Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

LEKSİK YOLLA  SÖZ YARADICILIĞI
Leksik  yolla  söz  yaradıcılığı  prosesi,  bir  tərəfdən ,  fonetik 
yolla,  digər  tərəfdən,  morfoloji  və  sintaktik  yollarla  söz  yaradı- 
cıhğı  prosesindən  sadədir.  Leksik  yolla  söz  yaradıcılığı  o  de- 
məkdir  ki,  sözlər  dilə  artıq  hazır  v əziy yətd ə  daxil  olur.  "Leksik 
yolla sözlərin əm ələ  gəlm ə prosesinin m ahiyyəti  ondan ibarətdir 
ki,  burada  yeni  əm ələ  gələn  leksik  vahidlər  (sözlər),  əsasən, 
hazır  bir  şəkildə  dilə  daxil  olur  və  ya  əm ələ  gələn   h ər  hansı 
yeni  leksik  vahid  onun  törədiyi  ilk  m ənşəyindən  öz  m əzm unu 
və  hətta  forması  etibarı  ilə  uzaqlaşır,  yeni  m əzm unlu,  yeni  for- 
mah  m üstəqil  bir  söz  kimi  təşəkkül  tapır».*  Söz  yaradıcıhğm m  
zahirən  sadə  görünən  bu  yolu  əslində  özünəm əxsus  m ürəkkəb 
bir  prosesdir,  çünki  bu  prosesdə  sözlər  bəzən  şəkilco,  bəzon 
məzmunca,  bəzən  isə  həm   şəkil,  həm   d ə  məzmım ca  elə  dəyişir 
ki,  onlarm  m ənşəyini,  törədiyi  sözlə  əlaaəsini  m üəyyənləşdir- 
mək olduqca çətin  olur.
D ilçilik  ədəbiyyatm da  leksik  yolla  söz  yaradıcıhğm m   bir 
neçə tipi  haqqm da danışıhr.
1.  Leksik  yolla  söz yaradıcıhğm m   m übüm   m ənbələrindən 
biri  dilin  dialektlərindən  söz almaqdır.
2.  Q ohum   və  qohum  olmayan  dillərdən  söz  almaq  da 
leksik yolla  söz yaradıcıhğm da m ühüm  əh əm iy yətə malikdir.
3.  D ilin  öz  lüğət  tərkibindəki  çoxm ənalı  sözlərin  omo- 
nim liyə  doğru  inkişafı  da  dilin  lüğət  tərkibinin  zənginləşm ə-

sində  əhəm iyy ətli  rol  oynayır  və  leksik  yolla  sözlərin  əm ələ 
gəlm əsində əsas m ənb ələrd ən biridir.
4.  Söz  daxilində  səsin  dəyişm əsi  və  ya  düşm əsi  nəticə- 
sində  yeni  sözlərin  əm ələ  gəlm əsi  də  leksik  yolla  söz  yaradı- 
cıhğı prosesinin m ənbələrindən biri kim i qeyd edilir.
5.  Söz  kökünün  öz  müstəqiUiyini  itirib  şəkilçi  iiə  qovuş- 
ması,  kök  və  sözdüzəldici  şəkilçiyə  aynla  bilm əm əsi  hallarmı 
da  leksik  yolia  söz  yaradıcıhğm m   m ənbələrindən  biri  hesab 
edirlər.
6.  Leksik  yolla  söz  yaradıcıhğm m   m ənbələrindən  biri  də 
m ürəkkəb  sözlərin sadələşm əsidir.
Söz  daxihndə  səs  dəyişm əsi  v ə  ya  səsin  düşm əsi  yolu  ilə 
yeni  sözlərin  yaranm ası  prosesi  lekisk  yolla  söz  yaradıcıhğı 
deyildir.  Ü m um iyyətlə,  səs  dəyişm əsi  və  səs  düşümü  fonetik 
hadisədir.  Buna  görə  də  bu  yolla  söz  yaradıcıhğı  da  fonetik  yol 
sayılmalıdır.  D ilçihk  ədəbiyyatm da  göstərilən  qalan  beş  üsul 
həq iq ətən   də  leksik  yolla  söz  yaradıcıhğıdır.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələri  dilinin  lüğət  tərkibi  bu üsullarla  zənginləşə  bilərdimi? 
Q ədim   türk  yazısı  abidələri  dilinin  lüğət  tərkibinin  bu  üsullarla 
zənginləşə  bilib-bilm əm əsi  imkanmı  araşdırmaq  üçün  bu 
üsullan nəzərdən  keçirək.
1.  G öytürk  və  qədim   uyğur  dilləri,  bir  sözlə,  qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilləri  öz  dövrləri  üçün  ədəb i  dil  olmuşdur. 
Lakin  istər  göytürk,  istərsə  qədim   uyğur  dilində  hansı  dialekt- 
lərin  m övcud  olm ası,  bu  dillərin  öz  dialektlərindən  hansı  leksik 
vahidləri  alması  v ə  ədəbi  dil  faktma  çevirm əsi  bizə  bəlh 
deyildir.  Ola  bilər  ki,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  mənsub 
olduğu  göytürk  dili  də,  uyğur  dili  də  dialektlərdən  sözlər 
ahnm ası  hesabm a  zənginləşm işdir.  İndi  bunu  sübut  etmək  də, 
təkzib etm ək də m üm kün deyildir.
2.  Q ohum  və qohum  olmayan dillərdən söz almaq m əsələ- 
si.  Təbii  m əsələdir  ki,  istər  göytürklər,  istərsə  qədim   uyğurlar 
boşluqda yaşamırdılar.  Onlar qonşu və  qonşu olmayan digər türk 
xalqlan,  Çin,  Tibet,  monqol,  tımqus-mancur,  soğda,  fars,  yunan 
və  s.  xalqlarla  intensiv  siyasi,  iqtisadi  və  m ədəni  əlaqə və müna-
sibətlərdə olmuşlar.  Bu m ünasibətlərdə h em in  xalqlarm  dillərin- 
dən  söz  almaq  təbii  haldır.  Lakin  istər  göytürk  dilinin,  istərsə 
qədim uyğur dilinin  lüğət tərkibi  m ənşəyinə görə tədqiq edilm ə- 
diyi  üçün  bu  m əsələ  haqqm da  geniş  danışm aq tezdir.  Buna  bax- 
mayaraq,  bu  kitabm  "Leksikologiya"  fəslində  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  ahnm a  sözler  haqqm da  qısa  m əlum at 
verilir.
3.  Güman  ki,  qədim   türk  yazıh  abidələrinin  dilində  çox- 
m ənah  sözlərin  om onim liyə  doğru  inkişafı  ilə  lüğət  tərkibi  zən- 
ginləşmişdir.  İki  m əsələn i  qeyd  etm ək  lazımdır;  a)  Q ədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  sözlərin  çoxm ənahhğı  m əsələsi  h ələ 
lazımmca  araşıdınlm am ışdır  və  buna  görə  də  bu  dildə  hansı 
sözün  çoxm ənahhqdan  om onim liyə  doğru  inkişaf etdiyini  dəqiq 
söyləm ək  m üm kün  deyildir.  b)  "Semasiologiya"  fəslində  om o- 
nim lər haqqm da m əlum at verilmişdir.  D üzdür,  qədim  türk yazısı 
abidələrinin dilində işlənm iş bütün om onim ləri (siyahı  şəklində) 
göstərm ək  əsərin  m əqsədinə  daxil  deyildir  (bu,  om onim lər  lü- 
ğətinin  vəzifəsidir),  lakin  təqdim   edilən  om onim   cütlüklərindən 
aydm  olur  ki,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  işlənm iş 
om onim lərin  böyük  əksəriyyəti  tə sad ü f  nəticəsində  fonetik 
tərkibə  uyğun  g əiən   sözlərdir,  yəni  bu  tip  om onim   sözlər 
arasmda  m ənşə  əlaq əsi  yoxdur.  M ənşəcə  yaxm  olan  om onim  
sözlər  çox  azdır.  H ətta  m ənşəcə  yaxm  olan  a y  (30  gün)  -  a y 
(Y erin  peyki),  apa  (rütbə)  -  apa  (böyük  qohum ),  uç  (qanad, 
cinah)  -  uç (uçmaq)  tipli omonim  sözlərin də çoxm ənah  sözlərin 
om onim liyə  doğru  inkişafı  nəticəsində  yarandığmı  söyləm ək 
çətindir.
4.  Fonetik  yolla  yeni  sözlərin  əm ələ  gəlm əsi  b əhsind e  ta- 
rixin  dərinliklərinde  ilkin  köklərə  səslər artırmaqla yeni  sözlərin 
yaradüm asm dan  danışılm ışdır.  Bu  səsləri  şəkilçi  kim i  qəbul 
etm ək olmaz.  Lakin  şərti  olaraq bu  səsləri şəkilçi  kim i  götürsək, 
onda  nə  vaxtsa,  düzəltm ə  söz  hesab  edilən  həm in  tipli  sözləri 
söz  kökünün  öz  m üstəqilliyini  itirib  şəkilçi  ilə  qovuşması,  kök 
v ə   sözdüzəldici  şəkilçiyə  bölünə  bilm əm əsi  nəticəsində  leksik 
yolla əm ələ gəlm iş  sözlər qrupıma daxil etm ək olar.

5. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  diiində  mürəilərin  sadələşm əsi  yolu  ilə  yeni  sözlərin  yarannıası  prosesi  h ə lə  
başlanmamışdı.
Substantivləşm ə.  Leksik  yolla  öz  yaradıcılığm m   real 
üsullarm dan biri substantivləşm ədir.  Başqa nitq h issələrin ə daxil 
olan  sözlərin  öz  formalarmı  dəyişm ədən  m üəyyən  m ətn  daxi- 
lində  isim  xüsusiyyətləri  kəsb  etməsi  (isim ləşm əsi)  substantiv- 
ləşm ə  adlanır.  Substantivləşən  sözlər  əşya  adı  bildirm ək  xüsu- 
siyyəti  qazanır.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  sub- 
stantivləşm ənin  iki tipinin işləndiyi m üşahidə edilir.
l . S a b i t   s u b s t a n t i v l ə ş m ə .   B elə  substan- 
tiviəşm ədə  söz  iikm  m ənasm ı  qoruyub  saxiam aqla  bərabər  əşya 
adı  bildirm ək  m ənası  da  əld ə  edir.  Bu  halda  söz  həm   isim 
kateqoriyasm a  keçir,  h əm   də  əvvəl  aid  olduğu  nitq  hissəsində 
qalır;  m əsələn;  a tIığ {^A )  "1)  adlı;  2)  ath,  süvari;  yaraklığ (iL lş  
23)  1)  «yaraqlı,  silahh  (adam);  2)  yarağı  olan  adam ",  sm jüglig 
(K Tş  21)  "l)süngülü  (adam);  2)  süngüsü  olan  adam»,  ku lh ğ  
(K T ş  21)  «1)  qullu (adam);  2)  qulu olan  adam»,  k ü ıjlıg iK T ş  21) 
«l)kənizli;  2)  kənizi  olan  adam",  kü çlig   (IB  5,  32)  «1)  güclü;
2)  güclü  olan  adam»,  ku tlu ğ   (Y   19)  «1)  bəxtli;  2)  bəxti  olan 
adam»,  içigmə{fiYy^ş  2 7 ) ,  "1)  tabe olan;  2)  tabe olan adam" və  s.
2. 
O k k a z i o n a l   v ə   y a   m ə t n   s u b s t a n t i v l ə  
ş  m  ə  s  i.  Söz  m üəyyən  m ətn  daxilində  morfoloji  üsulla  əş- 
yavilik  xüsusiyyəti  qazanır,  yəni  əşyavilik  m ənası  daşımayan 
söz  ism ə 
aid  qramm atik  kateqoriyaları  (kəm iyyət,  hal, 
m ənsubiyyət)  əldə edir,  qoşm a ilə işlənir;  m əsələn;  E çim  kağan 
olurjpan  ...çığ a yığ   ba y  kıltı,  a zığ   üküş  k ıltı  (K Tş  16)  "Əmim 
xaqan  oturub...  kasıbı  varh  etdi,  azı  çox  etdi".  K am uğı  biş o tu z 
sülədim iz,  üç y e g irli  süıjüşdim iz  {K Tş  18)  "Hamısı  iyirmi  beş 
(dəfə)  qoşun  çəkdik,  on üç (dəfə) döyüşdük."  İUigig ilsirətdim iz, 
kağanlığığ kağansıratdım ız,  tizlig ig  sökürtim iz,  başlığığ yükün- 
tü rtü rtim iziK T ş  18)  "Ellini  elsizləşdirdik,  xaqanlmı  xaqansızlaş- 
dırdıq,  dizini  çökdürdük,  başhnı  səcdə  etdirdik".  Yağm ısı  ben 
ertim   B ilg ə   T onyukuk  (T  5)  "Qoşulanı  mən  idim,  Müdrik 
Tonyukuk"  və  s.
Adyektivləşm ə.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
leksik  yoila  sözyaratm a  üsullarmdan  biri  də  adyektivləşm ədir. 
Adyektivləşmə  -  feli  sifətlərin  sifətləşm əsinə  deyilir.  Q ədim  
türk  yazısı  abidələrinin  dilindo  feli  sifətlərin  adyektivləşm əsi  - 
ğuçı,  -g ü çi və  -ğuluk,  -g ü lü k  şəkilçilori  vasitəsilə  baş  verir  və 
olduqca geniş yayılmışdır.
Adverbiallaşma.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
leksik  yolla  söz  yaratm a  üsullarmdan  biri  də  adverbiallaşmadır. 
Digər  nitq  hissələrinə  aid  olan  sozlərin  z ə rf  kateqoriyasm a 
keçm əsinə adverbiallaşma (zəfrləşm ə) deyilir.  Q ədim   türk yazısı 
abidələrinin diHndə  adverbiallaşma iki  üsulla baş verir.
1 . L e k s i k - s e m a n t i k   ü s u l .   Bu üsulla  adverbial- 
laşmada zaman  m əfhum u  bildirən  və  adhq  halda  işlənən  isim lər 
müəyyən  bir  m ətndə  öz  substantiv  (isim)  m ənasm ı  saxlam aqla, 
başqa  bir  m ətndə  z ə r f   mənası  əld ə  edir.  Buna  kontekst  adver- 
biallaşması  da  deyilir:  m əsələn:  K a rjm ız,  eçim iz kazğanm ış bo- 
dun atı,  k ü s iy o x  bolm azun,  tiyin türk bodun  üçün tün  udım adım , 
kü n tü z  olurm adım   (K T ş  26-27)  «Atamızm,  əm im izin  qazandığı 
türk  xalqının  şöhrəti  m əhv  olmasm  deyə,  türk  xalqı  üçün  gecə 
uyumadım,  gündüz  oturmadım».  OI  sabın  esidip  tün  y ə m o  
udısıkım   k ə lm ə z   erti,  olursıkım   kə lrn ə z  erti  (T  22)  « 0   xəbori 
cşidib  gccə  də  uyum ağım   gəlm əzdi,  oturm ağım   gəlm əzdi».  O I 
sabığ esidip  tün  udısıkım  kəlm əd i,  kü n tü z olursıktm  k ə lm ə d ı (T 
12)  « 0   xəbəri  eşidib  gccə  uyumağım  gəlm ədi,  gündüz  oturma- 
ğım  gəlmədi».
2. 
M o r f o l o j i ü s u l .   Bu  üsulla adverbialiaşm ada,  adə- 
tən,  zaman  m əfhum u  bildirən  isim  üçüncü  şəxsin  m ənsubiyyət 
şəkilçisi,  əlavə  olaraq  hal  şəkilçisi  qəbul  etdikdən  sonra  zorfə 
çevrilir;  məsolon:  yazıQa  (KTşm  8)  «yazmda».
MORFOLOJİ  YOLLA  SÖZ YARADICILIĞI
Morfoloji  yolla  söz  yaradıcıhğı  türk  dillərinin  bütün  tarixi 
boyu  lüğot  torkibinin  zənginləşm əsində  m ühüm   rol  oynamışdır. 
M orfoloji  yolla  söz  yaradıcıhğı  dcdikdə  kök  sözlərin  üzərinə

sözdüzəldici  şəkilçilər  artırm aqla  yeni  sözlərin  yaranm ası  nə- 
zərdə  tutulur.  D em əli,  m ahiyy ətjə  m orfoloji yolla söz yaradıcıh- 
ğmı belə göstərm ək olar:  söz (1)+   (sözdüzəldici)  şəkilçi= söz (2)
M üasir  türkologiyada  ə n   geniş  yayılm ış  m üddəaya  görə, 
türk  dillərində  şəkilçilər,  o  cüm lədən  sözdüzəldici  şəkilçilər 
m üstəqil  sözlərdən  -  leksik-sem antik m ənası  olan  sözlərdən  dü- 
zəlm işdir:  m üstəqil  leksik  m ənası  olan  sözlər  tədricən  köməkçi 
vəzifədə  işlənm iş,  sonra  köm əkçi  söz  sırasm a keçm iş,  ümumiy- 
yətlə,  söz olm aq qabiUyyətini  itirib şəkilçiləşm işdir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  morfoloji  yolla  söz 
yaradıcıhğı  m üasir  türk  dillərində  olduğundan  heç  də  . z ə if 
inkişaf  etm əm işdir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dihndə 
morfoloji  yolla  söz  yaradıcüığı  prosesi  zəngin  xüsusiyyətlərə 
m ahkdir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dihndə  sözdüzəldici 
şəkilçilər  istər  formal  əlam ətlərin ə,  istərsə  yeni  semantik  məna 
yaratm a xüsusiyyətlərinə  görə  çox zəngindir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  d ihn də  sözdüzəltmə  pro- 
sesində  iştirak edən  şəkilçilərin  təbiətini  düzgün qavramaq üçün 
onları 
m üəyyən 
baxım dan 
qruplaşdınb 
onlarm 
ümumi 
xüsusiyyətlərini  araşdırm aq  lazımdır.  Sözdüzəldici  şəkilçiləri 
üm um i cəh ətlərin ə görə belə qruplaşdırm aq olar:
1.  Leksik və qram m atik əlam ətlərin ə görə.
2.  M əhsuldarhq v ə qeyri-m əhsuldarhğm a görə.
3. Fonetik xüsusiyyətlərinə görə.
4.  M ən a ardıcühğm a görə.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dihn də  sözdüzəldici  şəkil- 
çiləri  m ü x tə h f nitq  h issələri  ə m ə lə   gətirm ə  əlam ətlərinə  görə 
isə belə qruplaşdırm aq olar:
1.  Ad düzəldən  şəkiiçilər:
a) adlardan ad düzəld ən şəkilçilər;
b)  fellərdən ad düzəldən  şəkilçiiər.
2.  Fel  düzəldən şəkilçüər:
a)  adlardan fel düzəld ən  şəkilçilər;
b)  feUərdən fel düzəld ən şəkilçüər.
3. 
Z ə rf  düzəldən  şəküçüər:  a)  adlardan  z ə rf  düzəldən 
şəkilçilər;
b)  fellərdən z ə r f  düzəldən şəkilçilər.
D ərshyin  spesifık  xüsusiyyətiərini  n əzərə  alaraq  burada 
şəkilçilərin  təkcə  m üxtəlif nitq  hissələri  düzəltm ə  baxım m dan 
təsnifı təqdim  ediləcəkdir.
AD  DÜZƏLDƏN  ŞƏKİLÇİLƏR 
ADLARDAN AD  DÜZƏLDƏN ŞƏKİLÇİLƏR
Bütün  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı  abi- 
dələrinin  dili  də  adlardan  ad  düzəldən  şəkilçüərlə  zəngindir.  Bu 
şəkilçilər  h əm   sayca  çoxdur,  h əm   də  bunlardan  bir  qismi 
rəngarəng  m ənalar -   leksik-sem antik  m ənalar  yaratm aq  qabiliy- 
yətinə  malikdir.  H ətta m übaliğəsiz desək,  ahnm a şəkilçiləri  çıx- 
maq  şərti  ilə,  qədim   türk yazısı  abidələrinin  dili  adlardan  ad  dü- 
zəldən  şəkilçilərin  tnkişafma,  sayma  və  o nlann  yaratdığı  Icksik- 
semantik  m ənalarm   zənginliyinə  görə  m üasir  türk  dillərindən 
nəinki  geri  qalmır,  h ətta  onlarm  bəzilərindən  xeyli  üstündür, 
həm   də  ədəb i  dil  ən ənəsi  olmayan,  son  əsrd ə  (X X   yüzillikdə) 
yazı,  ədəbi  dil  ənən əsi  yaradan  türk  dillərindən  deyil,  çoxəsrlik 
yazı  m ədəniyyəti  və  ədəbi  dil  ənənəsi  olan  bəzi  türk dillərindən 
üstündür.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  şəkilçilərlə  yeni 
sözlərin  ə m ələ  gəlm əsi  söz  yaradıcüığı  prosesində  çox  m ühüm  
rol  oynayır.  Ş əkilçilərlə  söz  yaradıcüığı  prosesi  türk  dillərində 
fonetik  və  leksik  yolla  söz  yaradıcüığı  prosesindən  sonra  təşək- 
kül  tapsa  da  artıq  türk  xalqlarmm  O rxon-Yenisey  inkişafı  döv- 
ründə  göytürk  dilində,  sonra  qədim   uyğur  yazısı  abidələrinin 
düind ə  m ükəm m əl  söz  yaradıcüığı  sistem inə  rast  gəlm ək  olar. 
Bu,  hər  şeydən  əvvəl  onu  göstərir  ki,  türk  dillərində  söz  yara- 
dıcüığı  prosesi  tarixin  əlçatm az  qədim   dövrlərində  başlanm ış, 
b əlk ə  də  bizim   eranm  əvvəllərində,  bəlkə  də  bizim  eradan  əv- 
vəlki  m inillikdə,  h ətta onun əvvəllərində,  artıq  təşəkkül  tapmış.

formalaşmış  sistem şəklinə düşmüşdür.  Q ədim  türk yazısı  abidə- 
lərinin  (V I-IX   yüzilliklər)  dilində  işlənən  sözdüzəldici  şəkilçi- 
lərin  saymm  və yeni m ənalar düzəltm ək xüsusiyyətlərinin ə n   in- 
kişaf  etmiş  müasir  türk  dillərindən  geri  qalm am ası  bu  fikri 
dem əyə  zəm in  yaradır,  Bu  şəkilçilərdən  bəziləri  o  q ə d ə r zəngin 
m ənalar  yaradır  ki,  sadəcə  olaraq  h ey rətə  gəlirsən;  V III 
yüzillikdə  fəaliyyət  göstərm iş  bir  dildə  bu  q əd ər  h əy at  enerjisi 
haradandır?
A dətən,  dilçilik  ədəbiyyatm da  sözdüzəldici  şəkilçiləri 
m əhsuldar  v ə   qeyri-m əhsuldar  deyə  iki  qrupa  bölürlər.  Burada 
sözdüzəldici  şəkilçilər  m əhsuldar  və  qeyri-m əhsuldar  şəkilçi- 
lərə  bölünm ədən,  h əm   də  yığcam   və  qısa  şəkildə  təsvir  edilə- 
cək d ir.'
1. 
-çı,  -ç i şəküçisi.  M üasir  türk  dillərində  bu  şəkilçi  dörd 
variantda  işləndiyi  halda  göytürk  dilində  bir,  iki  təsadifi  istisna 
etsək,  iki  variantda,  qədim   uyğur  dilində  isə  m üasir  türk 
dillərində  olduğu  kimi,  dörd variantda  işlənir.  Q ədim   türk yazısı 
abidələrinin  dilində  ən   m əhsuldar  işlənən  şəkilçilerdəndir.  Bu 
şəkilçi  söz  köklərinə  artınlaraq  bir  sıra m əna qruplan  əm ələ  gə- 
tirir.
a)  S ənət  və  peşə  adı  bildirən  sözlərə  artınlaraq  həm in  sə- 
nət və  peşə  ilə  m əşğul  olan şəxs  m əfhum u bildirən isim lər əm ə- 
lə gətirir:  məs:  fejy> "naxış"  -  bədizçiİJL T c  11)  "nəqqaş".
b)  M addi  əşya  adı  bildirən  sözlərə  artırılaraq  vəzifə  və 
rütbə  adı  ifadə  edən  isim lər  ə m ələ  gətirir;  m əsələn:  tamğa 
"damğa,  m öhür"  -  tam ğaçı (K Tşm   13)  "möhürdar",  ayğu  "məs- 
ləhət"  -  a y ğ u ç ı^   10) "m əsləhətçi,  vəzir".
c)  Fəaliyyət,  proses  bildirən  sözlərə  artırılaraq  həmin 
fəaliyyəti,  prosesi  icra  edən  şəxs  m əfhum u  bildirən  isimlər 
əm ələ  gətirir;  m əs:  taş itg ü  "daş  hörm ə"  -  taş itg ü ç i(K T  şm  13) 
"daş  hörən,  usta,  bənna",  bark  itg ü   "saray  tikm ə"  -  bark  itgüçi 
(K Tşm   13),  "sərdabə  tikən",  y o ğ   "dəftı” “  -  yo ğ çı  (K T şm   II),
'  
Geniş m əlumat üçün bax: Ə bültəz Rəcəbli.  Göytürk dilinin leksikası, Bakı, 
2004.
"dəfn  edən"  s ığ ıt  "ağı"  -  sığıtçı  (K Tşm   I I ) ,  "ağıçı",  eşid şi 
"eşitmə"  -  e ş itş iç i{ l^   13)  "dinləyən,  eşidən".
ç)  Y er,  m əkan  m ənası  bildirən  sözlərə  artırılıb  həm in 
yerlə  əlaqədar olan  şəxs  m əfhum u bildirən  isim lər yaradır;  məs: 
y o l  "yol"  -  y o lç ı  (Y   44)  "yolçu",  y ir   "yer"  -  y ir ç i  (T  26) 
"bələdçi".
d)  M ücərrəd  m əfhum   ifadə  edən  sözlərə  artm laraq  həm in 
məfhum la  əlaqədar  şəxs  bildirən  isim lər  əm ələ  gətirir:  məs: 
armak "yalan"  -  arm akçı (K T ş 6)  "yalançı".
g)  İctimai  m əzm un  bildirən  sözlərə  əlav ə  edilib  ictimai 
məzmunu  özündə  əks  etdirən  isim lər  əm ələ  gətirir:  m əs:  e l "el, 
dövlət"  -  e Iç i(Y   I)  "elçi,  səfu'".
ğ)  Bəzi  feli  adlara  qoşularaq  proseslə  əlaqədar  şəxs  məf- 
humu  bildirən  isim lər  əm ələ  gətirir;  məs:  y a ğ ı  "yağı  düşm ən"  - 
y a ğ tç ı{ \  50)  "sərkərdə"
e)  Bu  şəkilçi  -ğı,  -gü şəkilçiləri  ilə  birləşm ədə  m ürəkkəb 
şəkilçi  əm ələ  gətirib  peşə  m əfhum u  bildirən  isim lər  əm ələ 
gətirir.
2. 
-Iık,  -lik   şəkilçisi.  Qədim  türk  yazısı  abidələri  dilində 
adlardan  ad  düzəldən  m əhsuldar  şəkilçilərdən  biridir;  onu  -hğ,  - 
şəkilçisi  ilə  qanşdırm aq  olmaz;  1)  -Iık,  -//Iä:  şəkilçisi  müasir 
türk  (m əsələn,  A zərbaycan)  dillərində  də  sam it+ sait+ sam it 
tərkibində  işlənir  və  adlardan  həm   isim,  h əm   də  sifət  əm ələ 
gətirir;  2)  -hğ,  -//^şək ilçisi  hələ  V I-V III  əsrlərd ə  həm   -hğ,-Iig, 
həm   də  -Iı,  -li şəklində  işlənirdi  və  indi  m üasir  türk  (m əsələn, 
A zərbaycan)  dilində  sonuncu  samitsiz  işlənib  adlardan,  əsasən, 
sifətlər əm ələ gətirir.
-Itk,  -lik  şəkilçisi  söz  köklərinə  əlavə  edilərək  bu  m əna 
qruplarını  bildirən,  əsasən,  isimlər,  bəzən  isə  sifətlər  əm ələ 
gətirir.
a) 
m ü xtəlif  m ənah  adlara  artınlaraq  m ücərrəd  anlayış 
ifadə  edən  isim  və  sifətlər  əm ələ  gətirir;  m əs.:  b əg   "bəy"- 
b əg iik  CKTş  7)  "bəylik",  s i  "təmiz"-  s ilik   (K T ş  7),  "bakirə", 
"toplama"  -  to p la ğ u h k {l  13)  "toplama",  üzgü "\xzmB''  - 
ü z g ü lik { l  14)  "üzm ə",  adğtr"ay^\x"  -  a d ğ trh k{lB   7)  "ayğırlıq",

buğra  "erkək  dəvə"  -  buğralık (IB  8)  "erkək  d əv əliy ə  yarayan", 
kan''xa.n"  -  k a n h k (\B   97)  "xanlıq".
b)  Zam an  m ənası  bildirən  adlara  əlavə  edilib  y en i  zam an 
m ənası  ifadə  edən  isim lər  əm ələ  gətirir;  məs:  y j l   "il"  -   yıJJık 
(MÇ  21)  "illik", kün "gün"  - kü n Iik{M Ç   21)  "günlük".
c)  Ə şya  m əfhum u  ifadə  sözlərə  artırılıb  yen i  isim lər 
əm ələ  gətirir;  məs:  k o k ı  "qoxu"  -  iröAr/M (B K c  11)  "qoxuluq", 
u d " T   -  udhk{¥JX%  36)  "bud".
3. 
~hğ,  -lig  şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  türk  dillərinin  qədim  
dövrlərində,  görünür,  sam it+sait+sam it  fonetik tərk ib in də  işlən- 
miş,  türk  dillərinin  O rxon-Yenisey  inkişafı  dövründə  artıq  so- 
nuncu  samitini  itirm əyə başlam ışdır.  G öytürk yazısı  abidələrinin 
dilində  bu  şəkilçinin  h əm   -hğ,  -Jik,  həm   də  -Jı,  -U şək lin d ə  iş- 
lənm əsi  bu  fikri sübut edir.  M üasir oğuz qrupu  türk  dillərin də  bu 
şəkilçi  sonuncu  samitsiz  işlənir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  -iığ,  -lig   şəkilçisi  adlara 
artırıhb  aşağıdakı  m ən alan  
ifadə edən sifətlər əm ələ gətirir.
a)  Ə şya  bildirən  isim lərə  əlavə  edilərək  əlam ət  v ə   ya 
keyfıyyət  bildirən  sifətlər  əm ələ  gətirir:  m əs:  ton  "don"  -  ton h ğ  
(K T ş  29)  "donlu",  ya ra k  "yaraq"  - ya ra kh ğ  { K lş   23)  "yarağh", 
sürjüg "süngü"  -  sü tjü g lik (K T ş  23)  "süngülü",  at "at"  -  a th ğ  (T
4)  "ath,  süvari",  kedim   "geyim"  -  k e d im h g {K T ş  33)  "geyimli", 
/w İ"bayraq",  tu ğ h g {U Ç   8)  "bayraqh".
b)  A dlara  artınhb  sahiblik,  m ənsubluq  mənası  ifadə  edən 
sifətlər  əm ələ  gətirir;  m əs:  el "el"  -  ellig (K T ş  9)  "elli",  kağan 
"xaqan"  -  kağanhğ()L T ş  21)  «xaqanh»,  Aru/«qul»  -  k u IIu ğ {K J  ş 
21)  «qulu  olan  adam»,  kür\  -   «qul  qadın,  qaravaş»  -  k ü rjlig {K T  
ş  21)  "qadm qulu olan".
c)  A dlara  əlavə  edilib  m ücərrəd  m əfhum   ifadə  edən 
sifətlər  əm ələ  gətirir;  məs:  a^"ad"  -  athğ{}A Ç   17)  "adh,  məş- 
hur",  M " s ə s "   -  k ü lig { K lş   4)  "m əşhur’’.
ç)  Əşya,  varhq  adı  bildirən  isim lərə  əlavə  edilib  həm in 
əşyanın  adi  norm adan  çox  olduğunu  bildirən  sifət  əm ələ  gətirir; 
məs:  kü ç  "güc"  -  kü çlü g   (T  20)  "güclü",  erk  "güc"  -  erklig 
(B K şm   12)  "güclü"
d) 
Ümumi  isim lərə  artırıhb  m əkan  m əfhum u  ifadə  cdən 
sifətlər  əm ələ  gətirir;  m əs:  çöl
 
"çöl"  -  çölig
 
(K T ş  4)  "çöllü",  eb 
"cv"  -  eb lig {T \
 
2)  "evli"
g) 
B ədən  üzvlərinin  admı  bildirən  isim lərə  artınlaraq 
həm in  bədən  üzvü  ilə  bağh  olan  m əcazi  m ənah  sifətlər  əm ələ 
gətirir;  məs: 
"baş"  -  başhğ{K .T ş
 
8)  "başh",  tiz"A \z"  -  tizlig
(K T   ş  8)  "dizli".
ğ)  er
 
naqis  felindən  düzəlm iş  erik
 
"görm əli  yer"  isminə 
əlavə  edilərək  eriklig
 
(T  13)  "axar-baxarh"  sifətini  əm ələ 
gətirir.
4, 
-//,  -/;■  şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  göytürk  yazısı  abidələrinin 
dilində  təşəkkül  dövrü  keçirir;  hətta  eyni  bir  m ürəkkəb  sifətin 
bir komponenti  -hğ,  -lig,
 
digər komponenti  isə  -  //,- //şəkilçisi  ilə 
əm ələ  gələ  bilir:  bəgli-bodunhğ {]L tş
 
6)  "bəyli-xalqh".  Q ədim  
uyğur  yazısı  abidələrinin  dilində  isə  -  //,  li
 
(özü  də  dörd  vari- 
antda)  şəkilçisi  artıq  təşəkkül  tapmışdır.  -//,  -//şə k ilç isi  -lığ,  -lig  
şəkilçisinin  sonuncu  samitinin  düşm əsi  nəticəsində  yaranmışdır. 
Lakin  bu  prosesi  türk  dillərinin  O rxon-Y enisey  dövrü  ilə  m əh- 
dudlaşdırmaq  düzgün  deyildir;  şəkilçidən  sonuncu  samitin  düş- 
m əsi,  görünür,  türk  dillərinin  O rxon-Y eniscy  dövründən  xcyli 
əvvəl  başlanmışdır.  G öytürk yazısı  abidələrinin  m ətnlərində  -//, 
- //  şəkilçisi  ilə  düzələn  sözlər  -lığ,  -lig
 
şəkilçisi  ilə  düzələn 
sözlərdən  xcyli  azdır.  Onu  da  qeyd  etm ək  lazım dır  ki,  göytürk 
yazısı  abidələrinin  dilində  -//,  -// şəkilçisi  adlardan  sifət  əm ələ 
gətirsi)  də  bu  sifətlərin  heç  biri  öz  əsl  vəzifəsində  -  təyin 
funksiyasında  işlənmir.  Q ədim   uyğur  yazısı  abidələrində  isə, 
əsasən,  -//,  - / / şəkilçisi  işlənir  və  əm ələ  gələn  sözlər  öz  sifətlik 
vəzifəsini ycrinə  yetirir.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -//,  - //  şəkilçisi 
adlara  artırıhb  onlardan  sifetlər  əm ələ  gətirir.  Bu  sifətlər  iki 
m ən a xüsusiyyətinə malikdir.
a) 
Bu  şəkilçi  isim lərə  artırıhb  həm in  isim də  ifadə  edilən 
m ənaya  uyğun  sifət əm ələ  gətirir:  //?/"kiçik qardaş" -  //7/7/(KTş
6)  "kiçik  qardaşh",  e ç i
 
"böyük  qardaş"  -  e ç ih
 
(K T   ş  6)  "böyük

qardaşh",  buka  "buğa"  -  bukah (T  5)  "buğalı"  bəg,  "bəy"  -  b ə g J i 
(K T   ş  6)  "bəyli".
b) 
Zam an  m əfhum u  bildirən  isim lərə  a rtın h b   zam an  
m əfhum u  çalarh  sifət  əm ələ  gətirir:  tün  "gecə"  -  tü n li (B K c ş ) 
"gecəh",  kü n  "gün"  -  A'«Zn//(BKcş 6)  "günlü".
M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   tü rk   y azısı 
abidələrinin  dihndə  də  - I ı- li  şəkilçisi  ilə  əm ələ  g ə lə n   sifə tlə r 
asanca substantivləşir.
5.  -la k   -Id k  şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  ab id ələrin in  
m ətnlərində  qeyri-m əhsuldar  işlənən  bu  səkilçinin  iki  variantı 
vardır;  a)  kar  samitlə  bitən  -  lak,  -  lə k  və  b)  cingihih  sam itlə 
bitən  - lağ,  -/ö^variantları.
a) 
- la k   - lə k   şəkilçisi  adlara  artırıhb  isim dən  d ah a  çox 
sifəthk  çalarm a  m ahk  yeni  sözlər  əm ələ  gətirir:  ö z lə k   (B K şm
11) "cins",  öYü/ə^(BKş  34)  "ötücü",  ö zlü k{K Ç  4)  "minik".
h)-Iağ,  -/a ^  şəkilçisi  zaman  çalarh adlara artm hb yer adlan 
bildirən  isim lər  əm ələ  gətirir:  y a y   "yay"  ya yia ğ   (IB  78) 
"yaylaq",  k jş \\ş " - k ış la ğ { m   78)  "qışlağ".
6.  -  Ja^şəkilçisi.  Adlara artırıhb isim lər düzəldir:  k a d a ş iY
3)  "dost",  a d a ş iY  41)  "adaş,  dost",  ka ğ a d a şiY  41)  "qohum".
7.  -  d əm   şəkilçisi.  İsim lərdən  isiıtv  düzəldən  bu  şəkilçi 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  qeyri-m əhsuldar  şəkilçi- 
dir:  r^r"ər,  igid"  -  ərd əm {K Ç   4)  "ərdəm".
8.  -an,  -ən,  -m,  in,  -un,  -ün  şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  konkret 
əşya  adı  bildirən və ya  əşya  adı  kimi  qavranılan  sözlərə  artırıhb 
həm in  əşyanın  topluluğunu  ifadə  edən  isim lər  əm ələ  gətirir: 
o ğ u I"o lw \"  -  oğlan  (K Tşm   11),  "oğlan",  b o d   "hoy"  -  bodun 
(K Tş  1)  "xalq",  ə r" ə r,  igid"  -  ə r ə n (0   5)  "ərən",  örl"oö"  -  örtən 
(IB  14)  "alov",
9.  -k ə n   şəkilçisi,  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində
qeyri-m əhsuldar  işlənən  bu  şəkilçi  adlara  artınhb  m ücərrəd 
isim lər əm ələ  gətirir 
-  ta jrik ə n { 0  6)  "tannsifət".
10.  -k,  ~ık,  -ik,  -uk,  -ü k   şəkilçisi.  Qədim  türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  bu  şəkilçi,  əsasən,  sifət,  qismən  də  isimlər 
əm ələ  gətirir.
a)  Bu  şəkilçi  adlara  artırıhb  konkret  əşya  adı  bildirən 
ısimlər əm ələ gətirir:  a z u k { K lş   39)  "ərzaq".
b)  Sifət  əm ələ  gətirərkən  bu  şəkilçi  əşyanm   xarici  gör- 
kəmini,  həcm ini,  ölçüsünü,  m əkanm ı  səciyyələndirən  yeni 
sözlər  düzəldir:  arık (K T c8)  "arıq",  y ım şa k  (K T c  5)  "yumşaq", 
ır a k { K lc   5)  "iraq,  uzaq",  turuk{}LT ş39)  "anq", y a b la k {K T c   7) 
"pis", y a ğ u k { K T c l)  "yaxın",  b ö d ü k {0   6)  "böyük",  a rtu k{T  40) 
"artıq"  və  s.
B əzən qədim   türk yazısı abidələrinin  dilində bu  şəkilçinin 
cingiltili  samitli  variantı  da  işlənir:  yartağ  (M Ç  42)  "işıqh, 
parlaq".
11.  -ak,  -ə k   şəkilçisi.  Müasir  türk  dillərində  m əhsuldar 
işlənən  bu  şəkilçi  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  qeyri- 
m əhsuldar  işlənir,  əsasən,  etnik  adlara  əlavə  edilir və  toponim ik 
adlar  (isim lər)  əm ələ  gətirir:  so ğ d   "%o%  (K T ş  31) 
"soğdak",  Bukara  "B\xxdsd!'-Bukarak  (K T ş  13)  "Buxara  xalqı, 
Buxara dövləti".
12.  -sız,  -sız,  -suz,  -W2-şəkilçisi.  Bu,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  ən  m əhsuldar  sözdüzəldici  şəkilçilərdən 
biridir,  sözdüzəltm ə  m ənasm a görə  -h,  -//şəkilçisinin anto-nimi- 
dir:  -h,  -li şəkilçisi  m övcudluq  mənası  əm ələ  gətirirsə,  -sız,  -siz 
şəkilçisi  yoxluq,  olmamaq  mənasj  əm ələ  gətirir.  G öytürk  yazısı 
abidələrinin  dilində  bu  şəkilçinin  dodaqlanan  variantı  (-suz,  - 
süz),  dcm ək  olar  ki,  işlənm ir,  qədim  uyğur  yazısı  abidələrində 
həm   dodaqlanan,  həm   də  dodaqlanmayan  variantlar  işlənir.  Qə- 
dim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -sız,  -siz  şəkilçisi  adlara 
əlavə  edilərək  onlardan  sifət,  bəzən  də  atributiv  isim lər  əm ələ 
gətirir.  Bu  şəkilçinin  əm ələ  gətirdiyi  m əna çalarlannı  belə  qrup- 
laşdırmaq  olar:
a) 
-sız,  -S7Z şəkilçisi  isim lərə  artırılaraq  sözün  ifadə  etdiyi 
m ənanm   yoxluğunu  bildirən  sifətlər  əm ələ  gətirir:  ton  "don"  - 
to/3.v/z(KTş  26)  "donsuz",  5i/^>"su"  -  s u b s ız { K lş   26)  "susuz", 
o k " o x "   -  o k s ız { K T ş   3)  "oxsuz",  /c//"sahib"  -   id isiz  {K J ş  19) 
"sahibsiz",  a^f^xörək"  -  a^5/z(K Tş  26)  "xörəksiz",  ya ğı"yo.^\"  - 
y a ğ ısız  (K Tş  30)  "yağısız",  kah   "qahq"  -  k a lısız   (T  30)

"qalıqsız", 
ke ç ig   "keçid,  bərə"  -   keç ig siz  (T  35)  "keçidsiz, 
bərəsiz",  Ara?7"ata"  -  k w jsız  (Y  6)  "atasız"  ög   "ana"  -  ö g s ü z  (Y  
45)  "anasız",  y o l "yol"  -  y o ls ız  (T  35)  "yolsuz",  b w ju   "dərd"  - 
b w ju su z{Y   6)  "dərdsiz",  ö;^"ana"  -  ö ^ 5 iz(K T şm 9 )  "anasız".
b)  -sjz,  -siz  şəkilçisi  isim lərə  artırılaraq  h ə m in   isim də 
ifadə  edilən  m ənanın  azhğını  bildirən  sifət  əm ələ  gətirir:  bilig 
"bihk,  savad"  -  b iIig s iz i^ ^ ş S )  "bihksiz,  savadsız".
c)  B əzen  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  d ih n d ə  -sız,  -siz 
şəkilçisi yoxluğun tam  əksi  -  çoxluq mənasm ı  ifadə  e d ə n   sifətlər 
əm ələ  gətirir:  san "say"  -  sa n sıziB İL c  12)  "saysız",  bw j  "hüdud"
-  b u ijs ız O ^ c   5,  T 48),  "hədsiz,  hüdudsuz".
ç)  M üasir  türk  dihərində  -  sız,  -siz  şəkilçisi  sifətlərə, 
dem ək  olar  ki,  əlavə  edilmir,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dihndə,  nadir  hallarda  da  olsa,  sifətlərə  əiavə  e d ilərək   həm in 
sifətdə  ifadə  olunan  m ənanm   əksm i  bildiran  sifət  ə m ə lə   gətirir: 
/üz"düz"  - tü z s iz   (K Tş  6)  "əyri".
13. 
-kı,  -ki,  -ğı, 
şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələ- 
rinin  dilində  b u   şəkilçi  adlardan  sifət düzəldir  v ə  beş  məqam da 
işlənir:
a)  Sözün  kökü  şəklində  olan  zaman  anlayışı  bildirən  isim- 
lərdən  sifət  əm ələ  gətirir:  aşnu  "əvvəl"  -  aşnukı  (M Ç  32)  "əv- 
vəlki".
b)  Bu  şəkilçi  yer  m ənası  ifadə  edən  isim lərə  artırılaraq 
əşyanm   olduğu,  yerləşdiyi  m əkanı  bildirən  sifətlər  əm ələ  gə- 
tirir:  tabğaç''Ç ix^'  -  tabğaçğı {K T ş  7)  "Çindəki",  pö/"çöl"  -  çölgi 
(T 23)  "çöldəki,  çöldə yaşayan".
c)  -kı,  '^ /şə k ilç isi  ismin yerlik  hal  ş^kilçisi  ilə  kombinasi- 
yada  yer  bildirən  isim lərə  əlavə  edilib  əşyanm   olduğu  məkanı 
bildirən  sifət  əm ələ  gətirir:  tabğaç  "Çin"  -  tabğaçdakı (MÇ  32) 
"Çindəki",  bahk"şQhQx"  -  baIıkdakı{K Y   c  12)  "şəhərdəki",  tağ 
"dağ"  -  tağdakı  (K T  ş  12)  "dağdakı",  kö ıjü l  "ürək,  könül"  -  
k ö y ü ltə k i {K T c  12)  "könüldəki",  bulu^  " tə rə f'  -  buluıjdakı {K Tş
2) "tərəfdəki",  k u y  "ev"  -  ku yd a kı (Y  6)  "evdəki",  ta jrı "göy"  - 
tefjridəki{Y  7)  "göydəki", yer"yQx"  - yerdəkiÇ Y 7) "yerdəki" və s.
ç)  -kı,  -k ı
 
şəkilçisi  -ra,  -rə
 
istiqam ət  hah  şəkilçisi  ilə 
kombinasiyada  m əkan  m ənası  ifadə  edən  isim lərə  əlavə  edilib 
məkan  m ənası  ifadə  edən  sifətlər  əm ələ  gətirir:  iç
 
"iç,  daxil"  - 
içrəkı
 
(B K   ş  28)  "daxildəki",  öıj
 
"ön,  qabaq"  -  ö n rəki
 
(T17) 
"qabaqdakı" 
^
d) 
-kı,  -kı şəkilçisi  -ya,  -yə yönlük  hal  şəkilçisi  ilə  kombi- 
nasıyada  yer  m ənası  büd irən   isim lərə  artın hb   m əkan  m əfhum u 
ıfadə  edən  sifətlər  əm ələ  gətirir:  f e 77 "cənub"  -  b ə riy ə k i {T  17) 
"cənubdakı",  ku rı  "qərb"  -  kurıyakı {T  17)  "qərbdəki"  yıra   "si- 
mal"  - y ıra y a k ı(T  17) şimaldakı.
14.  n ç  şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dılındə  miqdar  saylarm a  əlavə  edilərək  sıra  saylan  om ələ 
gətınr:  />p  "üç"  -  ü ç ü n ç{K T ş  33)  "üçüncü",  /öy-^"dörd"  -  törtinç 
(B K   ş  31)  "dördüncü", 
"beş"  -  b isin ç {U Ç   15)  "beşinci"  y iti 
"yeddı"  - y itin ç  (K Tşm   5)  "yeddinci",  s ə k iz  "səkkiz"  -  sə k izin ç  
(M Ç  17)  "səkkizinci",  to k u z  "Ğoqqüz"  -  to k u zın ç  {K T şm   13) 
"doqquzuncu",  on  "on"  -  onınç {B K c  10)  "onuncu",  bir y ig ir m i 
"on  bır"  -  b iry ig irm in ç {U Ç   25)  "on birinci".
15.  -ça,  -çə şəkilçisi  miqdar  saylarm a və  əv əzlik lərə  əlavə 
edilib qeyri-m üəyyən m iqdar sayı  əm ələ gətirir.
a) 
şəkilçisi  m üəyyən  m iqdar  saylarm a  əlav ə  edilib 
qeyri-m üəyyən  miqdar  sayı  əm ələ  gətirir:  y ü z   "yü z"-yü zçə 
(B K ş  37)  "yüzcə",  ə//;^"əlli"  -əIig çə{T  A l)  "əllicə".
b)  -ça,  -çə
 
şəkilçisi  qeyri-m üəyyən  m iqdar  saylarına  artı- 
n lıb   qeyri-m üəyyən  m iqdar  sayları  əm ələ  gətirir:  a z"a z"  -  azça 
(T)  "azca"
c)  -ça,  -çə  şəkilçisi  o l  "o",  bu  "bu"  işarə  əvəzlikiərinə 
əlav ə  edib  qeyri-m üəyyən  miqdar  saylan  əm ələ  gətirir:  bu "bu"
-  bunçü (K Tş  10)  "bunca,  bu  qədər",  o I"o "  -  ança  (K Tc  5)  "o 
qədər".
16.  -kıya  şəkilçisi.  Qədim  türk  abidələrinin  dilində  bu 
şəkilçi  qcyri-m üəyyən  miqdar  saylarma  əlavə  edilib  qeyri- 
m üəyyən  miqdar  saylan  əm ələ  gətirir:  a z  "az"  -  azkw a  (K Tş 
34,  T 9)  "azacıq".

17.  -ağu,  -əgü  şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  m iqdar  say ların a 
artırıldıqda  bölgü  sayları  əm ələ  gətirir;  üç  "üç"  -  ü çəg ü  { J   12, 
21)  "üçlük",
18.  -sığ,  -57^ şəkilçisi. 
-h, 
- / / şəkilçisinin  ifadə  etdiyi  m ə - 
naya  yaxm  bir  m əna  əm ələ  gətirir:  y ı l   "?"  -   y ıls tğ   (K T ş  26) 
"varh".
19.  -çığ,  -çig  şəkilçisi.  Q eyri-m əhsuldar  olan  bu   şəkilçi 
adlara  əlavə  edilib  sifət  əm ələ  gətirir;  a d  "ad"  -  a d ın çığ  (K T c
12)  "adma layiq".
20.  -/'Ä şəkilçisi.  İsim dən  sifət əm ələ  gətirən  şəkilçidir:  is  
"ağıl"  - i s n k { \   29)  "ağılsız".
21.  -/■ şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  isim lərə  artırıhb  sifət  düzəldir: 
uya"yu\di"
  -  
uyar{Y
 
17)  "m əşhur"
22.  -ə  şəkilçisi.  Z ərfdən  isim  düzəldən  şəkilçilər;  k iç  
"gec"  -k iç ə { M Ç   13)  "gecə".
23. 
şəkilçisi.  İsim lərə  artınhb  isim  əm ələ  gətirir;  kü n  
"gün"  - k ü n tü z{¥ J:^ 27)  "gündüz".
24.  -kin  şəkiiçisi.  Bu şəkilçi  qədim  türk yazısı  abidələrinin 
dilində  qeyri-m əhsuldar  işlənir,  -li,  -Iı,  şekilçisinə  yaxm   m əna 
ifadə  edir  və  isim lərə  artırıhb  sifət  əm ələ  gətirir:  e l "el"  -  elkin 
(Y 4 1 )  "elh".
25.  -əç  şəkilçisi.  İsim dən  isim  düzəldən  şəkilçidir:  əgəç 
( Y 4 l) " b ib i" .
26.  /w əf şəkilçisi.  İsim dən isim  düzəldən şəkilçidir;  əgm əç 
(Y 4 1 )  "arvad".
27.  -ə^şəkilçisi.  İsim dən isim  düzəldən  şəkilçidir:  ə g ə t(Y
41) "kəniz".
28.  - / / şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələri  dilində  qeyri- 
m əhsuldar  şəkilçilərdəndir;  isim lərə  artınhb  isim  əm ələ  gətirir: 
isig,"  isti"  (?)  - is ig ti{ Y ilc   5)  "taxıl".
29.  -ən  şəkilçisi.  Sifətdən  sifət  düzeldən  şəkilçidir;  y ə g ir 
"qırmızımtıl"  - yəgrən (K Ç   15,  21).
30.  -gü  şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
birinci  kom ponent  kimi  -ğuçı,  -güçi  şəkilçisini  əm ələ  gətirir.
Lakin  abidələrin  dilində  müstəqil  şəkildə  d ə  işlənir  v ə  isim- 
lərdən  sifət ə m ə lə   gətirir:  ct/"əşya"  -  cd g ü {K i:  c  6)  "yaxşı".
31. 
-//  şəkilçisi.  H ələ  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  daşlaşm ağa  başlam ış  sifət  əm ələ  gətirən  şəkilçidir:  k tz  
"qırmızı"  sözünün  kökü  -  k m l {T  52)  "qızıl,  qırm ızı",  yaş"Vöx, 
təzə,  cavan"  - y a ş jI{ K i:  ş  17)  "yaşıl".