Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

‘  BM.Hacunoe. 
f l a u K   opxo n o -eH X tceiıC K itx   n cm n m H U K o e.  M o c K e a . 
1960,  c.29.
4 5 8
tetjridə  bolm ış  türk bilgo  kağan  Im  öakə  olurtım   (K T  c  I)  «T ann 
tək tanndan  olmuş  türk müdrik xaqanı  bu  vaxt  (taxta)  oturdum ». 
Anta  kisrə  Yir  Bayırku  Uluğ  İrkin  yağı  boltı  (K T  ş  34)  «Ondan 
sonra  Yer  Bayırkulu  Ulu  İrkin  yağı  oldu».  K özdə yaş  kəlsə t,  eti 
də  köfjültə  sığ ıt  kəlsər,  yanluru  sakırüım,  katığdı  sakıntım   (K T  
şm  11)  «Gözdən  yaş  gəlsə,  ürəkdən  fəryad  gəlsə,  yanaraq 
düşündüm,  m öhkəm cə  düşündüm».  K ırkız  kağanında  tarduş 
İnançu  Çor  kolti  (K T   şm  13)  «Qırğız  xaqanından  tarduş  Inançu 
Çor  gəldi».  Kuyda  kunçuyum,  sizdə.  oğlım ,  yıta,  sizım ə.  yıta, 
bökmədim,  adırütım   (Y  3)  «Evdə  arvadım,  sizdən,  oğlum ,  əfsus, 
sizdən,  əfsus,  doym adım ,  aynldım ».  K unya  kiin  batsıkdakı 
Soğd,  B erçəkər,  B ukarak  ulus  bodunta  N ətJ sətjıin,  oğul  tarkan 
fo/// '(KT  şm  12)  «Q ərbdə  günbatandakı  Soğd,  Berçəkər,  Buxara 
dövləti xalqından N ən  sənün,  oğul  tarkan  gəldi»  və  s.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ycrlik  hal  təkcə 
çıxışlıq 
halın 
m övqcyində 
dcyil, 
habclə 
digər 
hallann
mövqcyində  də  işlənir.
1.  Ycrlik  hal  yiyəlik  halm  ycrində  işlənir;  Içrə  aşsız,  taşra 
tonsız,  yahız,  yahlak  hodunta  iizə  olurtım   (K T   ş  26)  «Içi  aşsız, 
üstü  donsuz,  pis,  yazıq  xalqın  üslündə  oturdum».
2.  Yerlik  hal  yönlük  hahn  ycrində  işlənir;  Yarakınta, 
yalm asınta  yü z  artukı  okun  urtı  (K T   ş  33)  «Yarağma,  zirchinə 
yüzdən  artıq  ox  dəym işdi».  Kadırkan  yışda  kon...  (B K   ş  39) 
«Kadırkan  m cşəli  dağlanna  ycrləşdirdim».  Altun  ə lıg   keşıg 
helim tə  hantım   (Y  3)  «Əlli  qızıHı  kəm əri  bclimə  bağladım ». 
ÖlJi'O  Kıtayda,  həriyo  Tuhğaçda,  kurıya  Kurdanta,  yıraya 
Oğuzta  iki-üç  biO  süm iz,  koltəçim iz  (T  14)  «Şərqə  K ıtaya, 
cənuba  Tabğaça,  q ərb ə  Kurdana,  şimala  Oğuza  ıkı-uç  mın 
qoşunuq,  gələsiyik».  Türk  hodunığ  tirilip  il  tut.sıkıtjın  bunta 
urtım  (K T  c  10)  «Türk  xalqının  toplanıb  cl  yaratmasmı  buna
vurdum»  və  s. 
u  ı 
i
Qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
ı s m ı n  
ycrhk  hahnda
işlənən  söz cüm lədə  tam am hq və  zərllik  vəzifələrinı  ıcra edır.
1.  Ycrlik  halda  işlənən  söz  tamamhq vəziləsində;
a) 
H ərəkətin  tətbiq  cdildiyi  obyekti  bildirir;  Yarakınta, 
yalma.sınta  yü z  artukı  okun  urtı  (K T  ş  33)  «Yarağına,  zirchınə

yüzdən  artıq  ox  dəym işdi».  O ğh  ögintə,  kafjm ta  ö b kələp ən , 
təzip ən   barm ış  (IB  89-90)  «Oğlu  anasmdan,  atasm dan  küsüb 
qaçıb getmiş».
b)  H ərək ətin   başlandığı,  uzaqlaşdığı  obyekti  bildirir;  Ü zə 
teljri  ka n   lü i  y ılk a   y e tin ç   a y   k ü ç lig   alp  kağanım da  adırladu 
b a rd ifjız{0   12)  «Üstdə  tanrı  xan  əjdaha  ili  yeddinci  ayda  güclü 
igid  xaqanım dan  ayrılaraq  getdiniz»  M ən  ...  tabğaç  kağanta 
b əd izçi kəlü rtim  (K T   c  11)  «M ən  ...  tabğaç  xaqanm dan  naxışçı 
gətirdim ».  Türk  bodun  ...  tabğaçda  a d ın ltı  (T  2)  «Türk  xalqı  ... 
tabğaçdan  ayrıldı»,  ...  ö lü m tə  o zm ış  (IB  75)  «...  ölüm dən 
qurtulmuş».
c)  M üqayisə  obyektini  bildirir:  B izin tə   e k i  uçı  sıljarça 
artuk erö'(T  40)  «B izdən iki cinahı yarıbayan artıq  idi».
2. 
Y erlik  hal  cüm lədə  yer,  zaman,  səbəb,  tərz i-h ərək ə t 
zərfliyi vəzifəsini yerinə yetirir.
a)  Y er  zərfliyi  olub  h ərək ə tin   baş  verdiyi  m əkanı  bildirir: 
Kara  k ö ltə   süQ üşdim iz  (K T   şm  2)  «Qara  göldə  döyüşdük». 
A ltu n y ışd a   o lu r tım ız ij  32)  «Altun  m eşəli  dağlarm da  oturduq». 
Yarıs ya zıd a   tiriləlim ,  -  tim is  (T  33)  «Y anş  yazıda  (düzündə) 
toplaşaq,  - demiş».
b)  Y er  zərfliyi  olub  h ərək ətin   başlandığı  m əkanı  bildirir: 
K ırkızd a   y a n tım ız (T  29)  «Q ırğızdan  qayıtdıq».  Türgis  kağanta 
körüg  k ə lti  (T  29)  «Türgiş  xaqanından  casus  gəldi».  T üpüt 
kağanta  B ö lö n   k ə lti  (K T   şm   12)  «Tibet  xaqanm dan  B ölö n 
gəldi».  Tabğaç  kağanta  İ s y i  L ik ə n   k ə lti (K T  şm  12)  «Tabğaç 
xaqanm dan  İsyi  likən  gəldi».  K ır k ız  kağanta  tarduş Inançu  çor 
k ə l t i i ^ T   şm  13)  «Qırğız xaqanm dan tarduş  Inançu  çor gəldi».
c)  Zam an  zərfliyi  olur:  O I k ü n tə   təg d i  tü rk  bodun  T əm ir 
kapığka  (T  46)  «H əm in  gün  türk  xalqı  ü ə m ir  qapıya  çatdı». 
K a tjım  kağan  uçdukda in im  K ü l tigin y itiy a ş d a  ka ld ı (K T   ş  30) 
«Atam  xaqan  vəfat  edəndə  kiçik  qardaşım   K ü l  tigin  y eddi 
yaşm da qaldı».  On yaşda  U m ay tə g  ögim  katun kututja in im   K ü l 
tigin  ə r   a t  bultı  (K T   ş  30-31)  « 0 n   yaşmda  U m ay  kimi  anam  
xatunun bəxtin ə kiçik qardaşım   K ül  tigin  igid adı  tapdı» v ə  s.
ç)  S əbəb  zərfliyi  olur:  Yana  tetjri kutınta  üçinç yılta   ko p  
ə s ə n   tü k ə l körü şm iş  {IB  21-22)  «Yenə  tanrı  nəzərində  üçüncü 
ild ə   h ə r şey salamat bütöv görüşmüş».
e) 
T ərzi  h ərək ət  zərfı  olub  hərəkətın  tərzini,  vasitəsini, 
a lə tin i  bildirir:  İn g ə k  kölügin  Toğlada o ğ u z k ə Iti(T   15) «İnək və 
y ü k  h ey v an lan  ilə Toğla çayı ilə (vasitəsilə) oğuzlar gəldi».
Ç ıxışlıq  hal.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  yerlik 
h a lm   çıxışlıq  hal  anlayışm ı  da  ifadə  etm əsindən  çıxış  edərək 
türko lo qların  bir  qismi  iddia  edir  ki,  türk  dillərində  çıxışlıq  hal 
O rx on-Y enisey 
yazısı 
abidəlrindən 
sonrakı 
dövrlərdə 
form alaşm ağa  başlam ışdır,  həm in  vaxta  q ədər  isə  türk 
d illərin d ə,  hətta  O rxon-Yenisey  yazısı  abidələrində  çıxışlıq 
h a h n   m orfoloji  göstəricisi  (şəkilçisi)  olmamışdır.  V .V .Radlovun 
çıx ışlıq   h alm   «O rxon-Yenisey  abidələrindən  sonrakı  dövrdə» 
m ey dana  gəlm əsi  haqqındakı  fıkri  bütün  türkoloqlar  üçün  çıxış 
n ö q tə si  olm uşdur.  Q ədim   türk  Orxon-Yenisey  yazısı  abidələri 
ilə   səth i  tanışlıq  nəticəsində  nəinki  m üasir  türk  dillərinin, 
h a b e lə   qəd im   türk  dillərinin,  h ətta  göytürk  O rxon-Yenisey 
y azısı  abidələrinin  dilinin  tədqiqatçıları belə  bir  ideyanı  müdafiə 
e tm işlə r  ki,  O rxon-Yenisey  abidələrinin  dilində  çıxışlıq  halı 
olm am ış  və  onun  flınksiyasını  həm işə  yerlik  hal  ifadə  etmişdir. 
B u   halm   yaranm a  tarixi  haqqm da  N .K .D m itriyev  yazır: 
« T arix ən   ən   cavan,  ehtim al  ki,  çıxışlıq haldır.  O,  VIII  əsr Orxon 
a b id ə lə rin d ə   h ələ  yox  idi  və  onun  funksiyasmı  yerlik  hal  yerinə 
yetirirdi.  B u  hal  sonralar  -   klassik  uyğur  ədəbiyyatı  dövrimdə 
m ey dana  çıxm ışdrr».’  «...  çıxışhq  hal  bir  sıra  türk  dillərində 
olm am ışdır;  m əsələn:  O rxon  dilində  o  olm am ışdır  və  onun 
funksiyasm ı  yerlik  hal  yerinə  yetirm işdir».'’-  Elə  tədqiqatçılar  da 
vardır  ki,  onlar  O rxon-Yenisey  yazısı  abidələrində  bircə  sözdə 
çıx ışlıq   hal  şəkilçisinin  işləndiyini  söyləyirlər.  M əsələn, 
V .M .N asilo v  yazır:  «A bidəIərdə  (O rxon-Y enisey  -   Ə .R.) 
çıx ışlıq   hal  şəkilçisi  -dan ilə  işlənm iş  bircə  söz  vardır:  kandan  - 
h a r a d a n » - 3  
Lakin  elə  oradaca  O rxon-Y enisey  yazısı  abidələrinin
‘  H.K.ffMumpuee.  rpoMMamma 
öatu m pcK oeo
H 3 b iK a . 
1948,  c.61.
^  Y e n ə  orada,  s.  63.
^ B  M .Hacmoe.  Hsuk opxoHO-eHuceücKUx noMSimHUKoe. 
M o c K e a ,  1 9 6 0 ,  c .2 9 .
461

dilində  lokativ  və  ablativ  anlayışları  fəi  |iən d irən   şək ilçilərin  
olm adığı  haqda  V .M .N asilovun  fıkrino  rast  g əlirik .’  L akin  elə 
həm in  dövrdə  bu  fıkrin  əleyhinə  çıxan,  h ələ  O rxon-Y enisey 
yazısı  abidələri  dövpöndə  də  türk  dillərində  çıxışhq  h a h n   v ə 
onun  m orfoloji 
göstəricisinin 
{-tan 
şəkilçisinin) 
m öv cu d 
olduğunu  deyəniər  var  idi.  «Ç ıxışhq  hahn  yaranm ası  h aq q ın d a 
elm də  ham ı  tərəfin dən  qəbul  edilmiş  belə  bir  fikir  vardır  k i,  bu  
hal  başqalanndan  sonra  m eydana  gəlmişdir,  belə  ki,  tü rk  
dillərinin  ən   qədim  abidelərində -  Y enisey-O rxon  k itab ələrin d ə 
çıxışhq  hala  guya  rast  gəhnm ir.  Ə gər  təkcə  yazıh  m ə n b ə lə rə  
əsaslansaq,  yenə  də  göstərilən  fikir,  çətin ki,  qanunidir.  D üzdür, 
çıxışlıq  hal  türk  dillərinin  abidələrində  kütləvi  şəkildə  q əd im  
uyğur  dih nd ə 
{-din/-tın 
şəkilçisi  ilə)  ilk  dəfə  m eydana  çıxır. 
Burada  onunla  yanaşı  yerhk  hal  da  h ə lə   bir  m üddət  çıxışhq  hal 
m övqeyində  işlənir.  Lakin,  m əlum   olduğu  kim i,  qram m atik 
form alarm   yaranm asm ın  xronoloji  çərçivəsini  m üəyyən  etm ək  
üçün  tə k cə  lazım i  m ən b ələr  kifayət  deyildir.  O la  b ilə r  ki, 
O rxon-Y enisey  kitabələri  tərtib  edilən  dövrdə  çıxışhq  hal  h ə lə  
yazısı  olm ayan  digər  türk  dillərində  artıq  geniş  su rətd ə 
işlədihrm iş.  B una  görə  də  elm də  bu  haqda  m öhkəm   m əlu m at 
yoxdxır.  Y enisey-O rxon  kitabələrinə  gəhncə,  çıxışhq  hal  burada 
kütləvi  surətdə  işlənm ir.  K itab ələrd ə  çıxışlıq halın  fiınksiyasm ı, 
bir  qayda  olaraq,  yerlik  hal  yerinə  yetirir.  Lakin  çıxışhq  halm  
forması  ab idələrdə  artıq  vardır.  Onun  abidələrdə  işlənm əsi  n ə 
qədər  az  olsa  da,  çıxışhq  h ah n   xüsusi  bir  forma  kim i  m eydana 
gəlm əsi  vaxtı  haqqm dakı  yuxarıda  göstərilən  fıkri  təkzib  etm ək  
üçün  kifayətdir.  D eyilənləri  təsdiq  e tn ə k   üçün  aşağıdakı 
nüm unələrə  m üraciət  etm ək  olar.  Yaraklıq 
kandan 
(Radlovun 
kandiTİ)» 
k ə lip  
y ^ a   eltdi? 
(kursiv  m ənim dir  -   E.S.)  -   S ilah h 
(adamlar)  haradan  gəldi  v ə   səni  yaydı?  Sü ijü q liq  
kandan 
{kandın) 
(Radlovda  -  
kandm. 
K ürsiv  m ənim dir  -   E.S.)  k əlip ək  
sürə eltdi? -  Süngülülər haradan gəldilər və səni apardılar».2
‘  Yen ə orada.
^ Ə.B.CeeopmHH.  K a m e z o p m  
n a d e o K a . 
HCrTH, 
II,  M opcponozm .  M ocKea, 
1 9 5 6 , 
c. 
5 5 - 5 6 .
Q ədim   türk O rxon-Y enisey yazısı abidələrinin m ətnlərinin 
geniş 
təhlili 
göstərir 
ki, 
abidələrin 
m ətnlərində 
bəzi 
tədqiqatçıların  (m əsələn;  E.V.Sevortyan  və  V.M .Nasoilov) 
göstərdikləri  kimi,  bir  söz {kantan «haradan»)  yox,  bir  neçə  söz 
çıxışh q 
hal 
şəkilçisi 
ilə 
işlənir. 
Orxon-Yenisey  yazısı 
ab id ələrin in  dilində  hətta  istər  müasir  türk dilləri,  istərsə  qədim  
türk  yazısı  abidələri  üçün  qanuni  sayılmayan  çıxışhq  hal 
şəkilçisinin  ikiqat  işləndiyi  sözlərə  də  təsad ü f  edilir;  m əsələn: 
oğuzdantan (T  8)  =  o ğ u z  + dan  +  tan «oğuzdan»,  taşdantan (MÇ 
2'^)  -   taş  + dan  + tan «bayırdan».
Son  zamanlar  türkoloqlar  qədim   türk  Orxon-Yenisey 
yazısı  abidələrinin dilində  çıxışhq  halm m orfoloji  əlam əti  olan  - 
dan,  -tan  şəkilçisinin  mövcudluğunu  qəbul  edirlər,  h ətta 
A .N .K o n o n o v   bu  şəkilçinin  göytürk  O rxon-Y enisey  yazısı 
ab id ələrin in   dilində  işlənm əsindən  ətraflı  dam şır  v ə  şəkilçinin 
m ən şəy in i  araşdırm ağa səy edir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  çıxışhq  hal  -dan, 
-dən,  -dın,  -din;  -tan,  -tən,  -tın,  -tin  şəkilçiləri  ilə  ifadə  edilir. 
Ş əkilçinin  «t»  variantı  sonor  sam itlə  bitən  sözlərə,  «d»  variantı 
qalan  bütün  sözlərə  artırıhr.  Şəkilçinin  açıq  sait variantı  göytürk 
O rxon-Y enisey  yazısı  abidələrinin  dili,  qapalı  sait  variantı  isə 
q əd im   uyğur  yazısı  abidələri  dili  üçün  səciyyəvidir,  lakin 
şəkilçinin  qapah  sait  variantı  b əzən  göytrük  yazısı  abidələrinin 
d ilin d ə  işləndiyi  kimi,  açıq  variantı  da b əzən qədim   uyğur yazısı 
ab idələrin in   dilində  işlənir.  Ç ıxışhq  haJ  şəkilçisi  qədim   uyğur 
yazısı  abidələrinin  m ətnlərində  geniş  yayılm ışdır,  göytürk 
O rxon-Y enisey  yazısı  abidələrinin  m ətnlerində  isə  bu  şəkilçi 
aşağıdakı  səkkiz  sözdə  işlənir:  Yaraklıq kantan k ə lip  y ^ a  eltdi? 
(K T   ş  23)  «Y araqhIar  harada  gəlib  səni  yaydı?»  SüQ üglig 
kanta n k ə lip ə n   sürə  eltd i?  (K T  ş .23)  «Süngülülər  haradan  gəlib 
səni  sürüb  apardı?».  ÖQdən  kağanğaru  s ü   yo ra lım   (T  29) 
«Ö nd ən   xaqana  qarşı  qoşun  göndərək».  B ir   yig irm in ç  a y  
y e g irm ik ə  K ara  b u lu k orjdin S o k a k y o lia n ta   Ç ig il  Tutuk...  (MÇ
35)  « 0 n   birinci  aym  iyirm isində  Qara  bulukun  önündə  Sokak 
yolun da  onda  Çigil  tutuk...»  K eyrəd ə  ətjd in   yantaçi  (MÇ  6) 
« K e y rə d ə   öndən  qayıdası».  İçrə  ben  bulğaym , 
-  tim is,

taşdm tan...  kabışayın,  -  tim is  (MÇ  28)  «D axildə  sən  qiyam  
qaldınm ,  -  demiş,  bayırdan...  hücum   edək.  -  dcm iş».  Taşdıntan 
üç  karluk,  üç  ıd u k   tatar...  (M Ç  28)  «Bayırdan  üç  karluk,  üç 
m üqəddəs  tatar...»  O ğuzdantan  kö rü g   k ə lti {1  8)  «O ğuzlardan 
casus  gəldi».  Tabğaç,  bəridən yən  t ə g ^   11)  «Tabğaç,  cənubdan 
hücum   et».  K ıtay  öQ dənyən  tə g  (T  11)  «K ıtay,  şərqdən  h ü cu m  
et».  B en   yıradantayan  tə g əyin   (T  11)  «M ən  şim aldan  h ü cu m  
edim».
Bü-inci  iki  m isala  türk  dillərində  hal  kateqoriyasm dan 
söhbət  gedən  bütün  türkoloji  ədəbiyyatda rast  g əlm ək  olar.  3-5- 
ci  nüm unələrdə  öljdən  və  ö fjdin  sözlərində  xalis  çıxışlıq  hal 
şəkilçisi  işlənir.  Q eyd  etm ək  lazım dır  ki,  bu  şəkilçinin  açıq  və 
ya  qapah  saitlə  oxunm ası  onun  yazıhşından  deyil,  oxuyanın 
zövqündən 
asıhdır, 
çünki 
göytürk 
yazısı 
abidələrinin 
m ətnlərində  bu  şəkilçidəki  tək cə  iki  sam it (d,  n)  yazıhr,  sait  səs 
yazılmır. 
6-8-ci  nüm unələrdən 
taşdintan  və 
oğuzdantan 
sözlərində  ikiqat  çıxışhq  hal  şəkilçisi  {dın  +  tan,  dan  +  tan) 
işlənir.  Şəkilçinm   belə  ikiqat  işlənm əsini  dilçilik  nöqteyi- 
nəzərindən  izah  etm ək  çətindir.  B əlk ə  də  bu,  çıxışlıq  hal 
anlayışm m  h ələ tam  m ənim sənilm əm əsindən irəli  gəlir.  9-10-cu 
nüm unələrdəki  bəridənyən  v ə   oQ dənyən  sözlərinin  quruluşu 
çox  m araqhdır;  çıxışlıq  hal  şəkilçisindən  sonra  bir  -yən  ünsürü 
də  işlənm işdir.  Güman  etm ək   olar  ki,  bu  ünsür  m üasir 
A zərbaycan  dilində  istiqam ət  m əzm unu  daşıyan  ya n   sözü  ilə 
eynim ənalıdır.  O nda həm in sözləri b ə r i y a n d a n ,   ö n   y a n d  
a  n  kim i  tərcüm ə  etm ək  olar.  M üasir  qram m atik  qanunlar 
baxım m dan  -yən   ünsürünün  çıxışhq  hal  şəkilçisindən  sonra 
işlənm əsi 
qeyri-adi 
haldır. 
N əhay ət, 
11-ci 
nüm unədəki 
yıradantayan  sözü  ə w ə lk i  iki  sözə  görə  quruluşca  daha 
m ürəkkəbdir.  B urada yıra  sözün  köküdür,  -dan.,  təb ii  ki,  çıxışlıq 
hal  şəkilçisidir,  -ta,  güman ki,  çıxışhq  hal  yerində  işlənən  yerlik 
hal  şəkilçisidir.  D em əli,  bu  sözdəki  çıxışhq  v ə  yerlik  hal 
şəkilçiləri  {dan  +  tä)  oğuzdantan sözünə  analogiya  olaraq  ikiqat 
çıxışhq  m əzm unu  yaradır.  Sonuncu  ya n   ünsürü  isə  9-10-cu 
nüm ım ələrdəki  -yən  ünsürünün  qahn  saitli  variantıdır  və  güm an 
ki,  istiqam ət  m əzm ununa  malikdir.  G ələcəkdə  göytürk  O rxon-
Y enisey  yazısı  abidələri  dilinin  daha  ətraflı  tədqiqi  bu  qəribə 
h allan   izah  etm əyə köm ək edir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  çıxışhq  halda  olan 
söz cüm lənin yer zərfliyi vəzifəsini icra edir.
Q ədim   türk yazısı  abidələrinin  dilm də  çıxışlıq  h ah   düzəlt- 
m ək   üçün  işlənən  -dan,  -dən  şəkilçisi  bütün  türk  dillərində,  o 
cüm lədən  A zərbaycan  dilində  də,  -dm,  -din  şəkilsiçi  isə  müasir 
türk  dillərm in  bəzisində  işlənir.  -dın,  -din  şəkilçisi  müasir 
A zərbaycan  dilində  istifadədən  qalmışdır,  lakin  o,  Azərbaycan 
ədəbiyyatı  klassiklərinin  dilində,  habelə,  K itabı-D ədə  Qorqud 
dastanlarm ın dilində  işlənmişdir.
A lət-birgəlik  halı.  İsmin  alət-birgəlik  h ah   (instrumentalis) 
m üasir  türk  dillərində  işlənm ir,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində  isə  ən  m əhsuldar  hallardan  biri  olmuşdur.  M üasir  türk 
dillərində  alət-birgəlik  halm m   m əzm unu  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin 
dilində 
işlənm iş 
birlə  qoşm asm ın 
m üxtəlif 
variantları  (müasü-  A zərbaycan  dilində  ilə,  -ia,  -lə  qoşması)  ilə 
ifalə  edilir.
B əzi  türkoloqlar  qədim   türk  O rxon-Yenisey  yazısı  abidə- 
lərinin  dilində  alət-birgəlik  hahnın  olm asm ı  inkar  edirlər, 
türkoloqlarm   bir  qismi  isə  abidələrin  dilində  alət-birgəlik  ha- 
Imm  m övcud  olduğunu  qəbul  edir,  lakin  onun  morfoloji  üsulla, 
sözlərə  şəkilçi  birləşdirilm əsi  vasitəsilə  deyil,  sintaktik  üsulla, 
sözə  qədim   türk  birlə  qoşm asınm   yanaşması  vasitəsilə  ifadə 
olunduğunu  söyləyir.  Türkololarm   üçüncü  qism i  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  alət-birgəlik  hahn m   eyni  zamanda 
h əm   m orfoloji,  həm   də  sintaktik  üsulla  ifadə  edildiyini 
göstərirlər.
Ü m um iyyətlə,  türk  dillərində,  o  cüm lədən,  qədim   türk 
yazısı  abidələrinin  dilində  qoşma  vasitəsilə  hal  kateqoriyası  ya- 
ranm asm dan  danışm aq  olarmı?  Türk  dillərində  hal  kateqoriyası 
qoşm alar 
vasitəsilə 
yaradılmır. 
Hal  kateqoriyası 
ümum- 
qram m atik 
kateqoriya 
adlansa  da, 
o, 
əsasən  
morfoloji 
kateqoriyadır,  morfoloji  vasitələrlə  -   şəkilçilərlə  yaradıhr.  Düz- 
dür,  hal  kateqoriyası  öz  sintaktik  funksiyalarına  görə  dildə 
sintaqm lar,  söz birləşm ələri yaradılmasına xid m ət edir,  lakin  hal 
kateqoriyasm m   yaradılm ası  üçün  sözlərin  dəyişm əsi,  onlara
4 6 5

m üəyyən  tip  sözdəyişdirici  şəkilçilərin  biriəşdirilm əsi  la zım d ır. 
Sözlərin  dəiyşm ədiyi  h ər  hansı  söz  birləşm əsində  m ü ə y y ə n  
halda  işlən ən  söz  yoxdur  (adlıq  hal  istisna  təşkil  edir,  ç ü n k i  o, 
əslində,  bütün  digər  hallarm   necə  yarandığm ı  g ö stərm ək   ü ç ü n  
ölçü,  m eyar  rolunu  oynayır).  B irlə   «ilə»  qoşması  ilə  h ə r  h a n s ı 
bir  sözün  yanaşm asm da  heç  biri  morfoloji  əlam ət  m e y d a n a  
çıxmasa  da,  yanaşan  sözlərin  heç  biri  dəyişm əsə  d ə,  ş ə k ilç i 
qəbul  etm əsə  də,  birlə  «ilə»  qoşm asm dan  ə w ə l  işlə n ə n   sö z 
artıq  qeyri-m üəyyən  yiyəlik  halda  olur.  Türk  dillərində  isə  e y n i 
bir  söz  eyni  b ir  zam anda  ismin  iki  halm da  işlənə  bilm əz.  B u n a  
görə  də  b elə  birləşm ə  xalis  sintaktik  birləşm ədir.  B ütün  b u n la rı 
n əzərə  alaraq, n ə  m üasir türk dillərində,  n ə   də qədim  türk y a z ısı 
abidələrinin  dilində  birlə «ilə»  qoşması  ilə  alət-birgəlik  h a lm m  
düzəlm əsindən danışm aq olmaz.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  alət-birgəlik  h a lı 
xalis qram m atik haldır.  Onun özünə  m əxsus  m orfoloji  ə la m ə ti  -  
hal  şəkilçisi  vardır.  Abidələrin-  dilində  alət-birgəlik  h a lm d a  
işlənən  söz,  başqa  hallarda  olduğu  kim i,  cüm lədə  m ü ə y y ə n  
özünəm əxsus  vəzifə  daşıyır.  B u  baxım dan  öz  xüsusi  m o rfo lo ji 
əlam əti  olan  v ə  cüm lədə  yalm z  özünəm əxsus  funksiya  daşıyan 
bir  qrup  sözü  (söz kateqoriyasm ı)  qədim   türk  yazısı  ab id ələrin in  
dilində alət-birgəlik halı adlandırm aq olar.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  alət-birgəlik  h a h   - 
n,  -m,  -in şəkilçisi ilə  əm ələ gəlir.  A bidələrin  dilində bu hal  işin 
icra  edildiyi  aləti,  hərək ətin   tərzini,  zamanmı  və  birgə  icra 
edilmiş  h ə rə k ə ti  bildirir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilin də 
alət-birgəlik halı aşağıdakı m əna çalarlarm da işlənir:
1. 
İş  v ə  y a  h ərək ətin  görüldüyü aləti  bildirir;  m əsələn;  B ir  
ə rig  ökun  urtı (K T   ş  36)  «Bir  döyüşçünü  oxla  \oırdu».  Orj  tu tu k  
yo rçm   ya ra klığ   əlig in   tutdı  (K T   ş  32).  « 0 n   tutukun  qaynm ı 
yaraqh  halda  əli  ilə  tutdu».  Türgis  kağan  buyurukı  A z   tu tu kığ  
əlig in   tu td ı  (K T   ş  38)  «Türgiş  xaqanm   buyuruğu  A z  tutuğu  əli 
ilə tutdu».  In g ə k k ö lü k in   Toğlada o ğ u z k ə ItiÇ l  15) « ln ək  və yük 
heyvanları  ilə  Toğlada  oğuzlar  gəldi».  K ö zü n   körm ədük, 
ku lka km   esid m əd ü k  bodum m m   ilg ərü  kü n   toğsıkıija...  (B K   şm 
I I ) .  «Gözü  ilə  görm əyən,  qulağı  ilə  eşitm əyən  xalqım ı  şərqə
gündoğana...»  S ü çig  sabın,  y ım şa k   ağın  arıp  ıra k  bodunığ ança 
ya ğ ıtu r  erm is  (K T   c  5)  «Şirin  dili  ilə,  yum şaq  hədiyyəsi  ilə 
aldadıb  iraqda  (yaşayan)  xalqı  elə  yaxşılr>şdırırmış».  ...sütjigin 
açd ım ız{Y  28)  «...  süngü ilə açdıq».
2.  A lət-birgəlik  h ah   iş  və  ya  hərəkətin  görülm ə  tərzini, 
üsulunu  göstərir;  m əsələn:  Y ir  sayu  barm ış  bodun  ölü   y itü  
yadağm ,  y a lıfjm   yana  k ə lti (K T  ş  28)  «Yer  üzünə  səpələnm iş 
xalq  əldən  düşmüş  halda  piyada,  yalın  halda  yenə  gəldi».  K ü l 
tigin  yadağm   otlayu  tə g d i (K T   ş  32)  «Kül  tigin  piyada  hücum 
etdi».  Yokaru  a t  y e tə ,  yadağm ,  ığaç  tutunu  ağturtım   (T  25) 
«Y uxan  atı  yedəyə  alaraq,  piyada,  ağaclardan  tutaraq  axıtdırdım 
(dırmaşdırdım)»,  A ltu n  y ış ığ y o ls ız m  a şd ım iT   35)  «Altm meşəli 
dağlarım  yolsuz aşdım».  E rtiş ügüzig keçig sizin  k e ç d im iz ij  35) 
«İrtış çaymı  keçidsiz keçdik».  (T ürgis kağanır)) k ızm  ertənü uluğ 
törün  oğlım a  alı  birtim  (B K   şm  9-10)  «(TİTgiş  xaqanınm )  qızım 
adətim izcə,  ulu  qanunlarım ızla  oğlum a  aldım».  Tanı  urı yarınça 
ya zıç m  ya lım  ka ya ya ra   urupan yalrjusın yo rıyu r (IB   59)  «Arxam 
İgid Y arınca toppuzla sərt qayanı yararaq yalnız yürüyür».
3.  A lət-birgəlik  halı  iş  və  ya  hərəkətin  birgə  görüldüyünü, 
yaxud  iş  və  h ərək ətin   eyni  zam anda  bir neçə  əşya üzərində  icra 
edildiyini  göstərir.  Bu  m əqam da  alət-birgəlik  halm m   m əzm unu 
birlə  «ilə»  qoşması  ilə  sinonimdir;  m əsələn:  K a tjım   kağan y itı 
ərin  ta tıkm ıs (K T   ş  11)  «A tam   xaqan  yeddi  döyüşçü  ilə  sərhədi 
aşm ış».  U luğ İrkin  azkıya  ərin  tə zip   bardı (K T  ş  34)  «Ulu  İrkin 
azacıq  döyüşçü  ilə  qaçıb  getdi».  A n ta ğ  ödkə ökünip,  K ü l tiginig 
a z   ərin  irtürü  ıtım ız  (K T   ş  40)  «H əm in  vaxt  təəssüflənib,  Kül 
tigini  azacıq  döyüşçünün  m üşayiəti  ilə  göndərdük».  K ağanım ın 
s ü lə td im iz { l  35)  «XaqanımIa  qoşun  yürütdük».  U yğur  eltəbər 
y ü z c ə   ərin  ilg ərü   tə zip   bardı  (B K   ş  37)  «Uyğur  eltəbəri  yüzcə 
döyüşçü  ilə  şərqə qaçıb getdi».
4.  A lət-birgəlik  halı  iş  v ə  ya  hərəkətin  görüldüyü  zamam 
bildirir;  m əsələn:  Yalabaçı,  edgü sabı,  ötügi k ə lm ə z  tiyin  ya ym  
sü lə d im   (B K   ş  39)  «Səfıri,  yaxşı  sözü,  xəbəri  gəlm əz  deyə 
yayda  qoşun  çəkdim ».  O tu z artukı sə k izy a şım a   kışın   kıtay  tapa 
sü lə d im  (B K  c  2)  «Otuz  səkkiz yaşım da qışda kıtay tə rə fə  qoşun 
çəkdim ».  O tu z  artukı  to k u z yaşım a  y a zm   tatabı  tapa  sü ləd im

(BK   c  2)  «O tuz  doqquz  yaşım da  yazda  tatabı  tərəfə  q o şu n  
çəkdim».  A n ç ıp   o l  y ı l   k ü zin   ilg ərü   y o n d ım   (M Ç  20)  « S o n ra 
həm in ilin payızm da şərqə yürüdüm».
5.  A lət-birgəlik  h ah  iş  v ə  ya  h ərəkətin  icra  edildiyi  yeri 
bildirir;  m əsələn:  B u  y o b n  yorısar, yaram açı,  -  tid im  (T  23)  « B u  
yolla  getsək,  yaram az,-  dedim».  01 y o lm  yonsar,  u n çÇ l  24)  « 0  
yolla getsək,  olar».  A n m   b a rm js(T  24)  «An (çayı)  ilə getm iş».
6.  A lət-birgəlik  hah  birləşdirici  m ünasibət  (b irlə  « ilə»  
qoşm asınm   vəzifəsini)  ifadə  edir;  m əsələn;  ...  tabğaç  bo d u n  
təbligin  k ü rlig   üçün...  (K T   ş  6)  «...  tabğaç  xalqm m   yalan  v ə  
hiyləgərliyi üçün...».
H ə lə   türk  dilləri  inkişafmm  O rxon-Y enisey  ab id ə lə ri 
dövründə  birlə  «ilə»  qoşması  alət-birgəlik  hahnı  yavaş-yavaş 
sıxışdırıb  istifadədən  çıxarm ağa  başlamışdı.  H əm in  d ö v rd ə 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  alət-birgelik  h ah   b irlə  
«ilə»  qoşm ası  ilə  paralel  işlənsə  də,  qoşm anm   işlənm əsi  (sayca) 
üstünlük  təşkil  edir.  Bu  dövrdə  qoşm a  təkcə  birgəlik  m ə n a sı 
yaratm aq  üçün  işlədilir,  alət-birgəlik  halm m   digər  m ənalarm ı 
ifadə  edə  bilm ir.  Zam an  keçdikcə  alət-birgəlik  hah nm   iş  v ə   y a 
hərək ətin  görüldüyünü  bildirm ə  funksiyası  paralel  işlə n ə n  
yönlük  h ala  (yazm -yazıija),  d aha  sonra  isə  yerlik  hala  keçir. 
B irlə  «ilə»  qoşm asm m   m ənası  da  sürətlə  genişlənir.  A lət- 
birgəlik  halm m   bir  qranm ıatik  vasitə  kim i  ölgünləşm əsi  onunla 
nəticələnir  ki,  bu  hal  müasir  türk  dillərində  istifadədən  çıxır. 
Lakin onun qahqlarm a m üasir türk dillərində indi də rast g əlm ək  
olar.  M əsələn ,  m üasir  A zərbaycan  dilində  işlədilən  d izin -d izin  
sürünm ək,  için -içm   ağlamaq,  qarm -qarm   sü rü n m ək  ifadələrin- 
dəki  d izin -d izin ,  için-için,  qarjn-qarm   sözləri  alət-birgəlik 
halm m  qalıqlarm dan başqa bir şey deyildir.
B eləliklə,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  hal 
kateqoriyası aşağıdakı morfoloji  göstəricilərlə düzəlir:
A d h q  hal: şə k ilç isiy o x d ü r.
Y iy ə lik h a l: -ıQ,  -iQ,  -nıO,  -nit]; -ğ,  -g,  -ığ,  -ig.
Y ö n lü kh a l:  -a,  -ə,  -ğa,  -gə,  -ka,  -kə,  -ya,  -yə,  -f]a,  -rjə.
İstiq a m ət halı: -ğaru,  -gərü,  -tjaru,  -tjərü,  -tjar,  -nı,  -rü,  -ra,  -rə. 
T əsirlik h a l: -ı,  -i,  -ığ,  -ig; -ğ,  -g,  -nı,  -ni,  -n,  -ın,  -an.
Y erlik h a l: -da,  -də,  -ta,  -tə.
Ç ıxışh q  hal:  -dan,  -dən,  ~dm,  -din,  -tan,  -tən,  -tm ,  -tin. 
A lə t-b irg ə lik  hah: -n,  -m,  -in.