  (türk  xalqlarm da  uşağa  adı,  adətən,  ata 
qoyur), 
lakin 
uşağm 
böyüm əsindən, 
tərbiyəsindən 
xəbəri 
olmamışdır,  çünki  onun  həyatı  at  belində  keçm işdir,  ya  çöldə 
ilxısmı, naxırmı,  süi'üsünü,  davarmı otarm aqla m əşğul  olmuş, ya da 
başı  hərbi  yürüşlərə  qanşmışdır.  Y uxarıda  ög  "ana"  sözünü 
araşdırarkən  gördüyümüz  kimi  və  aşağıda  ana  sözünü  təhhl 
edərkən  görəcəyim iz  kimi,  uşağm  teU m -tərbiyəsi  ilə  ana  məşğul 
olmuşdur.
A na  sözü  də  ata  sözü  kimi  törəm ə,  düzəlm ə  sözdür.  Sözün 
kökü  an
 
ismidir.  Bu  söz  müasir  A zərbaycan  dilində  anm aq
 
(yada 
salmaq)  felində,  anlaq {an-t-Iaq)
 
ism ində  v ə  anlam aq
 
(an+Ia)  "başa 
düşmək"  felində  özünü  qoruyub  saxlam ışdır.  -a şəkilçisi  haqqmda 
bir az əvvəl  artıq damşılmışdır.  A n a "an  verən",  yəni  təlim -tərbiyə 
verən,  anlaq  verən  deməkdir.  Bu,  istər  q əd im   türk  üçün,  istərsə 
müasir  türk  üçün  (fərqi  yoxdur)  h əq iq ətən   də  belədir:  müasir 
türkün  ailəsində  ananm  öhdəsinə  düşən  v əzifə  qat-qat  artsa  da, 
yenə  də  uşağm  tərbiyəsində  əsas  am il  anadır.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  böyük  qardaş
 
və  k iç ik   qardaş,  b ö yü k  bacı
 
və 
k iç ik   bacı
 
m əfhum larım n  hərəsini  ifadə  etm ək   üçün  ayn ca  sözlər 
mövcuddur,  lakin üm um iyj'ətlə,  bacjvQ
 
^arüfe^m əfhum lannı  ifadə 
etm ək üçün aynca sözlər yoxdur.
Qardaş  sözü  haqqm da  Ə .M .D əm irçizadənin  tamamilə 
doğru  olan  araşdırması  vardır;  qarm+da+eş-,  yerhk  halda  olan 
qann  sözünün  göytürk  dilində  tez-tez,  müasir  Azərbaycan 
dilində  isə  nadir  hallarda  işlənən  və  "dost"  mənasını  ifadə  edən 
eş  sözü  ilə  birləşm əsindən  əm ələ  gəlmişdir,  «qannda  dost» 
mənasını  verir.
Bacı  sözü  bac  kökündən  {bac  -  xərac,  bac  "verilən  bir 
şey")  və  - / şəkilçisindən  əm ələ  gəlmişdir;  -a şəkilçisi  "vermək" 
məfhumu  ifadə  edirdisə,  -/ şəkilçisi  "verilmək"  m əfhum u  ifadə 
edir,  Bacı  «bac olaraq,  bac  kimi  verilən» deməkdir.
Türkoloji  ədəbiyyatda  birinci  və  ikinci  şəxs  tək   və  cəm 
əvəzliklərinin  m ənşəyi  də  düzgün  izah  edilmir.  Guya  bu  əvəz- 
liklərin  cəmi  suppletivizm yolu  ilə onlann təkindən törəm işdir.
Türk  dillərinin  ən  qədim   dövrlərində  üm um iyyətlə  birinci 
şəxs  üçün  bi,  üm um iyyətlə  ikinci  şəxs  üçün  s i sözü  işlənmiş, 
tək  və  cəm  h ələ  bir-birindən  ayrılmam ışdır.  Sonralar  tək  və 
cəmi  ayırmaq  üçün  təkə  -  n,  cəm ə  -  z  şəkilçisi  artırmışlar.  Tək 
kəm iyyətini  əm ələ gətirm ək  üçün  artınlan n  şəkilçisinin  səbəbi- 
ni  (etimologiyasını)  izah  etm ək  olmur,  cəm i  əm ələ  gətirm ək 
üçün  -  zşəkilçisinin  artınlm ası  aydmdır;  z ü n sü rü   türk  dillərinin 
ən  qədim   dövründə  cütlük  kəm iyyətini  yaratmış,  tədricən  cəm- 
lik  mənasım   kəsb  etmişdir.  B eləliklə,  birinci  şəxsin  təki  bin,  cə- 
mi  biz,  ikinci  şəxsin  təki  sin,  cəm i  .9/>əvəzIiyi  ilə  ifadə  cdilmiş- 
dir.  Cəm   əvəzliklərdə,  qırğız  dilindən  başqa,  sonrakı  inkişaf 
dövründə  heç  bir  fonetik,  habelə  qrammatik  dəyişiklik  baş 
verm əm işdir;  qırğız dilində  isə  ikinci  şəxsin  cəm ində  ümumtürk 
s iz  əvəzliyi  əvəzinz  siler əvəzliyi  işlənir  (üm um iyyətlo,  ikinci 
şəxsin  ifadə  cdən  Ä'/əvəzliyi  ü zəm ə  cütlük  kəm iyyəti  bildirən  z  
ünsürü  əvəzinə,  qeyri-m üəyyən  cəm lik  bildirən  və  güm an  ki, 
sonralar yaranan  -/erşəkilçisi  artınlır).  İkinci  şəxsin  təkində  bəzi 
türk  dillərində  sin  şəkli  qorunub  saxlanmış,  digərlərində  isə 
qapalı  /sa itin in   açıqlaşmağa  doğru  inkişah  nəticəsində  sen,  sən 
şəkiiləri  yaranmışdır.  Birinci  şəxsin  təkində  isə,  müasir türk dili 
istisna  cdilm əklə,  daha  böyük  şəkil  dəyişiklikləri  baş  vermişdir. 
M üasir  türk  dilində  qapah  /  saitinin  açıqlaşmağa  doğru  inkişafı

ilə  əlaqədar  bin  şəkli  ben  şəklinə  düşmüşdür.  D igər  türk 
dillərində  dəyişiklik təkcə  saitlə  bitmir.  Ə vvəl,  türk  dilləri  üçün 
səciyyəvi  hal  olan  b səsinin m  səsinə  keçm əsi baş  verm iş,  sonra 
isə  qapalı  y'saitinin  açıqlaşmağa  doğru  ink'şafı  n əticəsində  onun 
e  və  ə   variantları  törəm iş,  indi  müasir  türk  dillərinin  böyük 
əksəriyyətində  işlənən  m m ,  m en,  m ən   şəkilləri  yaranm ışdır. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  birinci  və  ikinci  şəxs 
əvəzliklərinin  göstərilən  bütün  variantları  işlənir;  ben,  m in, 
m en,  m ən,  biz; sin,  sen,  sən,  siz.
Türk  dillərinin  qədim   dövrlərində  sözlər  sinkretik,  diffuz 
m ənaya  m alik  olm uşdur,  yəni  eyni  bir  söz  eyni  zam anda  həm  
ad,  h əm   də  fel  m ənaları  daşımışdır.  Sonralar  həm in  sözlərə 
addüzəldən  şəkilçilər  artırmaqla  adlar,  feldüzəldən  şəkilçilər 
artırmaqla  fellər  ə m ə lə   gəlmişdir.  M əsələn,  türk  dillərinin 
qədim  dövrlərində k ö  sözü eyni zamanda h əm  görm ək prosesini, 
həm   də  bu  prosesi  icra  edən  alətin  admı  bildirm işdir,  sonralar 
proses  v ə  aləti  bir-birindən  ayırmaq  üçün  həm in  sözə  şəkilçilər 
əlavə etm işlər;  fel yaratm aq üçün  -rşəkilçisindən,  isim  yaratm aq 
üçün  -z   şəkilçisindən  istifadə  edilmişdir;  irör  "görm ək",  k ö z  
"göz".  G örünür,  türk  dillərində  ilkin  sinkretik,  diffuz  köklərdən 
üm um iyyətlə  fel  yaratm aq  üçün  -r,  isim   yaratm aq  üçün  -z  
ünsüründən  istifadə  edilmişdir.  Türk  dillərinin,  o  cüm lədən 
qədim   türk  yazısı  abidələri  dilinin  faktları  bu  fıkri  sübut  etm ək 
üçün  əsas  verir.  M əsələn,  k u ts ö m   ilkin  sinkretik  kök kim i  həm  
«bəxt»,  h ə m  d ə «bəxti olmaq» m ənalarm ı bildirmişdir,  bu sözə r  
ünsürü  artırm aqla  fel,  2- ünsürü  artırmaqla  ad  əm ələ  gəlir:  kutur 
"qudurmaq",  kutuz"quX nz".
Türk  dillərinin  ə n   qədim  dövrlərində  ilkin  türk  sözlərinin 
fəaliyyəti  tək cə  sm kretik  ad-fel  vəzifəsi  daşım ası  ilə  bitmir. 
Türk  dillərində  tək hecah   sözlər  daha  geniş  m əna  daşım ış,  dilin 
inkişafı iiə  əlaqədar olaraq belə sözlər m ü xtəlif ünsürlər (bunlan 
h ətta  şəkilçi  adlandırm aq  olmaz)  artırm aqla  onlarm   mənası 
könkretləşdirilm işdir.  M əsələn,  on  birinci  Y enisey  abidəsində 
"getmək"  feli  m ənasm da  k i sözünə  təsadü f edilir.  Görünür,  türk 
dillərinin  qədim   dövrlərində  k i   sözü  üm um iyyətlə  hərəkət
məfhumu  ifadə  etmişdir.  Sonralar  türk  dillərinin  inkişafı  ilə 
əlaqədar  olaraq  bu  sözə  m ü x təlif ünsürlər  artm naqla  hərəkətin 
növü  konkretləşdirilmişdir:  t   ünsürü  danışandan  uzaqlaşan 
hərəkət  m əfhum unu  { k it  "get"),  /   ünsürü  dam şana  yaxmlaşan 
hərəkət  m əfhum u  (k il  "gəl"),  r   ünsürü  n ə  isə  daxilə  yönələn 
hərəkət  m əfhum unu  {kir "gir"),  ç  ünsürü  m aneəni  d ə f  etmiəklə 
icra  edilən  h ərək ət  m əfhum u  {kiç  "keç"),  z  ünsürü  pərakəndə 
şəkildə  icra  edilən  h ərək ət  m əfhum u  { k iz  "gəz")  ifadə  edən  söz 
əmələ gətirmişdir.
Q ədim  türk  dilində  tabış  "tullanmaq,  hoppanm aq"  məna- 
smı  bildirmişlər.  Bu  sözə  daimi  xasiyyət  m ənası  yaradan  -ğan 
şəkilçisi  artırmaqla  xasiyyəti  tullana-tullana,  hoppana-hoppana 
qaçmaq olan  tabışğan "dovşan"  adı  (isim) yaradılmışdır.  Sözlərin 
bu  cür  etim onlaşdınlm asm a  qədim   türk  yazıh  abidələrinin 
dilindən yüzlərlə nüm unə gətirm ək  olar.
Qədim  türk  yazıh  abidələrinin  dilində  bəzi  xüsusi  insan 
adlarmm  da  etimonu  m araqhdır.  N üm unə  üçün  iki  adm 
etimonunu  açaq;  İJtərişvə  Kapağan.
İlteriş  xaqan  Aşina  qəbiləsinin  başçısı  olanda,  ho lə  682-ci 
ildə  Çin  istibdadm a  qarşı  üsyan  qaldırmazdan  əvvəl  Çin 
qaynaqlannda  Qu-du-Iu  xan  adlandınhr.  Bu,  göytürk  dilində 
Kutlığ  xan  antroponiminin  çincə  transkripsiyasıdır.  K u th ğ ^ ö m  
iki  morfem dən  ibarətdir:  k u t A zərbaycan  dilində  "bəxt"  demək- 
dir,  h ğ   şəkilçisi  isə  A zərbaycan  dilindəki  bir  şeyin  varhğmı 
bildirən  -h  şəkilçisi  ilə  ekvivalentdir.  D em əli,  göytürk  sözü 
K u th ğ   m üasir  Azərbaycan  dilində  bəxtH,  x o şb ə x t  sözlərinə 
bərabərdir.  K u th ğ   xan  türk  dövlətinin  başmda  durandan  sonra 
İitəriş/Eltəriş  xaqan  admı  qəbul  edir.  Bu  da  onun  yeni  ictimai 
vəziyyətini  əks  etdirirdi.  İitəriş/E Itəriş  sözü  üç  morfem dən 
ibarəidir:  İI/E I  sözü  Azərbaycan  dilində  el,  ölkə,  xalq,  d ö vlət 
m ənasm m  verir,  tə ri sözünün  göytürk  yazışı  abidələrindəki  törü 
sözü  ilə  əlaqələnlirm ək  olar,  m üasir  Azərbaycan  dilindəki 
qanun,  qayda,  adət-ən ən ə  sözlərinin  m ənasm ı  özündə  birləşdi- 
rir,  - ş  morfemi  isə qayıdışhq,  özündə  toplama,  özündə ək s etdir-

mə  m əfhum u  bildirir.  Beləliklə,  İltəriş/EItəriş  xaqan  elin  qanu- 
nunu özündə cəm ləyən xaqan mənasını verir.
İltəriş  xaqandan  sonra türk dövlətinin başçısı  K apağan  xa- 
qan  olur.  K apağan  xaqanm  türk  taxtma  oturmazdan  əvv əlk i  tü rk  
adı  türk  m enbələrində  təsbit  edilməm işdir.  Çin  m ə n b ələrin d ə 
onu  M o  çjo  adlandırırlar.  Çjo  sözü  Çin  dilində  ən   y ü k sək  
(generaldan  da  böyük)  hərbi  rütbəni  ifadə  edir,  göytürk  d ilind ə 
bu  rütbə  çur və  ya  çor sözü  ilə  göstərilir  ygöytürk  əlifbasm da  o 
və  u sait  səsləri  bir  işarə  ilə  göstərilir).  Buna  görə  də  qaynaqlar 
onun  türk  admı  çox  vaxt  M oçur  kimi  qeyd  edirlər.  Lakin 
m əlum dur ki,  Çin dilindəki M o sözü göytürk dilində  işlənən  b ə g  
"bəy"  sözünün  Çin  transkripsiyasmda  verilm əsindən  başqa  bir 
şey  deyildir.  Onda  Ç in  transkripsiyasmdakı  M o  çjo  heroqlifləri 
göytürk dilində  5o ^(A zərb ay can   dihndə bəy)  ç u rv ^  ya B ə g  çor 
kimi  verilm əhdir.  D em əh,  K apağan  xaqanm  taxta  oturm azdan 
əvvəlki  türk  adı  B əg  çor  olmuşdur.  O,  İltəriş  xaqanm  ortancıl 
qardaşıdır,  İUəris  xaqan  vəfat  etdikdən  sonra  türk  taxtm a  otum r 
və  K arağan  xaqan  adı  qəbul  edir.  Kapağan sözü  iki  m orfem dən 
ibarətdir;  ka p   feh  Azərbaycan  dihndəki  "qapmaq"  feh  ilə  eyni 
kökdəndir  v ə  eyni  m ənam   ifadə  edir;  -  a ğ m   şəkilçisi  də  m üasir 
A zərbaycan  dilində  işlənir.  Bu  şəkilçi  h əm   göytürk,  həm   də 
müasir  A zərbaycan  dihndə  fellərə  artırıldıqda  daimi  xasiyyət, 
əlam ət  bildirən  sifət  əm ələ  gətirir.  Kapağan  "qapağan"  xasiy- 
yəti  qapmaq  olan  dem əkdir.  Göytürk  dihndə  kapağan sifəti  sub- 
stantivləşərək  isim  kim i  işlənir  v ə  xaqanm  admm  A zərbaycan 
dihndəki  (ahnm a)  fa teh sözünün  m ənasm ı  verir;  Kapağan kağan 
"Qapağan  xaqan"  və  ya  "Fateh  xaqan"  dem əkdir.  Yeri  gəlm iş- 
kən,  dördüncü  Y enisey  abidəsindəki  K ıyağan  adı  da  k ıy   "qıy- 
maq,  doğramaq"  fehnə  -  ağan  şəkilçisini  bitişdirm əklə  əm ələ 
gəlm işdir və  xasiyyəti qıymaq,  yəni doğramaq oian deməkdir.
Sözün  etimologiyasmı  m üəyyənləşdirm ək  xüsusi  bihk  və 
vərdişlər  təiəb   edir.  X arici  oxşarhğa  görə  sözün  etimologiyasmı 
açmaq  əksər  haharda  səhvə  səbəb  olur.  X aricə  oxşarhğa  görə 
sözün  etimoiogiyasmı  m üəyyənləşdirm ək  dilçihk  elm ində  "xalq 
etimologiyası"  adlandırıhr.  Etimologiya  isə  ciddi  elmi  əsaslar
üzərində  qurulmalıdır.  Sözün  etimologiyasmı  elmi  əsaslar 
üzərində,  düzgün m üəyyənləşdirm ək üçün  həm in  sözün mənsub 
olduğu  dilin  leksikasmı  (lüğət  tərkibini),  qramm atikasmı  - 
qrammatik  qanun  və  qaydalarmı,  tarixi  inkişaf qanunauyğunluqla- 
rını,  habelə  həmin  sözün  işləndiyi  diHn  mənsub  olduğu  xalqm 
tarixini  mükəmməl  bilmək  lazımdır.  Sözün  etimologiyasmı 
müəyyən etmək istərkən,  həmin sözü  hər hansı bir dilm  sözləri  ilə 
deyii,  lazım  gələrsə,  qohum  dillərin  sözləri  ilə  müqayisə  etmək 
olar. Bütün bu tələblərə riayət edilməzsə, tədqiqatçı fantastik,  lakin 
elmi baxımdan tamamilə səhv olan nəticələrə nail ola bilər.