Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

ADLARLARDAN  FEL  DÜZƏLDƏN  ŞƏKİLÇILƏR
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  adlardan  fel  əm ələ 
gətirən iyirm i şəkilçi  işlənm işdir.  Bu  şəkilçilər m ü x təlif mənalar 
yaratmışdır.
1.  -la,  -lə şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
ən  m əhsuldar və  ən  zəngin  semantik  m əna  yaradan  adlardan  fel 
düzəldən  şəkilçidir.  M üasir  türk  dillərində  praktik  olaraq,  bütün 
adlara  qoşula  bilən  bu  şəkilçi  qədim  türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  alət,  vasitə,  yer  və  zaman  bildirən  isim lərə  qoşulub 
həm in  ism in  semantikası  ilə  əlaqədar  olan  fellər  əm ələ  gətirir. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələri  dilində  -la,  -lə  şəkilçisi  bu  məna 
qruplarm da birləşən adlara artırılıb fellər əm ələ gətirir.
a)  Ü zərində  iş  icra  edilən  şəxs  adı  bildirən  isim lərə  artı- 
rılır:  kağan  «xaqan»  -  kağanla  (K T  ş  7)  «xaqan  qoymaq»,  yağt 
«yağı»  - yağıla (Y  45)  «yağı  oImaq».
b)  V asitəsilə  iş  icra edilən əşya adı  bildirən  isim lərə əlavə 
kedilir;  sü  «qoşun»  -  sü lə (B K   ş  24)  «qoşun  çəkm ək»,  eh «ev»  - 
eb lə  (Süci)  «evləndirm ək»,  baş  «baş»  -  başla  (K T   ş  16) 
«başlam aq»,  k ıh ç   «qılınc»  -  kü ıcla   (K T  şm  5)  «qılınclamaq», 
itört«böyük bıçaq»  -  kö rtlə  (Y   52) «böyük bıçaqla kəsmək».
c)  Zaman  m əfhum u  ifadə  edən  isim lərə  birləşdirilir;  y a y  
«yay»  -  ya yla   (MÇƏ  20)  «yaylamaq»,  k ış   «qış»  -  kışla  (BK  ş
31)  «qışlamaq».
ç)  Y cr  adı  və  istiqam ət 
b ilid rə n  
sözlərə  qoşulur;  il 
«el, 
vətən»  -  illə   (K T 
ş 
6) 
«elli 
olmaq,  vətənli  olmaq»,  y o ğ  «dəfiı, 
q ə b ir»  
-  yo ğ la  (K Ç  27) 
« b a sd ırm a q , 
dəfh 
e tm ə k » ,  y u ğ  
«dəfrı»  - 
y u ğ la  
(K T   ş  4)  «dəfn 
e tm ə k ,  b a sd ırm a q » , 
y u k  
« y ü k sə k lik »   - 
y u kla   (Y  25) 
« y ü k s ə ltm ə k » , 
y o k  
«yox» 
-  y o kla   (Y   32) 
« m ə h v  
e tm ə k » , >'fcT«yer» 
-  
y c r lə ( Y   24) 
« y e rlə şd irm ə k » .
d)  Proses,  yaxud  akt bildirən  isim lərə artırılır;  akun «axın»
-  akunla (O  9)  «axın  ctm ək,  hücum  etm əb),  ab «ov»  -  abla (KÇ
9)  «ovlamaq»,  ançu  «təqdim »  -  ançula  (K T   ş  32)  «təqdim  
ctmək,  təslim   etm ək»,  ya ka   «ibadət»  -  yakala  (M Ç  20)  «ibadət 
etmək»,  kun  «qarət»  -  kunla  (O  9)  «qarət  etm ək»,  top «topa»  - 
topla  (T  13)  «toplam aq»,  tap  (yaxud;  tapık)  «hörm ət»  -  tapla 
(yaxud;  tapıklä)  (B K   ş  35)  «hörm ət  etmək»,  ü  «bölgü»  -  ülə 
(K T  c  6)  «bölm ək»,  ü « b a c a n q  -  u Ia { K l c) «birləşdirm ək».
e)  İnsanın  əqli  keyfiyyətlərini  bildirən  isim lərə  artırılır;  aQ 
«anlaq,  şüur»  -  arjla  (T  34)  «anlamaq,  başa  düşm ək»,  ö t «öyüd, 
nəsihət»  -  ö tlə (O  11)  «öyüd  vcrmək,  n əsih ət  vcrm ək,  vəsiyyət 
etmək».
ə)  Səs  təqlidi  sözlərə  əlavə  cdilir;  op «hop»  -  opla (K T   ş
32)  «hop-hop  dem ək»,  a y   «hay  vermək»  -  ayla  (M Ç  42) 
«haylamaq».
Türkoloji  ədəbiyyatda  -la,  -lə  şəkilçisinin  m ənası  haq- 
qında  bir-birinə  zidd  iİci  fıkir mövcuddur;  türkoloqlann  bir  qismi 
iddia  cdir  ki,  bu  şəkilçi  müstəqil  qramm atik  m ənaya  malikdir; 
türkoloqların  digər  qism inə  görə,  -/a,  -lə  şəkilçisi  vasitəsilə 
ə m ələ  gələn  düzəltm ə  fclin  mənası  onun  ə m ə lə   gəldiyi  adın 
mənasından asılıdır.
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -la,  -lə şəkilçisi  ilə 
əm ələ  gələn  felləri  ifadə  etdiklrəi  m ənaya  görə  belə  qrupla- 
şdırmaq olar;
1.  H orəkətin  aləti;  A'///c/a(KT şm  5)  «qılınclamaq»,  kö rtlə 
(Y  52)  «böyük  bıçaqla kəsm ək».
2.  H ərəkətin  m əqsədi;  eblə  (Süci)  «cvləndirm ək»,  abla 
(K Ç  9)  «ov etm ək»,  kuşla (K T  şm  5)  «quş ovlamaq».
3.  Akt,  proses  icra  etmək;  sü lə {K.T c  3)  «qoşun  çəkm ək», 
yağıla (Y  45)  «yağı  oImaq»,  ançula (K T  ş  32)  «təqdim   etm ək», 
ağla  (T1  5)  «ağlamaq»,  ığla  (Y  48)  «ağlamaq»,  yığ la  (İA  2) 
«ağlamaq»,  akunla  (O  9)  «hücum  etmək»,  başla  (K T  ş  16) 
«başlamaq», yakaIa(M C   20)  «ibadət etmək»,  k u n la { 0   9)  «qarət 
ctm ək»,  tıtjla  (K T   c  2)  «dinləmək»,  tapla,  yaxud  tapıkla  (B K   ş

35)  «hörm ət  etm ək», 
ula (K T  c l )   «ardmca  getm ək»,  ü lə  ( K T   c 
60)  «bölm ək», 
boşanaIa(M Ç  19)  «azadolm aq».
4.  H ərəkətin obyekti: 
salla (MÇ  25)  «salla keçm ək».
5.  H ərəkətin  tərzi: 
opla  (KT  ş  32)  «hop-hop  q ışq ın b  
çapmaq», 
ayla(W lÇ  12)  «haylamaq».
6.  H ərəkətin  istiqam əti,  yeri: 
yu ğ la  (KT  ş  4 )  « d ə fiı 
etm ək», 
yo ğ la  (KT  27)  «basdırmaq», yo kla  (Y   32)  «basdm naq», 
yu kla   (Y  25)  «yüksəltm ək»,  illə   (KT  ş  6)  «el  yaratmaq»,  y e rJə 
(Y 24)  «yerləşdirm ək».
7.  Vaxt  keçirmə: 
yayla (M Ç  21)  «yaylamaq»,  k ışla  ( B K   ş 
31)  «qışlamaq».
8.  H ərəkətin icraçısı: 
kağanla (KT ş  7)  «xaqanlı olm aq».
9.  P sixoloji  proses: 
aijla  (T  34)  «arlamaq»,  ö tlə   (O   11) 
«nəsih ət verm ək».
2. 
-laş, 
-ləş  şəkilçisi.  Bu,  -la,  -lə  şəkilçisindən  törəm iş 
morfemdir,  lakin 
-laş,  -ləş  şəkilçisi  -la+ş,  -lə+ ş  tərkib  h issə- 
lərinə  bölündükdə  onu 
-laş,  -ləş şəkilçisi  kim i  götürmək  olm az. 
-laş,  -ləş morfemi o  zaman  vahid  şəkilçi  kim i  götürülür  ki,  onun 
ə m ə lə  gətirdiyi fel  ^m orfem i olmadan işlən ə bilm əsin.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
-laş,  -lə ş  şək ilçisi 
qeyri-m əhsuldar  işlənir;  abidələrin  m ətnlərində  bu  şək ilçi  ilə 
düzəlm iş  cəm i  iki  felin  işləndiyinə  təsadüf  ediiir: 
ö g   «öyüd, 
bilik»  - 
ö g lə ş i j  20)  «m əsləh ətləşm ək »,  s ö z  «sozy>  -  s ö zlə ş  i ^  
ş  26)  « m əsləh ətləşm ək ».
3.
  -lan,  -lən şəkilçisi.  Ə w ə lk i  şəkilçi  kimi,  bu  şək ilçi  də 
-la,  -lə  şəkilçisinin  törəməsidir,  lakin  yenə  də  ə w ə lk i  kimi,  bu 
şəkilçi 
-la+n,  -lə+ n  tərkib  hissələrinə bölündükdə  m üstəqil  şə- 
kilçi  hesab  edilmir;  onun  ə m ə lə   gətirdiyi  fel 
n  morfemi  olmadan 
işlən ə  bilm ədikdə  bu  şəkilçini  m üstəqil  şəkilçi  kimi  qəbul  et- 
m ək olar.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
-lan,  -lən şəkilçisi, 
abətən,  adlara  əla v ə  edilib  m ü x təlif mənalı  fellər  ə m ə lə   gətirir; 
m əsələn: 
a t «at»  -  atlan  (K Ç  20)  «atlanmaq»,  boğuz «boğaz»  - 
boğuzlan (T  26)  «boğuzlanmaq»,  kan «xan»  -  kanlan (T  2)  «xan- 
lanmaq», 
k a t «qat»  -  katlan (Y   42)  «qatlanmaq,  dözm ək»,  ka tığ
«m öhkəm »  -  katığlanÇ Y   10)  «m öhkəm lənm ək».  Lakin  abidələ- 
rin  dilində  bu  şəkilçi  bəzən  fellərə  də  artırılır;  m əsələn:  seç 
«seçm ək»  -  seçlən  (Y  43)  «seçilmək».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -lan,  -lən şəkilçisi 
isim,  sifət və  (qəribə də olsa)  fel köklərinə əlavə  edilə bilər:
a)  bu  şəkilçi  isim lərə  birləşir:  a t  «at»  -  atlan  (K Ç   20) 
«atlanmaq»,  b o ğ u z «boğaz»  -  boğuzlan  (T  26)  «boğazlanmaq», 
kan  «xan»  -  kanlan  (T  2)  «xanlı  olmaq»,  k a t «qat»  -  katlan  (Y
42) «qatlanmaq,  dözm ək;
b)  bu  şəkilçi  sifətlərə  birləşir:  ka tığ  nm öhkjdxm   -  katığlan 
(Y  10) «m öhkəm lənm ək»;
c)  bu  şəkilçi  fellərə  əlavə  edilir:  seç «seçm ək»  -  seçlən  (Y
43)  «seçilm ək,  fərqlənm ək».
Qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -lan,  -lən  şəkilçisi 
ilə əm ələ  gələn  felləri  m ənalanna görə belə qruplaşdırm aq  olar:
1)  Fel  prosesin  admı  v ə  ya  əlam ətini  bildirir:  katığlan  (Y
10)  «m öhkəm lənm ək»,  katlan  (Y   42)  «dözm ək,  qatlanmaq», 
seçlən (Y  43)  «fərqlənm ək»,  b o ^ z la n  (T 20)  «boğazlanmaq».
2)  H ərəkətin  yerini  və  istiqamətini  bildirir:  atlan (MÇ  20) 
«atlanmaq».
3)  Fel  h ərək ə tin   şəklini  və  ya  tərzini  bildirir:  kanlan (T  2) 
«xanh  olmaq».
4. 
-lat,  -/y^şəkilçisi.  Bu  şəkilçi  də  -la,  -/ə şəkilçisinin  törə- 
m əsidir və  əvvəlki  iki  şəkilçi  kimi,  -lat,  -/ö^şəkilçisi  də yalnız o 
zaman  vahid,  m üstəqil  şəkilçi  kimi  götürülür  ki,  tərkib  hissələ- 
rinə  bölünm əsin,  y əni  onun  əm ələ  gətirdiyi  fel  -t ünsürü  olma- 
dan  m üstəqil  söz kim i  işlənm əsin.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  adlardan  fcl  düzəl- 
dən  -lat,  -/c^/'şəkilçisi  qeyri-m əhsuldar şəkilçidir.  B u,  hər şeydən 
əvvəl  ondan  irəli  gəlir  ki,  abidələrin  dilində  işlənən  -Iat,-Iət 
tərkibli  bütün  şəkilçiləri  müstəqil  şəkilçi  kimi  qəbul  etm ək 
olmür;  bu  şəkilçilərin  bir  qismində  /‘ ünsürü  felin  icbar,  yaxud 
təhrik  növünün  m ənasm ı  əm ələ  gətirir,  dem əli,  -lat,  -lə t şəkil- 
çisi  -la+ t,- Ii^+t\^r\a\h hissələrinə parçalanır.

Q ədim   türk yazısı  abidələri m ətnlərində  -lat,  -lə t şəkilçisi 
isim lərə  və  sifətlərə  artırılıb  yeni  m ənalı  sözlər  -   fellər  əm ələ 
gətirir.
a)  Bu  şəkilçi  isim lərə  artırılıb  fel  əm ələ  gətirir;  at «at»  - 
atlat  (K Ç   20)  «atlatmaq»,  oğrak  «düşərgə»  -  oğlaklat  (T  25) 
«düşərgə  saldırmaq».
b)  Bu  şəkilçi  sifətlərə  artınlıb  fel  əm ələ  gətirir;  y a zu k  
«suçlu,  günahkar»  - ya zu kla tiB Y ,. ş  36)  «günahlandırmaq»  .
Q ədim  türk yazısı  abidələrinin  dilində bu  şəkilçi  ilə  əm ələ 
gəlm iş  felləri m ənalarm a görə belə qruplaşdırmaq  olar;
1)  H ərəkətin  yerini  və  ya  istiqamətini  ifadə  edən  fellər; 
atlan  (T  25)  «atlandırm aq»,  o^raklat  (T  25)  «düşərgə  saldır- 
maq».
2)  Hal,  vəziyyətin  əlam ətini  ifadə  edən  fellər;  ya zu kla t 
(B K   ş  36)  «günahlandırmaq».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  bu  fellərdən  başqa 
da  -lat,  -/öfşəkilçisi  ilə  əm ələ gələn  fellər işlənir;  m əsələn;  ağı 
«ağı»  -  ağlat  (Y  28)  «ağlatmaq»,  y o ğ   «dəfn»  -  yo ğ la t  (T  31) 
«dəfn etdirm ək»  «^«şivən»   -  uğlatÇ Y 28)  «ağlatmaq».  Lakin bu 
fellərdə  -lat,  -lə t şəkilçisi  tərkib  hissələrinə  bölünür  və  həm in 
fellər  t  ünsürü  olm adan  da,  yəni  ağla,  yoğla,  uğla  şəklində 
sərbəst  işlənə bilir.
5. 
-a,  -ijşəkilçisi.  Bu şəkilçi  qədim  türkyazısı  abidələrinin 
dilində  az  m əhsuldar  işlənən  şəkilçilərdəndir.  O,  isimlər  və 
sifətlərə artın h b  fel əm ələ gətirir.
a)  -a,  -ə  şəkilçisi  isim lərə  artırıhb  fel  düzəldir;  at «ad»  - 
ata (MÇ  12)  «adlandırmaq,  ad vermək», yarlık,  «yarhq,  fərman»
-  yarlıka  (K T  
c  
9)  «buyurmaq,  fərman  verm ək»,  ya ş  «yaş»  - 
yaşa (K T   şm  2)  «yaşamaq»,  san «say»  -  sana (T  27)  «saymaq», 
sığ it  «sitqi,  ağı»  -  sığıta  (K T   ş  4)  «sıtqımaq,  ağı  demək»,  til 
«dil»  -  tilə { i: 23)  «diləm ək,  istəmək».
b)  şəkilçi  sifətlərə  artınlıb  fel  əm ələ  gətirir;  boş  «boş»  - 
öo^a(M Ç  19) «boşamaq».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -a,  -ə  şəkilçisi  ilə 
əm ələ gələn  felləri m ənalarına görə belə qruplaşdırmaq olar;
1)  Bu  şəkilçi  qoşulduğu  sözün  mənası  ilə  əlaqədar  olan 
hərəkət  və  ya  vəziyyət  prosesi  adının  mənasını  ifadə  edən  tə- 
sirsiz  fellər  əm ələ  gətirir;  y a ş   «yaş»  -  yaşa  (K T   şm  2)  «yaşa- 
maq»,  >7^//‘«sıtqı»  -  sığ ıta {K T  ş 4) «sıtqımaq».
2)  Bu  şəkilçi  qoşulduğu  sözün  mənası  ilə  əlaqədar  olan 
prosesin  əlam əti  -   nəticəsi  m ənasını  ifadə  edən  fellər  əm ələ 
gətirir;  boş «hoş»  -  boşa(}ÄÇ  19)  «boşamaq».
3)  Bu  şəkilçi  artırıldığı  sözün  m ənası  ilə  əlaqədar  olan 
hərəkət 
predmeti  mənasını  ifadə  edən  təsirsiz  fellər  əm ələ 
gətirir;  a t  «ad»  -  ata  (MÇ  12)  «adlandırmaq»,  y a rh k   «yarlıq, 
fərman»  - yarlıka (K T  c  9)  «buyurmaq,  fərman verm ək».
4)  Bu  şəkilçi  əlavə  olunduğu  sözün  m ənası  ilə  əlaqədar 
olan  hərəkətin  aləti,  materiah  m ənasm ı  ifadə  edən  təsirsiz  fellər 
əm ələ  gətirir;  til  «dil»  -  tilə   (T  23)  «diləm ək,  istəm ək»,  san 
«san,  say»  -  sana (T 27)  «saymaq,  sanamaq».
6.  -ad,  - ə d şəkilçisi.  Q ədim  türk yazısı abidələrinin  dilində 
-ad,  -ə d   şokilçisi  isim  və  sifətlərə,  habelə  bar  «var»  v ə   y o k  
«yox»  predikativ  sözlərinə  qoşularaq  proses  m ənası  ifadə  edən 
fellər  düzəldir.  Düzdür,  abidələrin  dilində  bu  şəkilçinin  bar 
«var»  predikativ  sözündən  əm ələ  gətirdiyi  felin  işlənm əsinə  tə- 
sadüf edilm əm işdir,  lakin  güman  etm ək  olar  ki,  bu  şəkilçi  y o k  
«yox»  predikativ  sözündən  fel  düzəltm işsə,  dem əli,  bar  «var» 
predikativ  sözündən də  fel düzəltmişdir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  d ilird ə   -ad,  -ə d   şəkilçisi 
vasitosilə  adlarda  ifadə  edilən  əlam ət  və  keyfıyyətə  m alik 
olmaq  m ənası  bildirən  fellər  əm ələ  gətirilir;  baş  «baş»  -  başad 
(BK  c  X)  «başçılıq  etmək»,  6üi7«kədər»  -  b u i]a d (J 26)  «kədər- 
lənm ək»,  y ə g   «yaxşı»  -  y ə g ə d  (B K   ş  36)  «yaxşılaşmaq»,  kü/J 
«kəniz»  -  kü rjəd  (K T   ş  13)  «kəniz  olmaq»,  k u l «qul»  -  k u la d  
(K T  ş  13)  «qul  olmaq»,  y o k   «yox»  -  y o k a d  (K T   ş  10)  «yox 
olmaq,  m əh v olmaq».
7.  -d   şəkilçisi.  Bu,  heç  şübhəsiz,  saiti  düşmüş  -ad,  -ə d  
şəkilçisinin  törəm əsidir;  -ad,  -əü'şəkilçisi  samitlə  bitən  sözlərə 
artınlırdısa,  -c/şəkilçisi  saitlə  bitən  (görünür,  söz  saitlə  bitdiyi 
üçün  şəkilçinin  ilk  saiti  düşmüşdür)  sözlərə  artınhb  fel  düzəldir;

ya ğ ı  «yağı,  düşm ən»  -  y a ğ ıd  (MÇ  11),  «yağı  olmaq,  düşm ən 
etm ək».
8.  -ta,  -tə  şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
adlardan  fel  düzəldən qeyri-m əhsuldar şəkilçilərdəndir.  O,  sifət- 
lərə  artın lıb   fel  ə m ə lə   gətirir:  to k  «tox»  -  tokta  (BK   ş  2)  «tox- 
tamaq».  G üm an  etm ək  olar  ki,  bu  şəkilçinin  cingiltili  -da,  -də 
variantı  abidələrin  dilində  işlənm əm işdir.  M əlum   olduğu  kimi, 
abidələrin  dilində  söz kökü kar  sam itlə bitdikdə  şəkilçi  cingiltili 
sam itlə  başlanır.  G öründüyü  kimi,  nüm unədəki  söz  kar  samitlə 
bitdiyi  halda  şəkilçi  də  kar  samitlə  başlanır.  Bundan  belə nəticə 
çıxarm aq  olar  ki,  abidələrin   dilində  -ta,  -tə şəkilçisinin  cingiltili 
sam itli variantı  olm am ışdır.
9.  -sıra,  -sirə  şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  di- 
lində  qeyri-m əhsuldar  işlənən  fel  düzəldən  şəkilçilərdən biri  də 
-sıra,  -  sirə  m orfem idir.  B u  şəkilçi  tam   şəkildə,  ya  da  qismən 
qanunauyğun  fonetik dəyişikliklə Orta Asiya,  şimal-şərq və şərq 
türk  dillərind ə  qorunub  saxlanmış,  cənub-qərb  qrupu  türk 
diilərində  isə işləkd ən çıxmışdır.
Q əd im   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -sıra,  -sirə şəkilçisi 
adlara  (yalm z  isim lərə)  birləşdirilib  «hansısa  bir  əşyanm 
oIm am ası»,  daha  doğrusu,  isim də  ifadə  edilən  əşyamn  yoxluğu 
m ənası  ifadə  edən   fellər  əm ələ  gətirir;  e l «el,  vətən»  -  elsirə 
(K T   ş  15)  «elsizləşm ək,  vətənsizləşm ək»,  kağan  «xaqan» 
kağansıra  (K T   ş  15)  «xaqansızlaşmaq»,  uruğ «nəsil»  -  urüğsıra 
(K T  ş  10)  «nəsilsiz olm aq,  nəsli itirmək».
T ü rk   dillərində  sözdüzəldici  şəkilçilər  sistemində  bu  şə- 
kilçini  tə k cə  isim dən  sifət  düzəldən  -sız,  -siz şəkilçisi  ilə  mü- 
qayisə  etm ək  olar;  -sız,  -s iz  şəkilçisi  isim lərdən bir  əlamətin  və 
ya keyfıyyətin olm adığm ı  bildirən sifətlər düzəldirsə,  -sıra,  -sirə 
şəkilçisi  m ənasm a  görə  sifətlərə  analoji  olan  fellər  əmələ  gə- 
tirir; m üqayisə et;
e l s i z -  eli olm ayan;  e75ijrə -  eldən m əhrum  edilmək;
k a ğ a n s ız - xaqanı olmayan;  kağansıra-xz.o^m Ğ m  məhrum 
edilm ək;
u r u ğ sız- nəsli  olmayan;  uruğsıra -  
m əhrum   edil-
mək.
10. 
-ık,  -ik,  -uk,  -iTXrşəkilçisi.  Bu,  türk dillərində adlardan 
fel  düzəldən  ən  qədim   şəkilçilərdən  biridir.  Türk  dillərində  tək- 
cə  adlardan  fel  düzəldən  bir  sıra  şəkilçilərdən  fərqli  olaraq,  -ık, 
-ik  şəkilçisi  həm  adlardan,  həm   də  fellərdən  fel  düzəldir.  «Buna 
görə  də  -ıq   forması  arxaikdir.  O,  prosesin  adı,  yaxud  proses- 
nəticə  əlam əti  m ənalı  əsaslardan  h ərəkətin  nəticəsi,  əşyası  və 
m əkani  m ənalı fellər əm ələ gətirir». ■
-ık,  -ik  şəkilçisi  ümum türk  şəkilçisidir.  Lakin  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində bu  şəkilçi  qeyri-m əhsuldar  işlənir.  O, 
adlara  (isim  və  saylara) artınlıb təsirsiz fellər əm ələ gətirir.
a)  Bu  şəkilçi  isim lərə  əlavə  edilib  fel  düzəldir;  y o l «yol»  - 
yo Iu k{M Ç   21)  «yoluxmaq,  baş  çəkm ək»,  /a^« d ağ »   -  tağık (K 1  
ş  12)  «dağa  qalxmaq»,  iç  «iç,  daxil»  -  ipık  (K T   ş  38)  «tabe 
olmaq,  içinə  girm ək»,  taf  «bayu»  -  ta şık  (K T   ş  I I )  «bayıra 
çıxmaq,  daşmaq,  sərhədi  keçm ək»,  k o r  «qorxu»  -  k o r k   (O  7) 
«qorxmaq»,  £Zr«hürkü»  -  iMr(MÇ  21)  «hürkm ək»,  ko r« q o rx\ı»
-  k o r ğ iB K   ş 41)  «qorxmaq».
b)  Bu  şəkilçi  saylara  əlavə  edilib  fel  əm ələ  gətirir;  b ir 
«bir»  -  b ir ik { ¥ ^ l ç  I)  «birikmək,  birləşm ək».
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -ık,  -ik   şəkiçisi 
vasitəsilə  adlardan  düzələn  felləri  m ənalan na  görə  bclə 
qruplaşdırm aq olar;
1)  Bu  şəkilçi  vasitəsilə  proses-nəticə  əlam əti  bildirən 
fellər düzəlir;  bir«h\T»  -  birikQL'Y ç  1) «birikm ək,  birləşm ək».
2)  Bu  şəkilçi  hərəkətin  yerini  və  ya  istiqam ətini  bildirən 
fellər  ə m ə lə   gətirir;  tağ  «dağ»  -  tağık  (K T   ş  12)  «dağa  qalx- 
maq»,  iç«ı  daxil»  -  /f/]t(K T  ş  38)  «tabe olmaq,  içinə  girm ək», 
ra^«bayır»  -  ta ş ık { K .l  ş  11)  «bayıra  çıxmaq,  daşmaq,  sərhədi 
aşmaq».
'  Ə.B.CeeopHH.  Acpfpmcbi ejtazonoo6po3oeaHUH e aaepöaüd^KaHCKOM HSbiKe. 
MocKaa,  1962,  c.147.

4)  B u  şəkilçi  medial  m ənalı  fellər  əm ələ  gətirir:  k o r  
«qorxu»  -  k o rk   {O  7)  «qorxmaq»,  ür  «hürkü»  -  ürk  (M Ç  21) 
«hürkm ək»,  ^o r« q o rx u »   - ko rğ İB K . ş 41)  «qorxmaq».
11.  -ğır,  -gir,  -ğur,  -gür şəkilçisi.  Qədim  türk  yazısı  abi- 
dələrinin  dilində  qeyri-m əhsuldar  feldüzəldən  şəkilçilərdəndir. 
Bu  şəkilçi  abidələrin  dilində  isim  və  sifətlərə  artınlaraq 
m üx təlif m ənalı  fellər  əm ələ  gətirir;  boş «boş»  -  boşğur (K T   ş
13)  «öyrətm ək»,  iç   «iç,  daxil»  -  içgir (B K   ş  25)  «tabe  etm ək, 
birləşdirm ək»,  taş  «bayır»  -  taşğır  (MÇ  22)  «çıxartmaq, 
daşdırm aq».  A bidələrin  dilində  -ğır,  -gir  şəkilçisi  vasitəsilə 
təsirli  fellər əm ələ gəlir.
12.  -şm , 
şəkilçisi.  Bu,  qədim   turk yazısı  abidələrinin 
dilində  az  işlənən  fel  düzəldən  şəkilçilərdəndəir.  Bu  şəkilçi 
vasitəsilə  abidələrin dilində  adlardan proses-nəticə mənası  ifadə 
edən  fellər  əm ələ  gəlir:  yo rj  «m übahisə»  -  yo ljm u r (K T  ş  6) 
«m übahisə  etm ək,  ixtilaf etm ək»,  k iij (kiiJşü r{¥ iJ  ş 6)  «düşm ənlik etmək».
13.  -ka,  -kə,  -ğa,  -gə  şəkilçisi. 
Bu  şəkilçi  qədim  türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  qeyri-m əhsuldar  işlənir  və  hələ  VII- 
VIII  yüzilliklərdə  daşlaşmaq,  söz  kökünə  birikmək  prosesi 
keçirirdi:  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  mətnlərində  bu 
şəkilçinin  əm ələ  gətirdiyi  felləri  kök  və  şəkilçi  morfemlərinə 
ayırm aq  m üm kün  deyildir.  Bu  şəkilçi  vasitəsilə  abidələrin  dilin- 
də  adlardan  fel  əm ələ  gəlir:  bulğa  (K Ç  11,  MÇ  28)  «həyəcan- 
lanmaq,  qiyam   qaldırmaq»,  əm g ə (B K   şm 1  3)  «əziyyət  vermək, 
sıxışdırm aq»,  karğa  (Y   25)  «(səsi)  qaldırmaq,  (səsi)  yüksəlt- 
m ək»,  tarka  (T  22)  «yaymaq,  dağıtmaq»,  tolğa  (BK  şm  13) 
«əziyyət verm ək».
14.  -kış,  -kiş şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  di- 
lində  bu  şəkilçinin  -k ıs variantı  da  vardır.  A bidələrin  dilində  ən 
az  m əhsuldar  fel  düzəldən  şəkilçidir;  tokcə  y o k   «yox» 
predikativ  sözünə  birləşib  olmamaq,  sona  yetirm ək,  m ə h v  
c tm ə k   və  s.  bu  tipli  m əna  ifadə  edən  fel  əm ələ  gətirir:  y o k  
«yox»  - y o k k ış { Y J I ş  34,  T  21),  «yox etm ək,  m əhv etmək».
15.  -/,  -al,  -ə/şək ilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  di- 
lində  qeyri-m əhsuldar  işlənən  fel  düzəldən  şəkilçidir.  Qeyri- 
m əhsuldar  işləndiyinə  görə  tədqiqatçıların  diqqətini  çəkm ə- 
mişdir.  A bidələrin  dilində  bu  şəkilçi  vasitəsilə  adlardan  söz 
kökündə  ifadə  edilmiş  müəyyən  keyfıyyəti  və  ya  əlam əti 
qazanmaq,  m üəyyən  vəziyyətə  keçm ək m ənası  ifadə  edən  fellər 
əm ələ  gəlir:  tu z  «düz»  -  tü zə l  (K T   c  5)  «düzəlm ək,  düzəliş- 
mək»,  ü kü  <  üküş «çox»  -  ü kü l (T  32)  «çoxalmaq»,  tiri <  tirig 
«diri»  -  tiril  (K T  ş  12)  «dirilmək,  toplanm aq»,  a n <   ar/yir«anq»  - 
arıl  (K T c  9)  «arıqlamaq».
16.  -ar,  -yrşəkilçisi.  Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilin- 
də  bu  şəkilçi  iki  variantda  ~  açıq  və  qapalı  saitli  variantlarda 
{-ar,  -ər,  -ır,  -  ir)  işlənir.  (^eyri-m əhsuldar  fel  düzəldən  şə- 
kilçidir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  -ar,  -ər şəkilçisi 
vasitəsilə  isim,  sifət  və  saylardan  həm   təsirli  ,  həm   də  təsirsiz 
fellər  əm ələ  gəlir:  ö g «tərif»  -  ögir{YiK.  ş  2)  «fəxr etm ək»,  uluğ 
«ulu,  böyük»  -  ulğar (T  53)  «yüksəltm ək»,  k o p   «çox»  -  kobar 
(K T  c  10)  «artırmaq,  çoxaltmaq», 
«əyri»  -  əg ər {B K   ş  31) 
«m ühasirə  etm ək,  təqib  etmək»,  eb  «ev»  -  ebir  (T  26,  28) 
«dövrələm ək,  dövrə  vurub  keçmək»,  a ğ n   «ağrı»  -ağıra  (T1  1) 
«xəstələnm ək,  kədərlənm ək».
17.  -ran,  -rən  şəkilçisi. 
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  qcyri-m əhsuldar  işlənən  bu  şəkilçi  ilə  bir  d əfə  qeyri- 
m üəyyən  saydan  fcl  əm ələ  gəlir:  ko p   «çox»  -  kobran  (T  4) 
«birləşmək».
18.  -an,  -ən  şəkilçisi.  Bu,  qeyri-m əhsuldar  fel  düzəldən 
şəkilçidir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  sifətlərə 
artırılıb  tt)sirsiz  fcl  ə m ələ  gətirir:  boş  «boş»  -  boşan  (MÇ  19) 
«boşaqmaq,  azad olmaq».
19.  -ğm ,  -gin  şəkilçisi.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  qeyri-m əhsuldar  işlənən  bu  şəkilçi  öz  leksik-qrammatik 
mənasına  görə  -ğır, 
şəkilçisinə  antonimdir,  əksdir:  -ğır,  -gir 
şəkilçisi  daxilə  doğru,  m ərkəzəqaçm a  h ərək ati  mənası  ifadə 
cdən  fcllər  ə m ə lə   gətirirsə,  -ğm,  -gin  şəkilçisi  xaricə  doğm, 
m ərkəzdənqaçm a  h ərəkəti  mənası  ifadə  edən  fellər  əm ələ

gətirir;  ıç  «iç,  daxil»  -  ıçğm   (O  10)  «qovmaq,  sürgün  etm ək , 
dağıhşm aq».
20. 
-m,  -in şəkilçisi.  Qeyri-m əhsuldar  olan bu  şəkilçi  vasi- 
təsilə  qədim   türk yazısı  abidələrinin  dilində  həm   adlardan,  h ə m  
də  fellərdən  fel  əm ələ  gətirilir.  Bıma  görə  də  bu  şəkilçi  haq- 
qm da  «Fellərdən  fel  düzəldən  şəkilçilər»  bəhsində  də  m ə lu m at 
veriləcəkdir. 
A bidələrin  dilində  bu  şəkilçi  adlardan  bir 
təsadüfdə  fel  əm ələ  gətirir:  öY«nəsihət,  xahiş»  -  ötün (T  2)  «nə- 
sihət etm ək,  xahiş  etmək».