Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

4 2 7

yeritjd ə,  subırjda adırılmasar,  türk bodun,  ö zü tj edgü kö rtəç isən , 
ebinə  kirm əçisən ,  b ü tjısız  boltaçı  sən   (B K   şm  13-14)  «Bu 
xaqanından,  bu  bəylərindən,  bu yerindən,  suyundan  ayn lm asan, 
türk  xalqı,  özün  yaxşılıq  görəsisən,  evinə  girəsisən,  dərd siz 
olasısan».
Göytürk 
yazısı 
abidələrindən 
O rxon 
kitab ələrin də 
m ənsubiyyət  kateqoriyasınm  m orfoloji  üsulla  ifadəsinə  II  şəxsin 
cəm indən  başqa  bütün  şəxslərdə  rast  gəlm ək  olar  (III  şəxsin 
cəm ində  m ənsubiyyət kateqoriyasm m   morfoloji  üsulla  ifadəsin ə 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  üm um iyyətlə  tə sa d ü f 
edilmir);  m əsələn:  sabım   (K T   c  2)  «nitqim»,  sabı  (K T   c  5) 
«nitqi»,  bodum {}LT ş 6)  «xalqı»,  eçüm (K .T   ş  1)  «əm im »,  y a ğ ısı 
(K T  ş  12)  «yağısı»,  eliQ  (K T   ş  23)  «elin»,  ilim iz   {¥^1  ş  22) 
«elimiz»,  tö r ü m ü z ilL l  ş  22)  «qanunumuz»,  tü rkim iz {K.T  ş  18) 
«türkümüz»,  eçü m iz  (K T   ş  19)  «əm imiz»,  a pam ız  (K T   ş  19) 
«əcdadımız»  v ə   s.  G öytürk  yazısı  abidələrindən  Y enisey 
kitabələrində  m ənsubiyyət  kateqoriyasm ın  ikinci  şəxsinin  cəm i 
də  morfoloji  üsulla  əm ələ  gəlir;  m əsələn:  ü n ü tjiz  (Y   25) 
«səsiniz»,  k a m ljjz  (Y   25)  «xanm ız»,  a tıijız  (Y   26)  «adm ız», 
adaşıQ ızÇY  26)  «adaşınız»,  e s ir jizÇ i  26)  «dostunuz»,  e ç iO izÇ i
26)  «böyük qardaşınız»,  a lp ıiJızÇ i 25)  «igidiniz»  və s.
M üasir  tü rk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  istər  təkdə,  istərsə  də  cəm də  m ənsubiy- 
yət  şəkilçisi  m ənsub  əşyanm   tək də  olduğunu  göstərir. 
M ənsubiyyət  şəkilçisi  təkdə  olduqda  həm   sahib  şəxs,  h əm   də 
m ənsub  əşya  tək də  olur;  m əsələn:  sabım   (K T   c  2)  «nitqim», 
e lir jiY il  ş  23)  «elin», y a ğ ıs ı{ K l ş  12)  «yağısı».
M ənsubiyyət  şəkilçisi  cəm də  olduqda  sahib  şəxs  cəm də, 
m ənsub  əşya  isə  yenə  də  təkdə  olur,  yəni  bir  əşya  bir  neçə 
şəxsə  m ənsub  olur;  m əsələn:  ilim iz  (K T   ş  22)  «elimiz»,  eçü m iz 
(K T  ş  19)  «əm im ız»,  a tıijız 
26)  «adımz»,  ün ü fjü z  ( Y   25) 
«səsiniz»  və s.
M ənsub  əşyanın  cəm də  olduğunu  göstərm ək  üçün  qədim  
türk  yazısı  abidələrinin  dilində  söz  kökü  ilə  m ənsubiyyət 
şəkilçisi  arasına  -lar,  ~lər  şəkilçisi  artırıhr.  Q ədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  m ənsubiyyət  kateqoriyasm m   morfoloji
4 28
üsuMa  ifadəsində  həm   sahib  şəxsin,  həm   d ə  m ənsub  əşyanm 
cəm də  işlənməsinə  (Azərbaycan  dilindəki  evlərim iz,  evlərin iz 
şəklində)  təsadüf  edilməmişdir.  Bütün  hallarda  sahib  şəxsin 
təkdə,  mənsub  əşyanın  isə  cəm də  işlənm əsi  m üşahidə  edilir; 
məsələn:  öglərim   (K T  şm  9)  «analanm »,  ə k ə lə rim   (K T   şm  9) 
«bibiiorim»,  kunçuylarım   (K T  şm  9)  «arvadlanm »,  g əlin lərim  
(Y  3)  «gəlink)rim»,  küd əg ülərim  (Y   3)  «kürəkənlərim » və s.
3. 
M orfoloji-sintakik  üsul.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  m ənsubiyyət  kateqoriyasının  m orfoloji-sintaktik  üsulla 
ifadəsində  həm   sahib  şəxsi  ifadə  edən  söz,  həm   də  m ənsub 
əşyam  bildirən  söz  zahirdə  olur.  Sahib  şəxsi  bildirən  söz  şəxs 
əvəzlikləri  ilə  ifadə  edildikdə  onun  yiyəlik  halda  işlənm əsi 
zəruridir,  sahib  şəxsi  bildirən  söz  ö z  və  kəntü  «öz»  əvəzlikləri 
ilə  ifadə  edildikdə  onlar  yiyəlik  halda  işlənm ir,  sahib  şəxsi 
bilidrən  söz  isim lərlə  ifadə  edildikdə  isim  yiyəlik  hal  şəkilçisi 
qəbul  edə  də,  etm əyə  də  bilər;  m ənsub  əşyanı  biidirən  söz  isə, 
sahib  sözdən  asılı  olaraq,  birinci,  ikinci  və  üçüncü  şəxslərdən 
birinin  m ənsubiyyət  şəkilçisini  qəbul  edir.  Onu  da  qcyd  etm ək 
lazımdır  ki,  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  sahib  şəxsi 
bildirən  söz  isimlə  ifadə  edilirsə,  ək sər  hallarda  yiyəlik  hal 
şəkilçisi  qəbul  etmir,  yəni  qeyri-m üəyyən  yiyəlik  halda  işlənir 
(II  növ  təyini  söz  birləşm əsi  olur).  M üasir  türk  dillərində  sahib 
şəxsi  bildirən  söz  isimlə  ifadə  edilirsə,  əksər  hallarda  yiyəlik 
hal  şəkilçisi qəbul  edir (III növ təyini  söz birləşm əsi  olur).
M üasir  türk  dillərində  m ənsubiyyət  kateqoriyasım  əm ələ 
gətirm ək  üçün  I  və  II  şəxs  əvəzliklərinin  həm   təkdə,  həm   də 
cəm də  ifadədə  işlədilm əsi  lazım  gəlm ir,  çünki  m ənsubiyyət 
şəkilçisi  sahib  şəxsin  kim liyini  də  özündə  təcəssüm   etdirir. 
Lakin  bu  o  demək  deyildir  ki,  müasir  türk  dillərində  sahib  şəxsi 
bildirən  söz  ifadədə  işlənə  bilməz;  evim   də,  m ən im   evim   d ə 
işlədilə  bilər.  Türk  dillərinin  xarakter  xüsusiyyətlərindən  biri 
budur  ki,  bu  dillərdə  optimal  sadələşm ə  qanunu  -   qənaet 
prinsipi  fəaliyyət  göstərir.  Bir  halda  ki,  həm   evim ,  həm   də 
m ən in ı  cvim   ifadəsi  eyni  bir  məftıum u  ifadə  edir,  onda  m ən im  
sözünü  işlətm əyə  ehtiyac  qalmır.-  Bu  qanun  təkcə  m ənsubiyyət 
kateqoriyasm da  deyil, 
türk  dillərinin  bütün 
strukturunda 
fəaliyyət göstərir.

Türk  dillərində  b əzən  elə  m əqam lar olur ki,  nəinki  üçim cü 
şəxsi  bildirən,  h ətta  birinci  və  ikinci  şəxsləri  bildirən  sözlərin 
(əvəzliklərin)  də  m ənsubiyyət  kateqoriyasmm  yaranm asm da 
iştirakı  zəruri  sayılır.  B elə  vəziyyət  əksər  hallarda  m ən tiqi 
vurğu  sahib  şəxsi  bildirən  sözün  üzərinə  düşdükdə  baş  verir. 
M əsələn,  «Sənin  sevgin  m ənə  lazımdır»  cüm ləsində  sənin 
əvəzliyinin  cüm lədə  iştirakı  və  m əntiqi  vurğunun  onun  ü zərin ə 
diişm əsi  n əticəsində  cüm lə  belə  bir  m əzm un  ifadə  edir: 
«Ö zgəsinin  sevgisi  m ənə  lazım  dcyil,  təkcə  sənin  sevgin  m ən ə 
lazımdır».  M üasir  A zərbaycan  dilində  m üqayisə  m əqam m da  da 
şəxs  əvəzliyinin  m ənsubiyyət  kateqoriyasmm  yaranm asm da 
iştirakı  fərdi  sayılır.  M əsələn,  «M əhz  m ənim   əsərim   kim i  ə sər 
m üsabiqənin  qalibi  ola  bilərdi»  cüm ləsindəki  m ən im   şəxs 
əvəzliyini  atm aq  olmaz,  çünki  onda  əsərim   sözü  m ənsubiyyət 
kateqoriyasını ifadə etsə  də,  cümlə əvəlki ifadəliliyini  itirir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  diiində  də  bu  qamm 
fəaliyyət  göstərir.  T o ku z  o ğ u z  m ənitj  bodunım   erti  Terjri,  y e r  
bulğakm   üçün  y a ğ ı  bo ltı  (BK ş  29-30).  «Doqquz  oğuz  m ənim  
xalqım   idi.  Göy,  yer  qarışdığı  üçün  yağı  oldu».  Birinci 
cüm lədəki  m ənitj  «m ənim »  s ö ^ ü   atmaq  da  olardı.  Lakin 
m ü əllif  öz  xalqm m   xəyanətinin  təsirini  gücləndirm ək  üçün 
m ənh) əvəzliyini işlətm əyi lazım bilir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  m ənsubiyyət 
kateqoriyasm m   m orfoloji-sintaktik  üsulla  ifadəsi  morfoloji 
üsulla  ifadəsm ə  n isbətən  z ə if  yayılmışdır,  lakin  abidələrinin 
dilində  m ənsubiyyət  kateqoriyasmm  morfoloji-sintaktik  üsulla 
ifadəsinə  kifayət  q ədər rast cəlm ək olar:  m ənitj  sabım  (K Tc  11) 
«m ənim   nitqim»,  k ə n tü  bodunım  iK lş m  4)  «öz xalqım»,  m əniıj 
bodunım   (B K ş  29)  «m ənim   xalqım»,  bodun  sabı  (K T s  5) 
«xalqın  sözü»,  k is i oğh (K T ş  1)  «insan  oğlu»,  k ırk ız oğlı (Süci) 
«qırğız oğlu» v ə s.
3. 
Sintaktik  üsul.  M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi, 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  də  m ənsubiyyət 
kateqoriyasmm  sintaktik  üsulla  ifadəsindən  də  istifadə  edilir, 
lakin  digər  iki  üsula  nisbətən  bu  üsul  qədim   türk  dillərində 
(eləcə  də müasir türk dillərində) çox z ə if inkişaf etmişdir.
Q ədim   türk yazısı  abidələrinin dilində  bəzən m ənsubiyyət 
kateqoriyasmı  əm ələ  gətirən  tərəflərdən  birincisi  -   sahib  şəxsi 
bildirən  söz  formalaşır,  yəni  yiyəlik  hal  şəkilçisi  qəbul  edir, 
ikincisi  -  m ənsub  əşyanı  bildirən  söz  isə  heç  bir  şəkilçi,  daha 
doğrusu,  m ənsubiyyət  şəkilçisi  qəbul  etmir.  M ənsubiyyət 
kateqoriyasmm  belə  düzəlm əsinə  sintaktik  üsul  deyilir.  Türk 
dillərində  m ənsubiyyət  kateqoriyasmın  sintaktik  üsulla  ifadəsi 
haqqında  E.B .Sevortyan  yazır:  «M ənsubiyyətin  sintaktik  üsulla 
ifadəsi  m əhd ud  çərçivədə (yalnız birinci  iki  şəxsdə)  tətbiq edilir 
və  yazılı  əd əb i  dildən  daha  çox  şifahi  -   danışıq  dilinə  xas 
xüsusiyyətlərdir.  Sintaktik  üsulla  ifadədə  m ənsub  əşya  və  sahib 
şəxs  bildirən  sözlər  xüsusiləşmiş  əlam ət  k əsb   edir  v ə  danışıqda 
bunlar  arasm dakı  m ünasibət  təyin  qrupu  şəklində  qurulur.  Belə 
qrupda  təyinlənən   söz  münsub  əşyanı  bildirən  söz  olur,  h əm   də
0,  sahib  şəxsi  göstərm ir  (başqa  sözlə  desək,  m ənsubiyyət  şəkil- 
çisiz  işlənir  -  Ə.R.).  Təyinləyici  kimi  isə  yiyəlik  halda  olan  I 
yaxud  II  şəxs  cəm də,  nadir hallarda  isə  tək də  olan  şəxs  əvəzliyi 
çıxış  cdir.  M əsələn,  bizim   a t ifadəsində  a t sözü  m ənsub  əşyanı 
bildirir,  b izim   {b iz  şəxs  əvəzliyinin  yiyəlik  halı)  sözü  isə  atm 
cəmdə  olan  danışan  şəxsə  m ənsub  olduğuna  işarə  edir. 
Bcləliklə,  n əzərdən   keçirdiyim iz  üsulda  m ənsub  əşya  v ə  sahib 
şəxsin  sərb əst  qeyd  edildiyi  rus,  Q ərbi  A vropa  və  digər  dillərdə 
gördüyümüz  qram m atik  m ənsubiyyətin  ifadə  prinsipinin  tətbiq 
edildiyini  m üşahidə edirik».'
M üasir  A zərbaycan  dilində  m ənsubiyyətin  sintaktik  üsulla
ifadəsinin  iki  şəkli vardır;
a)  sahib  şəxs  cəm də,  m ənsub  əşya  təkdə  olur;  m əsələn:
bizim  cv,  sizin  ev.
b)  sahib  şəxs  də,  mənsub  əşya  da  cəm də  olur;  m əslən:
bizim  evlər,  sizin  evlər.
M üasir  A zərbaycan  dilində  sahib  şəxsin  təkdə  ifadə 
edilməsi  had isəsi  m üşahidə  edilir.  Bu  baxım dan  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin dili nəinki müasir A zərbaycan dilindən,  h ətta 
bütün  türk  dillərindən  fərqlənir.  M əlum   oiduğu  kimi,  bəzi  türk
'  A .B .C e e o p m H H . 
Kameeopwı 
n p uH adJieoK H O cm u, 
HCIT^,  II, 
Mop(ponoewı, 
MocKea,  1956,  c.  38-39.
m

dillərində  (m əsələn ,  özbək  dilində)  m ənsubiyyətin  sintaktik 
ifadəsi  üsulu  zamanı  sahib  şəxs  bildirən  söz  nadir  hallarda təkdə 
olan  birinci  v ə  ikinci  şəx s  əvəzliklərinin  yiy əlik   hah  ilə   ifadə 
edilir,  lakin  bu  üsulda  sahib  şəxsin  üçüncü  şəxsdə  (isim   v ə   ya 
şə x s  əvəzH yinin  olmasının  fərqi  yoxdur)  işlənm əsinə  təsəd ü f 
edilm əm işdir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  m ənsu- 
biyyətin sintaktik üsulla  ifadəsində  sahib şəx s  hər üç  şəx sin  təki 
v ə   cəm ində  işlən ə  bilər  (düzdür,  hələHk  sahib  şəxsin  ikinci 
şəx sin   təkində  işlənm əsi  abidələrinin  dilində  müşahidə  edil- 
məmişdir);  m əsələn ; 
mənii]  ər
  (MÇ  24)  «m ənim   döyüşçüm», 
hiziıj sü
  (K Tş  39)  «bizim   qoşun», 
siziıj  ər at
  (Y   26)  «sizin  igid 
adm ız», 
Çurır)  hoz  at
  (K T ş  32)  «Çurm  boz  atı».  Qədim   türk 
yazısı  abidələrinin dihndə  m ənsubiyyət  kateqoriyasmın sintaktik 
üsulla ifadəsi  geniş yayılmışdır.
4. 
A nalitik  üsul.  M ənsubiyyət  kateqoriyasmm  analitik 
üsulla  ifadəsində  kateqoriyanm  düzəlm əsində  iştirak  edən  hər 
iki  tə r ə f şəkilçi  qəbul  ctmir,  yəni  sahib  şəxsi  bildirən söz yiyəhk 
hal  şəkiiçisi,  m ənsub  əşyanı  bildirən  söz  isə  m ənsubiyyət 
şəkm ilçisi  qəbul  etmir,  başqa  sözlə  desək,  vəziyyət  birinci  növ 
təyini  söz  birləşm ələrində  olduğu  kimidir.  Lakin  birinci  növ 
təyini  söz  birləşm ələrini  təşkil  edən  sözlər  arasmdakı  əlaqədən 
fərqli  olaraq,  m ənsubiyyətin  analitik  ifadəsi  üsulunda  birinci 
tər ə f  ikinci  tərəfı  təyin  etmir  və  bunlarm  arasmdakı  əlaqə 
müasir  türk  dillərindəki  ikinci  növ  təyini  söz  birləşmələrini 
təşki! edən sözlərin  arasmdakı  əlaqə  ilə  eynilik təşkil  edir.
Müasir 
türk 
dillərində 
m ənsubiyyət 
kateqoriyasmm 
analitik  üsulla  ifadəsi  hadisəsinə  rast  gəlmirik,  bu  üsul  öz  yerini 
morfoloji-sintaktik üsula  vcrmişdir.
Qədim   türk  yazısı  abidəiərinin  dilində  mənsubiyyət  kA- 
teqoriyası  birinci  və  ikinci  şəxs  tək  və  cəm də  analitik  üsulla  dü- 
z ə lə   bilmir  (üm um iyyətlə,  m ənsubiyyət  kateqoriyasmm  analitik 
üsulla  ifadəsində  əvəzliklərin  heç  biri  iştirak  etmir;  bir  tə- 
sadüfdə  sahib  şəx si  bildirən  söz  birinci  şəxs  əvəzliyi,  mənsub 
əşyanı  bildirən  söz  isə  feli  sifətlə  ifadə  olunmuşdur).  Abidə- 
lərini  dilində  m ənsubiyyət  katcqoriyası  analitik  üsulla  yalnız
üçüncü  şəxsin   təkində  ifadə  edilir,  həm   d ə  sahib  şəx si  bildirən 
söz tək cə isim lə ifa d ə olunur.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilm də  m ənsubiyyət  kate- 
qoriyasmm  analitik üsulla ifadəsi aşağıdakı  məqamlarda işlənir;
a)  Sahib  şə x slə   mənsub  əşyam   bildirən  sözlər  arasmda 
milli m ənsubiyyət əlaq əsi olur; 
türk bodun
 (K T c  8)  «türk xalqı», 
oğuz bodun
  (K T şm   4)  «oğuz  xalqı», 
çik  bodım
  (B K ş  26)  «çik 
xalqı», 
tabğaç bodun
 (K T c  5)  «tabğaç xalqı», 
kırkız bodun
 (K Tş 
20) «qırğız xalqı» və  s.
b)  Sahib  şə x slə   mənsub  əşyanı  bildirən  sözlər  arasında 
məkan  əlaq əsi  olur: 
Toğu  balık
  (B K ş  30)  «Toğu  şəhəri», 
Kögmən ytş
  (B K ş  27)  «K ögm ən  m eşəli  dağları», 
Şantınj  yazı 
(KTc  3)  «Şandun  düzü», 
Yincü  ügüz
  (K T ş  39)  «İnci  çayı», 
Ötükən yir(KTc
  8)  «Ötükən yeri», 
Tüngər tağ(BKc
  7)  «Tüngər 
dağı», 
Vı/un koJ (MÇ 25)
  «Yılun  çayı», 
Açığ A/tır köJ (MÇ
  18) 
«Açıq  Altır gölü»  v ə s.
M ənsubiyyətin  analitik  üsulla  belə  ifadəsi  müasir  türk 
dillərində,  o  cüm lədən  müasir  Azərbaycan  dilində  yer  adı  bildi- 
rən 
bir 
sıra 
isim lərdə 
özünü 
göstərir; 
m əsələn; 
çay, 
Türkmənçay,  Şahdağ, Murovdağ\Q
  s.
c)  Sahib  şəx slə  mənsub  əşyanı  biluirən  sözlər  arasında 
zaman  əlaq əsi  olur; 
kc^ yı! (Klşm
  ş)  «qoyım  ili», 
/ü iy ü (0
  12) 
«əjdaha  ili»,  //> 7 /(B K c   10)  «it  ili», 
/ağzmyıl(BKc
  10)  «donuz 
ili», 
takığuyıl(MÇ
  43)  «toyuq  ili» v ə   s.
ç)  Sahib  şə x slə   mənsub  əşyanı  bildirən  sözlər  arasmda 
v əzifə,  rütbə bildirən  əlaq ə olur; 
kağan
 a t(K T ş  20)  «xaqan  adı».
d)  Sahib  şə x slə   mənsub  əşyanı  bildirən  sözlər  arasında 
proses,  prosesin  nəticəsini  ifadə  edən  əlaq ə  olur;  tegri  yar//- 
k adu k(B K ş  33)  «tanrı  istədiyi», 
mən kazğantuk{BKş
  33)  «m ən 
qazandığım».
Qeyd  etm ək  lazımdır  ki,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  m ənsubiyyət  kateqoriyası  tək cə  sahib  şəx s  v ə   mənsub 
əşya  m ünasibətlərini,  anlayışmı  ifadə  etnıir.  A ilə,  qohumluq, 
ictimai  m ünasibətlər  v ə   s.  də  m ənsubiyyət  kateqoriyası  vasitə- 
silə  ifadə  edilir; 
eçim
  (K T ş  17)  «əm im », 
kağanım
  (T  15)  «xa- 
qamm», 
kaıjım (KTş
  11)  «atam», 
ögim(J^T^
  11)  «anam», 
inim

(K T ş  26)  «kiçik  qardaşım», 
eçim
  (O  4)  «böyük  qardaşım», 
snjilim
 (K T ş 20)  «kiçik bacım» v ə   s.
M ənsubiyyBt  şəkilçiləri  haqqmda.  Türkoloqlar  arasında 
m ənsubiyyət  kateqoriyası  şəkilçilərinin  m ənşəyi  haqqında 
yekdil rəy yoxdur.  Türkoloqlarm böyük əksəriyyəti bu  fıkirdədir 
ki, 
birinci  v ə  
ikinci 
şəxs  m ənsubiyyət  şəkilçiləri 
şəxs 
əvəzlik lərin d ən   törəmişdir.  V.V .  Radlov  yazırdı;  «Birinci  şəxs 
m ənsubiyyət  şək ilçisi  -m 
{P),
 
görünür, 
(män)  şəxs 
əv əzliy in in   ixtisar  edilm iş  şəklidir».ı  Son  zamanlar  birinci  və 
ikinci  şəxs  m ənsubiyyət  şəkilçilərinin  şəx s  əvəzliklərindən 
törəm əsi  fıkrinin  ə le y h in ə   çıxanlar  da  vardır.  Əgər  birinci  və 
ikinci 
şəxs  m ənsubiyyət  şəkilçilərinin  m ənşəyi  haqqmda 
türkoloqlar  arasıqda  az-çox,  fıkir  uyğunluğu  varsa,  üçüncü  şəxs 
m ənsubiyyət  şəkilçisinin  m ən şəyi  haqqında türkoloqlarm  hərəsi 
bir  fıkirdədir.  B u  m ə s ə lə   haqqmda  O.Böthnqk,  V.V.Radlov, 
Q.Ramstedt,  V.B anq,  V .A .Boqoroditski,  M .R əsənen,  V.K otviç, 
V .M .N asilov,  N .A .B askakov  v ə  başqalan  fıkir  söyləm işlər. 
Türkoloqlann,  dem ək  olar  ki,  hamısı  üçüncü  şəxs  mənsubiyyət 
şəkilçisinin 
-sı,  -si
  variantlanndan  çıxış  edib  onun  m ənşəyini 
araşdırır,  m ü x təlif  fıkirlər  irəli  sürürlər:  onu  gah 
-e
  cəmlik 
şək ilçisi,  gah 
-sa,  -sə
  şərt  şəkilçisi,  gah  -//, 
-li
  sahibhk  (?) 
şək ilçisi  ilə əlaqələndirirlər.  N əd ən sə  heç kim  bu  şəkilçinin 
-ı,-i 
variantına toxunmur.
M ənsubiyyət  kateqoriyasmm  birinci  v ə   ikinci  şəxslərinin 
təki 
-m
 v ə 
-n
 ünsürləri  ilə  ə m ələ  gəlir.  H əm in  şəxslərin  cəmini 
ə m ə lə   gətirm ək  üçün  tək  göstəricilərinin  üzərinə  cəmlik 
bildirən  -^ünsürü əla v ə edilir:
I  şə x s tək 
-m,
  cə m  
-  m  + z
II şə x s  tək 
-n,
  cə m  
~ n  + z
Türk  dillərində  m ənsubiyyət  kateqoriyası  çox  qədim 
dövrlərdə,  türk  dillərinin  Orxon-Yenisey  abidələri  dövründən 
ço x -ço x   ə w ə llə r   təşəkkül  tapmışdır,  həm   də  bu  kateqoriya 
birdən-birə  bütün  üç  şəx sin   təki  v ə  cəm i  üçün  eyni  zamanda 
formalaşmamışdır.  Etimal  ki,  ə w ə l c ə   birinci  şəxsin  təki,  sonra
'  W.Radloff.  Die Alttürkische Imchriften der Mongolei,  NeueFolge,  016., 
1897,  C.74.
ikinci  şəxsin  təki,  daha  sonra  birinci  şəxsin   cəm i,  bir  qədər 
sonra  ikinci  şəxsin  cəm i,  ən  axırda  üçüncü  şəxsin   təki 
formalaşmışdır.  Ü çüncü  şəxsin  cəm i  üçün  xüsusi  m orfoloji 
əlamətin  olmaması  bir  daha  göstərir  ki,  üçüncü  şəxsin  cəm ində 
m ənsuğiyyət  kateqoriyası  tarixin  lap  son  dörlərində  meydana 
gəlmişdir.
Güman  etm ək  olar  ki,  türk  dillərində  istər  m ənsubiyyət 
şəkilçiləri,  istərsə  xəbərlik  şəkilçiləri  şəx s  əvəzliklərindən 
törəmişdir. 
Bu  proses  çox  qədim   dövrlərdə,  hətta  şəx s 
əvəzHklərinin  h ə lə   tam  formalaşmadığı  dövrdə  getmişdir.  Bu 
mənada  dem ək  olar  ki,  türk  dillərində  şə x s  əvəzlik ləri,  m ən- 
subiyyət  v ə   xəbərlik  şəkilçiləri  təxm inən  eyni  vaxtda  yaran- 
mışdır.
Türk  dillərinin  tarixdən  əv v əlk i  dövründə  üm um iyyətlə 
birinci  şəx si  göstərm ək  üçün 
bi,
  üm um ijo'ətlə  ikinci  şəx si 
göslərm ək üçün 
si,
  üm um iyyətlə üçüncü  şə x si  göstərm ək  üçün  / 
ünsürlərindən  istifadə  edilmişdir.  Türk  dillərində 
b
  səsinin 
m 
səsi  ilə  ə v ə zlə n m ə si  qanununa  görə  sonralar 
bi
 ə v ə z liy i  birinci 
şəxsdə  mi  şəkHni  almışdır.  Ş əx s  əv əzlik ləri,  m ənsubiyyət  v ə  
xəbərHk  şəkilçiləri  d ə  bu  ünsürlərdən  törəmişdir.  Sonralar  hər 
üç  şəxsin  təkini  cəm dən  ayırmaq  üçün  təkdə 
n,
  birinci  v ə   ikinci 
şəxslərin  cəm ində 
z
  ünsürü  əla v ə  edilmişdir.  Bu  proses  də 
yuxarıda  göstərilən  ardıcıllıqla  (ə v v ə lc ə   birinci  şə x s,  sonra 
ikinci  şəx s,  axırda  üçüncü  şəx s) 
getmişdir.  Birinci  şəxsin 
təkində  ovəzU k 
min
  şəklinə  düşm əzdən  ə w ə l  
mi
  ünsüründən 
artıq  m ənsubiyyət  kateqoriyası  şəkilçisi  formalaşmışdır.  Sonra 
eyni  proses  ikinci  ş ə x s lə   baş  verir.  Bundan  sonra  birinci  v ə 
ikinci  şəx s  m ən su biyyət şəkilçiləri  yaramr,  ən   axırda  isə   üçüncü 
şəxs  m ənsubiyyət  şəkilçisi  /ünsüründən  törəyir.  Bunu  ayn-a>Ti 
şəxslər üzrə  aşağıdakı kimi təsəvvür etm ək olar;
1. 
Birinci  şəx s  təkdə  m ənsubiyyət  kateqoriyasmı  ə m e lə  
gətirm ək  üçün 
mi
 (qahn  saitli  köklərdə 
mı
  variantma  çevrilir) 
söz  kökünə  artırılır.  Türk  dillərində  sadələşdirm ə  qanununun